De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Boekbeschouwing.

Nabetrachting op: Korte kunst en levensbeschouwingen.
door Johan Schmidt.

IJsbrand, door Fr. van Eeden Opgevoerd door de Kon. Ver. Het Ned. Tooneel.
(Tragi-Comedie)
Het Beloofde Land (idem). Opgevoerd door de Ned. Tooneel Vereeniging
(Tragi-Comedie.)

Van Eeden is weer aan het woord geweest, maar ditmaal op 'n zoo vreemd-ernstige wijze, dat ik bijna niet gelooven kon den arbeid van een verstandig man te aanschouwen. Werkelik, 't is al te dwaas, al te, in-kern, kinderachtig. Wat is toch het tragi komische van dit werk? Het tragische van het onmannelike des schrijvers, of het komische van het kunstlooze van zijn product. Of geven beide adjectieven, tot één woord saamgekoppeld, het enfant-terrible van zijn ganschen arbeid weer? Ik weet 't niet. Maar wat ik wèl weet, is dat ik telkens en telkens versteld sta over het betrekkelik-geringe dat v. Eeden vermocht te bereiken in zijn werk. En kan het anders? Kan iemand die altijd meent verongelijkt te worden het grootsche presteeren? Neen! Zoodra men voorop zet de ijdele hoop begrepen dus geprezen te worden, moet elke productie een mislukking zijn. En tot heden, vooral die van lateren tijd, zijn v. Eedens werken misgeboorten. Ik durf zelfs te zeggen dat er weinig in ons land, qua literatuur, wordt saamgesteld dat zóó weinig kunstwaarde heeft als 't zijne - zoo armoedig, sjovel van taal, zóó bleek van grondtoon, zóó kwasi-diep van sentiment is. Nu is v. Eeden nooit literair-kunstenaar geweest, wèl dichterlik denker, die met eigen leed aardig spotten kon? En 't is daarom dat ik v. Eeden als kunstenaar voorbij ga; misschien bezit hij niet-eens de volle pretensie - ofschoon ik dit betwijfel - het te zijn. Ik betwijfel het, wijl ik anders onmogelik voor mij de verklaring kan vinden voor 't vele dat hij ter markt bracht zonder eigenlike waarde. Maar verwonderen doet dàt mij zeer! Van een man toch als hij, die door het menschelike in hem, een vrijbelangwekkende persoonlikheid is, al was 't alleen door zijn kritischen blik op onze huidige samenleving - verwacht men tegelijk een beredeneerd werker en dat is hij niet. In een man als hij eischt men een sterker ontleder, een scherper waarnemer der feiten en niet eene die de feiten met elkaar verwart.

De oorzaak is niet ver te zoeken. v. Eeden is te onreëel, 'n te weinig betrouwbare gids, 'n te gecompliceerde natuur óïk, wellicht te week-gevoelig tevens om een man uit één stuk te kunnen zijn. Misschien ware het anders, indien hij niet van bóven af in theorie de onderste grondlagen der maatschappij had leeren kennen, doch in werkelikheid van onder-af-aan was moeten beginnen, stuk voor stuk uit elkaar had gehaald, en voortbouwend op de ervaring, getoetst aan het wezen der maatschappij, zich een plan had eigen gemaakt, onomstootelik, door de logische wording van het geheel hem de onderdeelen had doen kennen, die hij zelf had moeten voegen en vergelijken om een sluitend geheel te kunnen krijgen.

Nu is van Eeden een zoeker, een strever gebleven, die wel wilde, maar niet kon, te onbekend als hij was met het fundamenteele der ruïne die hij trachtte te sloopen. Dat is ook de oorzaak van zijne teleurstellingen, waaraan geen einde komen zullen, zoolang hij niet begrijpt dat hij geen meester is, doch slechts een goedwillend leerling. Maar zal hij dat? Ik meen van niet, op grond van zijn bijna kinderachtige gewroet en onnoozelheid, in oneerlikheid ontaardend als hij niet inziet dat hij in lange niet is opgewasschen tegen de taak, door hem begonnen. Oneerlik, omdat hij, geen weg meer wetend in het doolhof zijner desillusies, toch zich niet overwonnen willend geven - saam wil brengen de brokken en splinters, door hem, de onhandige, terecht gebracht van het werk, dat een bekwamer en sterker architect eischte dan hij. Hij heeft geen energie genoeg om te kunnen volbrengen, geen energie en geen overtuiging. Hij wil, wil tot op het oogenblik dat blijken zal, hoe onoordeelkundig zijn werk is, hoe onecht en zwak geconstrueerd. Helaas, in stede van te willen begrijpen dat hìj niet goed gezien heeft, te veel wilde verhaasten, forceeren zijn sublieme bedoeling, ziet hij zijn doel geheel voorbij om als een

