De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Boekbeschouwing.

II.

Tolstoi's Leven. (Zijn persoonlijke herinneringen, brieven en aanteekeningen. 1828-1863) bewerkt door P. Biroekoff, geautoriseerde vertaling naar het Russische handschrift, door Emma B. van der Wijk (uitgevers P.N. van Kampen en Zoon, Amsterdam.)

Wat bracht P. Biroekoff tot stand -, was

[p. 677]

de tweede vraag, die ik in mijn vorig artikel stelde. En daarop kan men, alles saamgenomen, met nadruk antwoorden: Een hóógst lezenswaardig, boeiend geheel, dat menigen kijk geeft op den persoon en het leven van Tolstoi, juist omdat hijzelf de hand heeft gehad in deze levensbeschrijving. Want, wat daarin vóór alles treft, dat is zijn gróóte oprechtheid, zijn éérlijk-trachten-te-zijn voor zich zelf, zonder zich ook maar eenigzins in een mooi daglicht te willen stellen. Neem b.v. de zeker alles behalve vleiende ontleding van eigen- ik, dien wij van zijn eigen hand ontmoeten op bladzijde 219.

‘Bescheidenheid bezit ik niet! Ziedaar mijn groot gebrek. Wat ben ik eigenlijk? Een van de vier zoons van een gepensionneerd luitenant-kolonel, die, op zeventienjarigen leeftijd ouderloos geworden, onder voogdijschap van vrouwen en vreemden kwam, die geen wereldsche en geen wetenschappelijke opleiding ontving, en, ten speelbal van zijn zeventien jaren, de wereld inging. Iemand zonder groot fortuin, zonder eenige maatschappelijke positie, en voornamelijk, zonder beginselen; die al zijn zaken in de war stuurde en de beste jaren zijns levens doelloos en zonder genot doorbracht - - - Iemand zonder protectie, zonder practischen aanleg, zonder wereldkennis, zonder kennis van den dienst... maar met een kolossale eigenliefde.. Ja, zoo is mijn maatschappelijke toestand. Laat ons nu eens zien, hoe mijn persoon is.

Ik ben leelijk, onhandig, onzindelijk, en zonder maatschappelijke vormen. Ik ben prikkelbaar, lastig voor anderen, onbescheiden, onverdraagzaam, en schuchter als een kind.

Bijna ben ik een droomer. Wat ik weet, heb ik slordig geleerd, op eigen houtje, in mijn vrijen tijd, zonder verband, zonder zin, en dan nog zoo weinig! Ik ben niet ingetogen, besluiteloos, onbestendig, dom, ijdel, opvliegend evenals alle karakterlooze lieden. Ook heb ik geen moed, leid geen ordelijk leven, en ben zóó traag dat niets doen een bijna onoverwinnelijke gewoonte voor mij geworden is.

- Ik heb verstand, maar nog nooit is mijn verstand grondig in iets beproefd geworden.

Practisch verstand, en verstand van wereldsche dingen of van zaken heb ik niet.

Ik ben oprecht, dat wil zeggen: ik bemin het goede, en heb mij die zucht tot een gewoonte gemaakt. En wijk ik daar somtijds van af, dan ben ik ontevreden over mij-zelf, en keer er met blijdschap toe terug. Maar er is iets waarvan ik meer houd dan het goede - - namelijk de roem. Ik ben zoo eerzuchtig, en aan dien hartstocht is zoo weinig voldaan, dat ik dikwijls meen in staat te zullen zijn om tusschen eerzucht en deugd de éérste te kiezen, indien ik eens voor de keus gesteld werd. Ja ik ben niet bescheiden; vandaar dat ik trotsch op mij-zelf, maar schuchter en verlegen in de wereld ben.’ -

Nietwaar, van zelfverblinding en eigenwaan kan men iemand, die zoo over-zichzelf oordeelt in zijn dagboek, zeker niet beschuldigen!? En wèl is deze afwezigheid van ijdelheid, in een man van de beteekenis van Tolstoi, een schitterend bewijs voor mijn reeds dikwijls uitgesproken beweren, dat juist de hoogstaande, wezenlijk begaafde menschen zich het meest bewust blijven van eigen kleinheid en onbeteekenendheid, zich het minst laten blinddoeken door de groote waarde van hunne gaven van geest of gemoed of uiterlijk! Leg neven zulk een karakter-teekening het kinderachtig gewauwel van den volgens eigen getuigenis ‘prachtmensch’ van Deijssel en diens verwaten-onnoozele mede ‘prachtmenschen’: Querido, Heyermans, en zoovele anderen! Ware het nog noodig hun belachelijke zelfingenomenheid aan de kaak te stellen, eene vergelijking van hunne zelf-ophemeling met een bekentenis als deze, door Tolstoi-zelf, zou er voldoende toe zijn! Natuurlijk, ik weet wel, dat deze dagboek-bladzijden zijn geschreven in een vroeger tijdperk van zijn leven, maar, dat de thans wereldberoemde grijsaard ze ook nu nog bereidwillig wereldkundig laat maken, bewijst voldoende zijn nederige stemming!

