De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Boekbeschouwing.

Tolstoi's Leven. (Zijn persoonlijke herinneringen, brieven en aanteekeningen. 1828-1863) bewerkt door P. Biroekoff, geautoriseerde vertaling naar het Russische handschrift, door Emma B. van der Wijk (uitgevers P.N. van Kampen en Zoon, Amsterdam.)

Dat graaf Leo Tolstoi een van de merkwaardigste figuren is van zijn tijd, dat zijn ideeën en zijn werken een reusachtigen invloed hebben uitgeoefend in gehéél Europa - het is zulk een ‘waarheid als een koe,’ dat ik haar ook alleen daarom releveer, omdat zij dus méér dan rechtvaardigt een Nederlandsche bewerking van de levensbeschrijving van hem uitgegeven door zijn buurman en vriend Biroekoff; wiens gegevens reeds daarom dubbel interessant en betrouwbaar zijn, omdat hij ze verzamelde met medeweten, onder voorkennis, met behulp van Tolstoi zelf, en van diens echtgenoote.

Nietwaar, voor elkeen die belang stelt èn in den persoon van Tolstoi èn in het innerlijk leven, in den ontwikkelings-gang van een hoogstaand, buitengewoon karakter, is er een groote aantrekkelijkheid in een werk als dit, samengesteld blijkbaar met gróóte liefde en nauwkeurigheid, en tegelijkertijd met een lofwaardige bescheidenheid van alle eigen beschouwingen achterwege laten, om zooveel mogelijk alleen de feiten te laten spreken, opgehelderd en toegelicht dikwijls door Tolstoi-zelf.

Toch, bij een eerste lezing, stelt het lijvige boek te leur; vraagt de lezer zich af, wat hij eigenlijk doen moet met zoo veel nuttelooze, oppervlakkige, gansch en al het uitwendige leven rakende nietigheden, die in den breede zijn uitgerafeld en opgesteld, en geen het minste verband houden met de ontwikkeling van de ziel van het kind of den knaap.

Wàt heeft de bewerker P. Biroekoff zich vóórgesteld tot stand te brengen? En wat bracht hij tot stand? Ziedaar de twee vragen, die rijzen bij het doorlezen van al die hoofdstukken. En, wat het antwoord op die eerste vraag betreft, ik geloof dat hem-zelf de stof, die hij vóór zich had, heeft overweldigd, dat zij hem te machtig is geworden, zoodat hij zichzelf geen vaste lijn heeft gesteld om te volgen, maar telkens, ongemerkt van hemzelf, is verward in zijpaadjes, die hij om hunne onbeduidendheid liever niet had moeten inslaan. Daarenboven, blijkbaar geen schrijver van beroep zooals hijzelf nederig erkent, zich bewust dat hij voor zijn zwakke auteurskrachten een misschien te zware taak op zich nam, laat de bewerker van Tolstoi's leven zich àl te veel overheerschen door zijn eigen gróóte bewondering voor zijn vriend, waardoor in zijn oogen álles wat dezen aangaat, van zijn vroegste jeugd af, interessant wordt, en der moeite waard van het der wereld te verkondigen!

Maar juist dáárin maakt hij een groote fout, omdat hij er dientengevolge in slaagt zijn ‘held’ veeleer te verkleinen nu en dan, dan zijn doel te bereiken. B. v., ik wil gevraagd hebben, wáárom het der moeite waard is, ons de sensaties van het kind mee te deelen bij zijn éérste bad; te méér, waar die sensaties niets merkwaardigs hebben; of, nog sterker, wat het ons kan schelen, dat Leo een lavement werd toegediend, bij vergissing, eigenlijk bestemd voor een van zijn broers!? Dat de grijsaard-zelf, door Biroekoff gevraagd naar zijn herinneringen, zich daarin verlustigt, en er op zijn ouden dag lang bij stilstaat, is begrijpelijk en vergefelijk; maar de levensbeschrijver had den juisten blik moeten hebben op zijn materiaal, om het te schiften, en ter zijde te laten onbeduidendheden van dezen aard, waarmede hij het publiek noodeloos afmat, en de aandacht verzwakt voor de rest. Hetzelfde geldt, dunkt mij, ook voor de hoofdstukken gewijd aan de voorouders, waaraan twee afzonderlijke hoofdstukken zijn gegeven! Het deed mij even terugdenken aan mijn schooljaren, toen men 't niet genoeg wijsheid achtte ons Columbus en het jaartal van de ontdekking van Amerika in te prenten, maar bovendien óók nog van ons, tienjarige