[p. 788]

slecht bouwmeester zijn helpers de steenen in het gelaat te werpen, de steenen van zijn eigen maaksel dat bleek foutief te zijn. Hij scheldt, raast, tiert, spot - en dat alles om níèt oprecht eigen dwaling te erkennen, maar om de wereld te kunnen zeggen: zie, als ik goede helpers ter mijner beschikking had, zou ìk geleverd hebben het wondere toekomstwerk waarvan zoovelen droomden. Hij vergeet intusschen dat zijn werk van opzet al niet deugde. Hij jammert, speelt de profeet, dringt zich aan het vulgus op, dat in hem beklagen moet den ‘onbegrepene’, lijdend voor de menschheid, daar niets hem steunde, wijl hij alleen stond. O, dat eeuwige koketteeren met smart, wat walgelik wordt zoo iets. Wat stumperig staat de man daar, wat onbeholpen en kleintjes. Wat is alles ijdel aan hem en hoe duidelik bewijst hij dat er weinigen ‘uitverkoren’ zijn om diergelijken arbeid te kunnen volbrengen. Neen, zijn doel kon niet behelzen het grootsche werk van den krachtigen strijder, die, al-wetend, gelooft en dus wachten kon. Hij arbeidde, wèl bezield voor het breede doel, doch niet overtuigd, niet met het eeuwige geduld van den waarlik-begrijpenden mensch. 't Is me of alles in hem hongerde naar den dag, waarop de glorie van zijn arbeid op hem zou afschijnen en zóó, dat elk, verblind door zijn heerlikheid, neêrknielend hem loven zou en beminnen. Daarom offerde hij alles op - zelfs de fierheid van zijn geest, ook alweer verklaarbaar, als men bedenkt, dat hem ontbrak de energie die màcht wordt, in dengene, kloek en vast beraden, bewust en op alles voorbereid, omdat hij wéét. Een waarachtig sterke, wijze, beklaagt zich-zelve niet steeds; hij is het kind ontgroeit. Hem past standvastigheid en wilskracht. Hem past móéd - maar geen laffe zwakheid, want een zwakkeling is hij, die lijk het naïeve wicht te weenen staat bij teleurstellingen zóó te pronken met eigen domheid, zoo te geuren met het ‘onbegrepene’ in hem, had ik van v. Eeden niet verwacht. Hij begrijpt zichzelf niet.

Hij begrijpt het omringende niet, het leven niet, de geheele menschenwereld niet, die wereld waarin niets waars meer is, niets natuurlik en niets echt. Och, als v. Eeden dat maar begreep! Dan zou hij nog intenzer, personen en toestanden doorvoelen en niet altijd zich-zelf beklagen omdat hij niet de lof kan oogsten, waaraan hij behoefte heeft voor zijn daden, die hij zeker uit zaligen drang naar het goede bedreef - maar, perfide wéér door hem werden bedorven, niêt omdat hij inzag dat hij mistastte, maar wijl hij toonde geen kijk te hebben op wat hij ondernam, nu hij eenmaal ongecontroleerd datgene aanpakte, waartoe hij niet bevoegd was. Goed te doen was steeds zijn ideaal, maar toch noch te bekrompen wilde hij de toepassing zijner liefde, vandaar dat hij zoo dikwels door zijn zelf-gekozen vazallen uit zijne stellingen werd verjaagd, waarin hij onhandig zich nestelde om zijne vijanden te bestoken. Zoo onhandig, dat den door wereld-leed overmanden mensch, besmet en verslagen werd door zijne rot-gezellen in wie hij zijn trawanten dacht, doch die het nooit wezen konden, omdat hij hen gebruiken wilde ten eigen bate. O, geenszins om financieel voordeel omsloot hij zich met getrouwen, neen, maar om het voorrecht te kunnen hebben als overwinnaar den volken te kunnen toonen de verwezenliking zijner ideeën. Alsof dit mogelik zijn kon. Alsof, zelfs bij een eventueele zegepraal, iets van de oude maatschappij, waartegen hij vocht ten onder was gebracht. Alsof niet dát, wat langs economischen weg slechts groeien kan, toch geen maakwerk bleef zonder deugdeliken grond tot voortbestaan, en bij gebrek aan logische levensvatbaarheid niet verdwijnen moest in het immer voort-raderende bestaan-mechaniek der handeldrijvende wereld! Alsof een kunstmatig, uit het volle leven wegsputterende geluks-bevechter niet het zwaard des onmachts hanteert wanneer hij aanvallenderwijs zichzelf verslaat, doordat hij, niet toegerust, zijn tegenpartij te lijf gaat.

En onder den noodlottigen invloed van zijn dusdanig geleden nederlagen schreef hij zijne producten, die dáárom beneden de meesten zijner prestaties bleven.

Dat is jammer, want v. Eeden is ongetwijfeld een niet te onderschatten persoonlikheid, waarvan véél goeds te verwachten viel, zoo hij begreep het onvermijdelike der mislukking zijner pogingen.