Ditzelfde dagboek, waarin hij zich zelf zoo weinig gespaard heeft, moest óok dienen om het meisje, dat hij tot zijn vrouw wenscht, een éérlijk en onvervalscht beeld te geven van den man, dien zij tot hiertoe zag in het ideale jonge-meisjes-licht van onwetende. - Wij lezen daaromtrent blz. 449:

Nadat hij reeds het ja-woord had ontvangen, gaf hij zijn bruid zijn dagboek, waarin hij zijn leven bloot legt, en waarin geheel naar waarheid al de misstappen, in zijn jeugd begaan, zijn vallen en zijn zielestrijd zijn beschreven.

Het lezen van het dagboek was een zware slag voor het jonge meisje, dat in haren held het ideaal van deugd had gezien. Haar lijden was groot, en haar strijd zóó zwaar, dat er oogenblikken van twijfel kwamen, en zij er toe overhelde om alle banden met hem te verbreken. Maar de liefde overwon den twijfel, en toen zij na lange, slapelooze nachten haar lijden had uitgeweend, gaf zij hem het boek terug, met een blik, waaruit hare vergiffenis en hare sterke, reeds gestaalde liefde spraken.’

Interessant is ook het oordeel van den zelf naar de waarheid, naar een levens-oplossing zoekenden schrijver over zijn mede-auteurs! Hetgeen hij daaromtrent getuigt is treffend van wáárheid, en van juiste opmerkingsgave, en zeer toepasselijk op bijna alle hedendaagsche vaderlandsche letterkundigen:

‘De levensbeschouwingen van die personen, - mijne collega's letterkundigen, - bestonden hierin, dat het leven zich in 't algemeen ontwikkelt, dat wij, de mannen der gedachte, het

[p. 678]

hoofdaandeel in die ontwikkeling hebben, en dat onder die mannen der gedachte wij, belletristen en dichters, den meesten invloed hebben. - - Dat geloof in de beteekenis der poëzie en in de ontwikkeling van het leven was een werkelijk geloof, en ik was een der priesters ervan! En vrij lang heb ik in dat geloof geleefd, zonder aan de waarheid ervan te twijfelen. De eerste aanleiding tot twijfel was, dat ik begon op te merken, dat de priesters het niet allen samen ééns waren. Enkelen zeiden: Wij zijn de beste en nuttigste leermeesters; wij leeren wat noodig is, en wat anderen leeren is onjuist. Anderen zeiden: Neen, Wij zijn de ware, en gij onderwijst niet juist. - En zij disputeerden, twistten, scholden, bedrogen elkander, en misdroegen zich!’

Indien het hier mijn bedoeling ware over mij-zelf te schrijven, ik zou uitroepen: Tolstoi geeft hier, met de meest-vlijmende scherpte en rake kortheid van woorden, de oorzaken aan, waarom ik-voor-mij altijd mij er op heb toegelegd een eenling te zijn, eene die zich stelselmatig verre houdt van deze hier zoo juist geschilderde ‘priesters op letterkundig gebied,’ de meest uitgesproken humbug, die er bestààt in deze wereld van humbug.

Die lieden walgden mij - schrijft Tolstoi aan het slot van deze beschouwing, - en ik ben zoo vrij deze zijne woorden van ganscher harte tot de mijne te maken.

Daar het deel van Tolstoi's leven dat tot nog toe maar in druk verscheen, niet verder loopt dan tot 1863, krijgen wij van zijn eigen letterkundigen loopbaan slechts het begin te hooren. Hier en daar treffen zijn uitingen over de literatuur, door hare afwijking van het algemeen-gevelde oordeel. Onlangs gaf het Soer. Handelsblad een artikel, uit het Fransch overgenomen, waarin wij zijn zelfstandige en onafhankelijke opinie leeren kennen over Shakespeare.