[p. 660]

dreumesen, verlangde dat wij 's man's grootvader en oom van moederszijde, Portugeezen met barbaarsche namen, zouden onthouden, om den invloed dien zij op hem hadden uitgeoefend! Nog eens, door zóó lang stil te staan bij àlles wat niet het minst betrekking heeft op den innerlijken mensch Tolstoi, loopt de schrijver gevaar de aandacht van zijn lezers uit te putten vóór zij gevonden hebben wat zij zochten: den wordingsgang van den Russischen aristocraat tot dat, wat hij nu is: de innerlijk-vrijgemaakte van al datgene, waartoe hij behoort en waarin hij is opgevoed!

Uit dat oogpunt geeft schrijver ons te weinig dikwijls; moet men te véél zoeken naar de trekken die ons verklaren dat alles! En wàt hij geeft is dikwijls onsamenhangend! Toch echter ontbreekt het geenzins aan feiten, die, omdat zij het innerlijke leven raken, interessant worden voor den lezer, die nàdenkt. Zoo geeft b.v. blz. 107 een optelling van enkele kleinigheden, die, volgens Tolstoi-zelf, ‘het eerst in hem wekten twijfel aan de oprechtheid der menschen, der “grooteren”, die hij vroeger onvoorwaardelijk geloofde’:

‘De kinderen Tolstoi waren, als verre bloedverwanten, gevraagd bij den kerstboom, van de familie Pipoff. Zij hadden toen hun vader en grootmoeder reeds verloren, en leefden, onder de hoede van hunne tante, in betrekkelijk armoedige omstandigheden, zoodat zij weinig aantrekkelijks voor de buitenwereld hadden. Hunne nichtjes, de kinderen van vorst Gortschakoff, den toenmaligen minister van oorlog, waren ook uitgenoodigd; en de Tolstoi's moesten mei bitterheid het onderscheid opmerken, dat er gemaakt werd tusschen hen en die meer welkome gasten. Zij werden afgescheept met goedkoope prullen, terwijl de andere kinderen het mooiste en kostbaarste speelgoed ontvingen’

Inderdaad weet ik uit eigen ondervinding, dat een eenzaam opgevoed, van de wereld geheel en al onkundig kind, door zulke kleine ervaringen voor 't eerst een kijk krijgt op het onrechtvaardig verschil in behandeling, dat overal bestaat door zulke uiterlijke omstandigheden! Want ik herinner mij o.a. nog zoo levendig, hoe de kruiperige beleefdheid in een winkel mij, als klein-meisje, voor 't éérst tot het besef bracht van mijn ‘freule’-waardigheid! Mijn ouders namelijk hebben ons kinderen goddank grootgebracht zonder poenige bluffigheid van dien aard, de meiden noemden ons gewoonweg bij den naam, en, daar ik eerst laat naar school werd gezonden, naar de groote meisjes-alléén-school, en tot op dien tijd zeer afgezonderd met de broers opgroeide, had ik noch van titels, noch van de wijze waarop daarmede wordt geschermd, éénig begrip! Totdat ik eens, een groote bijzonderheid voor mij, die nooit alleen op straat mocht, een boodschap deed in de buurt, in een boekwinkel! Toen de eigenaar mij 't pakje overreikte, zei hij 't in mijn woonplaats tegen kinderen gebruikelijke: ‘Als 't u blieft, jonge juffrouw.’ Maar tegelijkertijd hervatte hij zich, maakte een buiging, als ware ik een volwassen jonge dame geweest, en excuseerde zich haastig: ‘Neemt u me als je blieft niet kwalijk; ik bedoelde freule’! - Ik was een erg verlegen kind, en de buiging en de excuses brachten mij gansch en al van streek!

