De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Hoofdartikel
Richard Wagner.
1813-1883.

I.
Zijn leven.

‘Ich empörte mich aus Liebe, nicht aus Neid und Aerger, und so ward ich Künstler.’
‘Ich bin in allem, was ich thue und sinne nur Künstler, einzig und allein Künstler.’

Vijf en twintig jaren zijn heengegaan sedert de groote meester kalm ontsliep, maar krachtig heeft zijn geest voortgeleefd en zal hij blijven voortleven al die honderden van jaren onder ons vóór zal zijn bereikt het ideaal dat in zijn leven steeds hem voor oogen heeft gezweefd, dat hem kracht heeft gegeven, en gaf aan hem de inspiratie tot het scheppen van zijn onvergankelijke meesterwerken. In zijn leven slecht - of niet begrepen, heeft men eerst na zijn dood den machtigen omvang van zijn talent volkomen gevoeld. Het is het lot van elken waren kunstenaar, of beter: het kán niet anders dan dat een kunstenaar, die waarlijk kunstenaar is, begrepen wordt en gewaardeerd door latere geslachten. Immers, zijn kunstenaarsweg ziet vóóruit, ziet de dingen die komen zullen na tientallen van jaren, en die dingen zullen mooie en grootscher zijn dan die van den tijd waarin hij leeft, en die de gewone mensch enkel

[p. 674]

waarneemt. De kunstenaar is bewust gevoelend mensch, en wat hij ziet en vóórgevoelt, dat wil hij geven aan de menschen om hem heen, maar die menschen, kortzichtig als zij zijn, zullen hem niet begrijpen.

Richard Wagner heeft gezien geen tiental jaren vóór zich, geen vijftigtal van jaren, maar eeuwen die nog komen zullen, heeft zijn geest reeds doorloopen en hij heeft gezien en gevoeld hoe in die eeuwen het leven der menschen zou verloopen, hij is zich bewust geworden van het ware doel van het leven en had in zijn geest reeds afgeloopen den weg die voerde naar de volmaking er van. En het was de liefde voor de menschen, waarvan hij wist dat zij leden, dat hij hen ook wilde brengen op dien weg en aangeven de richting die voerde naar dat heilige doel. En van lieverlede is in onzen geest dat heilig, heerlijk streven zich bewust geworden, en hebben wij leeren begrijpen zijn wil die hij in zijn werken ons openbaarde. En aan ons is het om ons hartebloed te geven aan die heerlijke zaak, om die honderden van jaren te verkorten, om sneller voort te gaan op dien weg, waar hij onze eerste stappen leidde. Het is niet voldoende te hooren en trachten te begrijpen zijn werken, die ons voorgezet worden in een rijk ingerichte operazaal; zijn geest zweeft niet enkel in die enge ruimte, maar zweeft door heel ons leven, rust op de geheele menschheid die hij wil oprichten en wil volmaken door zijn kunst. Ook de politici stellen zich de taak het de menschen in hun bestaan beter te maken en het bestaan gemakkelijker en mooier, maar zij bekommeren zich enkel om de werkelijkheid, die zij verbeteren willen, dat doet de kunstenaar ook, maar zijn werkelijkheid is van een hoogere orde. Men moet niet enkel lezen en bestudeeren de denkbeelden van een Ferd, Lasalle, of van een A. Comte of van een Karl Marx, maar zeer zeker komt even goed - zoo niet meer - daarvoor in aanmerking, de ‘politieke denkbeelden’ van een Richard Wagner. Zijn denkbeelden zijn machtig en al-omvattend en om zijn geest te kunnen volgen en zijn ideeën te kunnen doorgronden, is het eene noodzakelijkheid het leven te kennen van den grooten Meester. In korte trekken wil ik dan ook even zijn leven hier weergeven, dat nauw ook samenhangt met zijn werken.

Richard Wagner werd den 22^sten Mei 1813 te Leipzig geboren. Zijn leven kan verdeeld worden in twee groote perioden, een eerste levensperiode van 1813 tot 1849, en de tweede van 1849 tot zijn dood in 1883.