Van de gevierde George Sand moest hij zóó weinig hooren, dat hij, op een diner te midden harer grootste bijzondere bewonderaars, uitriep, dat de heldinnen harer romans, zoo die in werkelijkheid bestonden, op den schandwagen gebonden en te pronk door de straten van Petersburg geleid moesten worden! - Zijn levensbeschrijver Biroekoff voegt hieraan toe, dat zich in dien tijd zijn meening vormde over de vrouwenquaestie, welke hij later nederlegde in Anna Karlnine (naar mijne meening, uit zuiver letterkundig oogpunt, zijn meesterwerk.) Paul de Kock wordt verklaard door Tolstoi voor een Franschen Dickens. Van Dumas, van Victor Hugo, maar bovenal van Rousseau, was hij in zijn jonge jaren een groot vereerder! Komt het misschien dáárdoor, door die vereering voor Rousseau, dat hij zich zoo partijdig verrukt toont door Clarens bij Montreux, waarvan hij schrijft: ‘Het is letterlijk onmogelijk om van dit meer en deze oevers te scheiden’. - Zeker, de wonderbare natuur-schoonheid, waarmede gansch Zwitserland is begiftigd, spreekt zich ook uit in de omgeving van het Lac-Leman, en, vooral van de zijde van Montreux en Territet gezien, ligt het dorpje Clarens verrukkelijk in sommige licht-effecten; terwijl de berg-wereld van Les Avants, Caux, daarentegen weer het meest treffend tot haar recht komt, gezien beneden, van Clarens uit! Maar toch, Italië, de Riviera, zelfs het Berner-Oberland, en vooral het Engadin, willen mij persoonlijk moeilijker om van te scheiden voorkomen, dan Fransch-Zwitserland, en de buurt van Genève! Maar, gelijk gezegd, Tolstoi begint deze enthousiaste beschrijving dadelijk met een blijden uitval over zijn nu eindelijk dáár wonen. ‘Waar de Julie van Rousseau gewoond heeft’, en ik moet eerlijk bekennen, dat het mij eenigzins verbaast deze voortdurende sympathie voor Rousseau, van wien het zeker in de eerste plaats wáár is, dat hij in zijn leven en zijn daden zoo weinig heeft beantwoord aan zijne mooie theorieën; juist datgene dus, wat Tolstoi zoo zéér veroordeelt in zijn priester-collega's van dienzelfden aard:

‘Toen ik eenmaal aan de waarheid van het geloof eens schrijvers twijfelde, begon ik eens de priesters van dat geloof met meer aandacht gade te slaan, en overtuigde mij toen, dat bijna allen, - de schrijvers - onzedelijke lieden waren, voor het méerendeel slecht, en met een nietswaardig karakter. Die lieden walgden mij.’

Aan het slot van zijn lijvig, en met zooveel zorg bewerkt boek, belooft P. Biroekoff ons een vervolg, waarin hij een beschrijving zal geven van de gebeurtenissen ‘die Tolstoi onvermijdelijk moesten brengen tot de eenigmogelijke oplossing, tot het eenige rechtsnoer in 't leven en bij zijn arbeid, tot de religie.’

Met belangstelling ziet de lezer de verschijning van dat tweede deel tegemoet, want het is nóódig om aan het eerste zijn beteekenis, zijn verklaring te geven! De indruk, dien wij uit dit eerste tijdperk van Tolstoi's streven meenemen, is die van een zoekend, met zich zelf nog niet in het reine gekomen karakter, gevormd, zooals hijzelf het schildert in zijn dagboek, niet door opvoeding, of door schoolgeleerdheid, maar door het-leven-zelf. Heeft die opvoeding éénerzijds tengevolge gehad een zeer gelukkige onafhankelijkheid in eigen oordeel, aan den anderen kant is het merkbaar, dat hij daardoor voortdurend is heen en weer gezwiept, van de eene richting en het eene idee naar wat anders, geïmponeerd door de wetenschap van anderen, waar hij zichzelf bewust is géén grondige opleiding te hebben ontvangen, en daarenboven, kind van een jonge beschaving, van het nog zoo achterlijke Rusland, veel te veel hechtend aan de

[p. 679]

beteekenis van onderwijs, van voor hem fonkelnieuwe, in het overig Europa reeds afgesleten theorieën!

Hoe zich uit dien zielestrijd ten slotte heeft ontwikkeld de overgang tot de religie, waarvan Biroekoff spreekt, zal zonder twijfel het interessantste gedeelte worden van de levensbeschrijving. Maar, ik herhaal, ook dit, wat reeds voor ons ligt, is dubbel en dwars waard er notitie van te nemen, voor hen die belangstellen in deze merkwaardige figuur! Dat een zeer groot aantal afbeeldingen van Tolstoi en zijn broers, die in zijn persoonlijke herinneringen een grooten rol spelen, zoowel als van huizen enz enz, de uitgave versieren, maakt de lezing te boeiender. Ten slotte wil ik der vertaalster, die het werk uit het zoo moeilijke Russich overzette, een woord van lof niet onthouden, voor haar vloeiend Hollandsch, waardoor men niet telkens wordt herinnerd, op een àl te hinderlijke wijze, aan het vertaald zijn van het boek.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.