Zonder te begrijpen, stormde ik naar huis, verlangde van mijn ouders opheldering: ‘Wáárom die man zoo gek had gedaan; wáárom hij zich had geëxcuseerd’? En, toen ik de opheldering had gekregen, ontspon zich voor 't éérst in mijn kinderhersenen een voorstelling van ‘standverschil’, een vaag besef van het dwaze, dat ik, klein-meisje, om dat ‘freule’-woordje werd ontzien door leveranciers, die bang waren de klandisie te verliezen, als zij mijn ouders niet gaven wat hun toekwam in hun kinderen! Men ziet het, mijn ervaring was er eene, omgekeerd aan die van Tolstoi, maar het was, evenals bij hem, een ondervinding, die voor 't eerst ‘twijfel wekte aan de oprechtheid der grooten’, want, terwijl ik eenerzijds mijzelve ‘voelde’, met een nieuw air van gewichtigheid boven de ‘jongejuffrouwen’, had ik toch gelijktijdig een heimelijke minachting voor die laffe leveranciers, die tegen een kind excuses maken en bogen, alléén om de ouders in den zak te kruipen! Het was een van die éérste schokken aan het geloof in de menschen, die juist dáárom zoo bijblijven, omdat zij ongemerkt vóórbereiden de weldra komende inéénstorting van gansch het mooie gebouw van kinder-illusieën!

En een ander voorval, waarvan Tolstoi verhaalt, is niet minder geschikt om kinderen de oogen te openen voor de onveranderlijke onrechtvaardigheden van het leven!

Het is een herinnering aan zijn samenzijn als kind met een héél mooi klein-meisje, dat, de aandacht trekkend door die schoonheid, werd uitgenoodigd door den eigenaar van een prachtig paleis om daar in den tuin te spelen! De kleine Tolstoi's, die nu eenmaal

[p. 661]

in haar gezelschap waren, liet hij om die reden mede naar binnen gaan. Maar toen deze den volgenden dag alléén terugkwamen, en zich aanmeldden, begeerig naar den prachtigen tuin, werd hun bruusk de toegang geweigerd. En:

‘In hun jonge zieltjes rees de vraag, waarom toch het mooie gezichtje van hun vriendinnetje zoo'n grooten invloed kon hebben op hunne verhouding tot hunne medemenschen’.

Ook in dit opzicht herinner ik mij levendig mijn eigen kinderlijke verontwaardiging, wanneer mijn oudere broers kennisjes, die het ongeluk hadden hen niet te bevallen naar het uiterlijk, doopten met bespottende bijnamen, terwijl zij omgekeerd diegenen, die de natuur had begiftigd met een lief gezichtje, verontschuldigden, wanneer ik iets leelijks van hen vertelde, met de in mijn onschuldige oogen niets ter zake doende opmerking: ‘Nu ja, maar 't is toch een mooi kind’, of iets van dien aard. De ontzettend groote invloed van een bekoorlijk uiterlijk is zóó voelbaar en tastbaar in àlle levensomstandigheden, dat èlke gevoelig-aangelegde natuur al héél jong daardoor wordt getroffen. Maar het meest van alles frappeerde mij in dit gedeelte van het werk van Biroekoff, datgene wat, alweder Tolstoi-zelf, getuigt van zijn bekrompen-aristocratische opvattingen uit dat eerste gedeelte van zijn leven:

‘Tolstoi's levensomstandigheden oefenden een grooten invloed op hem uit, en wel voornamelijk het begrip van comme-il-faut.

Ik voel mij verplicht, zegt Tolstoi, een geheel hoofdstuk te wijden aan dit meest leugenachtige en schadelijke van alle begrippen, mij bijgebracht door opvoeding en omgeving. In dien tijd verdeelde ik de menschen bij voorkeur in lieden, die ik comme il faut, of niet comme il faut noemde. Deze tweede soort onderscheidde ik nog eens in menschen comme il faut op hunne wijze en in plebs! De lieden comme il faut achtte ik en keurde ik waardig om mee om te gaan; de tweede soort haatte ik, maar ik deed, alsof ik op hen néérzag; de derde soort bestond niet voor mij, die verachtte ik volkomen’!