Wanneer men door en door het leven van den grooten kunstenaar kent, dan doet het pijnlijk aan te zien hoe bijna héél zijn leven was een lange strijd, één moeilijk pogen om de kunst op te richten en haar weer te brengen op den hoogen troon, een strijd ook tegen vooroordeel en miskenning, en enkel zijn laatste levensjaren waren een rust en kalmte, die hij heel zijn veel bewogen leven had moeten ontberen. Maar ondanks allen strijd heeft zijn genie voortgewoekerd en gegeven de heerlijkste scheppingen die blijvend zijn. En dat maakt hem nog grooter in onze oogen, maakt zijn genie nog machtiger. Ik denk aan de woorden die Multatuli eens zoo treffend neerschreef:

‘En hooge gloed van geestdrift wordt gedoofd,
Waar 't leven slechts één strijd is met het lage,
En uitstel van bezwijking-hoogste prijs.’

En hoe Richard Wagner in zijn leven zeker een zwaren strijd streed tegen zooveel laags, maar hoe ondanks dat alles de plant van zijn genie steeds hooger en mooier is opgegroeid. Zijn eerste twingtig levensjaren bracht hij door, afwisselend in zijn geboortestad Leipzig, en in Dresden. Het is het tijdperk zijner jeugd, waarin kunstenaarstalent zich reeds doet kennen en bij zijn eerste voortbrengselen geeft op dichterlijk- en muzikaal gebied. Zijn vader, Friedrich Wagner, was kort na de geboorte van den jongen Richard, (22. Nov. 1813.), gestorven en zijn moeder hertrouwde met Ludwig Geyer, een uitstekend tooneelspeler. Reeds zijn vader had een zekeren hartstocht voor het theater, en die ‘Wagnersche drang’ was op hem en op zijn broer en zusters overgegaan. Zijn broeder Albert, (geboren in 1799.), had zijn medische studies vaarwel gezegd en was zanger en tooneelspeler geworden. Zijn drie zusters, Rosalie, Louise en Klara (geb. resp. in: 1803 '05 en '07.), waren ook aan het tooneel verbonden. En het sterkst misschien van allen, deed die hartstocht voor het tooneel zich in den jongen Richard gevoelen. Als knaap van acht jaren reeds ging hij met zijn tweeden vader mede naar den schouwburg. Men kan haast wel zeggen dat hij van af zijn geboorte, kunstenaar was, dat hij als kind de kunst reeds lief had; en gevoelde als het ware dat daarin lag de ware kracht voor het leven. Van den aanvang af was hij dichter in woorden en tonen. Toen hij twintig jaar geworden was, begon in Januari '33, zijn eerste zwerfperiode.

[p. 675]

Het was de intrede in de wereld, in het openbare leven. Hij was kapelmeester aan verschillende kleinere provincietheaters, achtereenvolgens te Würzberg, Magdeburg, Köningsberg en Riga. Aan den stedelijken schouwburg te Würzberg was zijn broeder Albert verbonden, en daar kwam tot stand zijn eerste werk: ‘Die Feeën.’ In deze periode was het dat hij zag en ondervond de fouten en gebreken van het Duitsche theater, was het ook dat hij leerde de practische theatertechniek. In 1839 ging hij naar het buitenland, en vestigde zich tot '42 in Parijs, welk verblijf een vergeefsch pogen was om in de wereldstad door te dringen.

