De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Het sterkst
naar het Deensch van Herman Bang.

II. (Vervolg van No. 36.)

Het was of hij bij ieder woord beefde, zóó beefde dat de woorden geen woorden werden, maar niet meer dan een gegorgel dat uit zijn mageren hals opsteeg. En plotseling zeide ik, bezield met medelijden met dat armzalige schepsel, met dien boodschaplooper die daar voortdurend zijn hoofddeksel, zijn poveren hoed omklemde, (ja - medelijden was het. Van 't begin af werd ik gedreven door medelijden - stap voor stap, hoewel ik wist.... heel goed wist hoe 't eindigen zou - -) zeide ik op eens heel vriendelijk:

‘Maar nu moet u kalm zijn en niet bang, Meneer Crangier. En dan zullen we eens naar de repetitiezaal gaan om te zien hoe 't gaat.’

‘Dank u, graag,’ zeide hij en stond op als een trekpop.

‘U komt dus?’ vroeg ik, die reeds bij de deur was.

Een ja, ontviel hem, terwijl hij staan bleef. En op eens zeide hij - en ik keerde mij onwillekeurig om:

‘U begrijpt wel, dat 't voor mij een bizonder groot geluk zou zijn.’

‘Zeker, zeker,’ zeide ik (en dacht weer: lieve God wat heeft die man een honger geleden) ‘nu gaan we naar binnen.’

Wij repeteerden. Hij was onmogelijk. Maar Elias begreep hij. Hij had bepaald even hard gehongerd naar brood en naar het bereiken van zijn doel, als Elias naar het mirakel. Bij ieder woord dat hij zeide, keek hij me zoo angstig aan alsof hij onthoofd zou worden en iedere zin stootte in zijn mond als een boot, die reddeloos verloren in het zand vast zit, op de steenen stoot.

Ik zeide tegen me zelf: Die man heeft talent en wordt toch nooit acteur. Hij is Elias en toch absoluut belachelijk. Maar hij ging door, de eerste acte, de tweede, de heele rol - als een wanhopend en hijgend zwemmer die door de branding heen den oever bereiken wil. Zijn oogen hield hij niet van mij af, tot hij zweeg en - wachtte met zijn magere vingers diep in zijn eigen handvlakken gedrukt.

‘Ja, ja’ zeide ik. ‘U kunt de rol houden. We zullen het probeeren!’ En mijn hersens zeiden: Hij is Elias en zal den heelen boel bederven - toen ik op eens zijn hand om

[p. 604]

de mijne voelde - 't was alsof een paar knokkels mij plotseling vastgrepen:

‘O, dank u - God zal er u voor loonen,’ zeide hij, terwijl hij mijn hand bleef omklemmen.

En ik zeide tegen me zelf, ik zeide 't heusch - hoe en waarom begrijp ik zelf niet - maar ik zeide als uit de grap, tegen mezelf...

‘Als je neen zeide, zou je hem ook vermoorden. Hem ook vermoorden...’

De Scandinaaf hief een oogenblik de hand van zijn knie op en zijn oogen gleden over ons heen:

‘Hem ook vermoorden. Ik wist 't dus toen reeds. Wist toen reeds bij onze eerste ontmoeting, alles wat er komen en gebeuren zou. Of ik was tenminste gewaarschuwd - als door het signaal van een vlag die diep in mijn eigen innerlijk omhoog werd gehouden - - een teeken van gevaar op de spoorlijn - - en ik sloeg er geen acht op.’

Hij zweeg even.

Als iemand, die na een oogenblik rusten weer begint te wandelen, langzaam, omdat het einddoel nog ver weg is, ging hij voort:

‘Maar het verhaal is lang.

Hij was heen gegaan, de man en de directeur kwam binnen en die zeide alleen: ‘Nou hoe was hij? Zeker wel onmogelijk - hé?’

De directeur bleef staan en veranderde de positie van zijn voeten. (Ja, het was zonderling, maar ook hij was dien dag buitengewoon onrustig, alsof ook hij zijn handen in een wespennest voelde.)

‘En - wat bent u van plan?’ zeide hij.