Alles wat deze in een Russisch-aristocratische omgeving grootgebrachte graaf bekent in deze bladzijden, is de méést waarachtige teekening van standvooroordeel en bekrompenheid, óók in ons vaderland, die ik ooit ontmoette, uit den mond van een tot dien kring zelf behoorende! Want, dat de lagergeplaatsten, schimpen op die côterie, en op haar geest die op hen neerziet, hen niet begrijpt, en niet dóór hen wordt begrepen, dat alles ligt voor de hand, en zegt dìentengevolge zoo weinig! Maar, hier wordt een biecht afgelegd door iemand, die zelf heeft méé-gezondigd, en die zich nu achterna afvraagt: ‘Hoe is het ter wereld mogelijk, dat wij, upper-ten, zóó belachelijk dom-onnoozel kunnen hechten aan zinledige vormen, alsof daaruit de waarde van den mensch bestaat’! - Ik, die zelve, zooals ik hierboven zeide, waarlijk niet dom-hoogmoedig ben grootgebracht, ik kan er toch, naar eerlijke waarheid, van medespreken, hoe deze onzinnige comme-il-faut-opvattingen, van hen die zich rekenen tot de éérste klasse, omdat zij van adel zijn, onbewust dóórdringen tot ook in oorspronkelijk in een verstandige richting geleide karakters, zoolang deze nog te onzelfstandig zijn, om een eigen standpunt te kiezen, gevormd door het leven-zelf. De verdeeling zijner medemenschen door den jongen man Tolstoi in comme-il-faut en niet-comme-il-faut, kan ik overbrengen in wat ikzelve in Den Haag, als heel-jong-meisje, benaamde, onder den invloed van eene bekrompen côterie-omgeving, met ‘heele en halve menschen’, onder welke laatste categorie ik hoofdzakelijk diegenen verstond, die op Zondag wandelen, of zich een uitspanning veroorloven, omdat de week-dagen voor hen beteekenen: arbeid.

Wel te verstaan bedoelden wij daarmede geenzins het volk, den arbeidersstand; evenals Tolstoi dachten wij niet eens aan het eigenlijke volk, dat bestond niet in onze oogen; maar diegenen, die wij aldus rangschikten tot de ‘halve menschen’, waren de ambtenaren, de doktoren, de onderwijzeressen, de postbeambten, al diegenen in één woord, niet vallend onder de rubriek highlife! Thans moet ik, waar het leven mij opvoedde in een bréédere richting, geheel anders dan die van mijn kring, lachen om zulke nonsensigheden, maar de meesten, onder wien ik aldus ben groot geworden, zijn met de jaren er niet beter, maar erger op geworden; en met leedwezen moet ik bekennen, hoe ik dientengevolge menig oorspronkelijk goed-aangelegd karakter heb zien ondergaan in het zich inpantseren in zulke onnoozele vooroordeelen.

Alles wat Tolstoi daaromtrent vertelt van zijn jongelingsjaren, en waarover hij met zulke krachtige betuigingen van leedwezen zich uitlaat, is geenzins alleen van toepassing op zijn Russische autocratische denkwijze en omgeving, maar evenzeer op die van Den

[p. 662]

Haag en Nederland. Voor deze categorie van côterie-menschen bestáát niets anders dan het eigen kringetje; om de ziel van al diegenen, die daar buiten staan, bekommeren ze zich niet, willen ze zich niet bekommeren; alleen de comme-il-faut menschen zijn in hunne oogen wáárd te leven en wáárd gezocht te worden tot gezelschap. Dáárvoor begaan zij laagheden, transigeeren met èlke redelijke waarheid! Want aan dèze comme-il-faut-menschen wordt alles toegestaan, onzedelijkheid, bedrog, gierigheid, mésaillances om geld, alles, zoolang zij maar comme-il-faut zijn. Ik zou bladzijden kunnen vullen, indien ik de zelfbeleefde staaltjes hiervan wilde wereldkundig maken. Maar dit zou hier niet op zijn plaats zijn, want, wat ik in dit opstel over Tolstoi in dit opzicht hoofdzakelijk wilde aantoonen, is de wáárde van zijn eerlijk getuigenis, omdat het komt uit zijn mond! Misschien zullen er zijn die, zijn minachting lezend voor zijn eigen dwaas verleden van hoogmoedig, bekrompen, dom graafje, bijtijds inzien, hoe dwaas zij zelf handelen, door zich alleen te laten voorstaan op ‘stand’, in plaats van zich te toonen menschen met een ziel.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

(Slot volgt).