In deze jaren leerde de jonge kunstenaar zijn eerste lijden dragen, hier aanschouwde hij het zwarte spook van geldnood en miskenning. Het waren jaren vol tegenspoed en minachtig. Toen heeft hij gevoeld de hulp van zijn jonge vrouw, Wilhelmine, die zich krachtig toonde in die dagen, hoewel later bleek dat zij weinig sympathie gevoelde voor de kunst en voor de persoon van Wagner. Hij geraakte in de vroolijke gezelschappen van jonge artiesten, van den schilder Ernst Kietz, van Anders, waarvan de omgang toch ook van goeden invloed op hem was. Zijn verblijf in Parijs is in zijn leven geweest een crisis. Hij was zich bewust geworden van het eigenlijke wezen der kunst, hij had verwerkt zijn indrukken die hij in zoo'n groote getale had ontvangen, en in zijn jonge kunstenaarsziel had hij gevoeld een heftigen drang tot uiten, om te geven aan de menschheid zijn ideeën, zijn heilige kunst, om door de kunst het leven lichter en schooner te geven aan de menschen, die nu leden, omdat de kunst was ontaard en verbasterd. En bovenal de Duitsche kunst, want vóór alles was hij Duitscher, en zijn volk wilde hij geven zijn kunst en hen oprichten en dat wilde hij bereiken, vertrouwende op den duitschen geest. Hoe heerlijk, goddelijk dat doel was, maar hoe zwaar en moeielijk de strijd! In zijn hoedanigheid van kapelmeester had hij in Duitschland gezien hoe erbarmelijk de duitsche theaters waren en was hij naar Parijs gegaan - toen het middelpunt der Kunst - ook daar niets, God dat was de moderne kunst! Een wanhoopskreet ging van hem uit, die snerpend moest gillen door de wereld. Revolutie wilde hij en moest er komen - revolutie op kunstgebied. En hij zou het vuur der revolutie ontsteken, hij zou aangeven het nieuwe bestaan, zou afbakenen den nieuwen weg, dien men gaan moest. Zooals hij zeide: ‘Ich betrat ein neuer Bahn; die der Revolution gegen die künstlerische Oeffentlichkeit der Gegenwart’.

In 1848 brak de revolutie in de verschillende landen uit, ongeveer dus acht jaar nadat Richard Wagner ‘revolutionair’ geworden was. Hij ondervond toen hoe de sociale ‘Oeffentlichkeiten’, die der kunst bedwingen. De revolutie van '48 sleepte hem mee: ‘Ich empörte mich aus Liebe, nicht aus Neid und Aerger.’ Gedurende zijn verblijf in Parijs was hij ook bewust zich geworden van de waarheid - en dit idée ligt ten grondslag van geheel zijn streven, en van al zijne werken - dat de muziek en de dichtkunst één kunst zijn, ze zijn niet van elkander te scheiden: tonen en woorden, en voor hem bestond voor het laatste ook enkel de Duitsche taal. In April '42 verliet hij Parijs en vestigde zich te Dresden, waar hij kapelmeester werd.

Daar had - dus in zijn dertigste levensjaar - zijn eerste opera-opvoering plaats, die een reusachtig succes voor hem was. Hier gelden ook de woorden van Byron: ‘I awoke one morning and found myself famous.’ In één slag was R. Wagner bekend geworden. Maar toen ook brak de tijd van nood en zorgen en miskenning eerst goed aan. Men beschuldigde hem van egoïsme, wijl hij alles opofferde voor zijn zaak. Men vergat echter, dat het niet zijn zaak was, maar die der heilige kunst en der gansche menschheid. Alle roem verwierp hij: ‘Wij leven niet in een tijd dat roem, vreugde en eer geven kan’ schreef hij aan Liszt. In dien tijd komt in hem een innig verlangen naar ware liefde, waarnaar hij snakt - ‘wie der Hirsch nach frischem Wasser.’ In Mei 1849 brak te Dresden de Mei-opstand uit, en werd hij - natuurlijk ten onrechte - beschuldigd, het oude operagebouw in brand gestoken te hebben. Maar toen ook onder alle nood en zorgen en miskenning en levensstrijd ontstonden als uit eene andere wereld, onsterfelijke meesterwerken als: Tannhäuser, en Lohengrin, de eerste schets der Meistersinger: dat is het ware genie, zoo is zijn leven.

In 1849 werd de groote kunstenaar uit zijn vaderland verbannen en ging hij in den zomer van '49 naar Zürich toe. Tot den herfst van 1859, bleef Zwitserland zijn woonplaats, waar hij leefde in stille teruggetrokkenheid, om zich geheel te geven aan zijn scheppenden arbeid. Hij was nu ten

[p. 676]

volle bewust, man geworden en in dien tijd ontstonden ook zijn eerste geschriften over kunst (Oper und Drama, enz). Zijn verblijf in Zwitserland werd afgebroken door een verblijf van drie maanden te Londen, waar hij - door geldnood gedwongen - de leiding van het philharmonisch orkest op zich nam. In '59 begint zijn tweede zwerf-periode, en leidt hij de opvoering zijner werken in Parijs, Weenen en München, want door nood gedwongen, had hij zich verplicht gezien zich weer te verbinden aan het moderne tooneel. Maar overal werden zijn stukken onvolmaakt opgevoerd en in '59 roept hij ook vertwijfeld uit: ‘Kunst, Kunst, bis zum Ertrinken und Weltvergessen könnte mir nur einzig helfen.’ Maar juist die wereld, die hij zou willen vergeten, moest zijn het middel om zijn Goddelijke kunst te scheppen. Juist zijn heerlijke werken moesten worden gemaakt tot ‘koopwaar’, daartoe door geldnood gedwongen, en het publiek kreeg daardoor een volkomen valsche voorstelling van zijn kunst en kunstideaal. In Parijs hadden in '62 Tannhäuseropvoeringen plaats. Een verwoede kritiek was tegen hem. In Weenen werd hij het slachtoffer van de intrigues van verschillende opera-directeuren, engagementen werden verbroken: het was één jammertijd!: In München werd het laatste bedrijf gespeeld van de tragedie: Parijs - Weenen - München. Door alles werd het genie miskend: door de adel, het hof, de pers, het plebs. Het bouwen van een: ‘Festspielhaus’ en een muziekschool, in den geest van Wagner, werd niet doorgezet. Toen schreef hij eens neer, de woorden, waarin een zelfde gedachte ligt als in de bovenaangehaalde woorden van Multatuli:

‘dasz

Mir die triste Leuchte, die ich hasse
Mir die Lampe der Vernunft erblasse’.

Koning Ludwig II gaf toen aan Richard Wagner de materieele kracht om zijn kunstideaal, zij het dan niet te verwezenlijken, dan toch om de bedoeling er van te kunnen openbaren. Dezen koning danken wij ook dat Wagner zijn ‘Nibelungenring’, zijn ‘Meistersinger’, zijn ‘Parsifal’, kon voleindigen en dat zij konden worden opgevoerd. Ludwig II had reeds, bij de eerste uitingen van het machtige talent, zich sterk tot den jongen kunstenaar aangetrokken gevoeld, had zijn werken grondig ingestudeerd en had getracht zijn ideeën zich eigen te maken. De jonge koning, één der weinigen, had daarin niet gevonden het demokratische, vooruitstrevende element, dat zoovele anderen er in hadden gezocht, maar had gevoeld het hooge ideaal dat den kunstenaar voor oogen zweefde.

Nu breken gelukkige jaren - de gelukkigste van zijn leven - aan. Hij scheidde zich volkomen van de wereld af en ging wonen in Triebchen, bij Luzern. In '66 was zijn eerste vrouw gestorven, die hem weinig liefde gegeven had. Aan Liszt schreef hij eens: ‘Ach, liebster, liebster, einzigster Franz! Gieb mir ein Herz, einen Geist, ein weibliches Gemüt in dasz ich mich ganz untertauchen könnte, dasz mich ganz fasste, wie wenig würde ich dann nötig haben von dieser Welt!’ Cosima Liszt werd zijn tweede vrouw, die hem een zoon schonk, Siegfried. (‘er giebt mir ein neues, langes Leben, das endlich einen Sinn gefunden hat’.) Met haar genoot hij de gelukkigste jaren, tot aan het voorjaar van '72, toen de oorlog een einde maakte aan deze gelukkige levensperiode.

Den 22^sten Mei 1872 werd de eerste steen gelegd voor het ‘Festspielhaus’, te Bayreuth, dat, het middelpunt van het groote duitsche rijk, ook het middelpunt werd voor Wagner's kunst. Zijn eigen woning stond naast het eenvoudige gebouw, en droeg den naam: ‘Wahnfried,’ (‘wo sein Wähnen Friede fand’). Daar ook is de groote kunstenaar begraven. Zijn laatste levensjaren gaven hem eindelijk de rust na zijn veel bewogen leven.

Den 13^den Februari 1883 sloot de groote meester voor goed de oogen. Het is moeielijk in woorden weer te geven den indruk die zijn geheele wezen op ons maakt; een ieder zal gevoelen den machtigen omvang van het genie. Zijn geest zal niet sterven, zal nooit sterven, maar zal leven onder ons en blijven leven onder ons zoolang er een kunst en een leven bestaat.

Een volgend artikel wil ik wijden aan: Richard Wagner: Kunst en Politiek.

JOHAN KONING.