‘We probeeren hem,’ zeide ik.

En plotseling lachte de directeur.

‘Enfin - u moet 't per slot weten, u heeft de verantwoording.’

Ik lachte of wilde lachen en antwoordde:

‘Maar onder de repetities moogt u hem wel wat te eten geven. Die man heeft al veel te lang honger geleden.’

We gingen repeteeren. Ik weet zelf niet waarom ik dien geheelen dag zoo verstrooid was, of er zoo verstrooid uitzag. Maar Bratt zeide tweemaal tegen mij:

‘Is dit wel goed?’ - Alsof hij bemerkt had, dat ik maar half luisterde. En ik herinner mij nu ook goed dat ik de repetitie vroeger liet eindigen dan gewoonlijk.

Toen die gedaan was, zeide Bratt terwijl al de acteurs nog aanwezig waren:

‘Hebben we dus een Elias?’

‘Ja,’ zeide de directeur.

‘Het werd ook hoog tijd - en wie zal 't zijn?’

De directeur aarzelde even:

‘Een zekere Meneer Crangier’, antwoordde hij.

‘Wat zegt u?’ riep Rakel - ‘Crangier - dat is niet mogelijk. - Crangier dien ze van het conservatoire weggelachen hebben....’

En ze begonnen te lachen, allen in koor - terwijl er een riep:

‘Crangier - dat is die vent die spijkers in den muur slaat.’ -

Dat was juist gezien, heel juist: onder de repetitie had Crangier voortdurend zijn vuisten gebald alsof hij met twee handen spijkers in een muur wilde slaan.

De acteurs bleven lachen toen de directeur zeide: ‘Onze leidsman heeft hem gekozen.’

Maar ik had hem niet gekozen, ik had beloofd dat ik hem eens wilde probeeren en zelf gezegd dat hij onmogelijk was. Maar nu ze allemaal bleven lachen, zeide ik plotseling als iemand die het commando heeft:

‘Ja - dat heb ik en ik hoop dat 't blijken zal dat ik goed gekozen heb.’

En ik vertrok.

Toen ik op straat kwam was ik aan andere dingen gaan denken. Op eens - jullie weten allemaal hoe zoo iets gebeuren kan - vielen mijn oogen op iemand op het trottoir aan den overkant. Hemel, wat liep die man gek - 't was bijna ongelooflijk - hij hief zijn beenen veel te hoog op - belachelijk hoog. Hij liep, zooals een lichaam zonder ziel zou loopen - ja, zooals een lichaam loopen zou als de ziel er uit ontvloden was en 't lichaam kon blijven voort loopen. Neen - zoo iets belachelijks had ik nog nooit gezien... Het was... toen zag ik op eens dat, de man die zoo dwaas liep Crangier was....

Ik zag, dat hij naar me toe kwam - terwijl ik naar zijn beenen bleef kijken. Maar plotseling liep hij anders: Goddank, dacht ik: hij kan dus loopen als een gewoon mensch.

‘Ik wilde u alleen maar vragen,’ - begon hij, ‘vragen of het nog zeker is dat ik de rol zal spelen?’

Ik keek naar hem en weer naar zijn oogen: ‘Ja,’ antwoordde ik, ‘natuurlijk is het zeker.’

En plotseling bukte de man weer - evenals te voren in het kantoor, greep mijn hand, drukte mijn vingers tegen elkaar en liep zonder een woord te zeggen weer voort.

Ik bleef hem nakijken - bleef kijken naar zijn wonderlijke manier van loopen met hoog opgetrokken knieën.

[p. 605]

Een zenuw-dokter heeft me eens verteld, dat een dergelijke wijze van loopen duidt op krankzinnigheid of een voorlooper er van.

Ja, zeide ik tegen me zelf, de man is half wijs en hem heb je dus bestemd voor de rol van Elias...

Toen ik thuis kwam lag er een brief voor me. Het was een brief van den uitgever van den Noorschen dichter.

De uitgever had gehoord van de moeilijkheden die de opvoering van het stuk dreigden te verhinderen. ‘Maar’, schreef hij, ‘thans iets opgeven staat gelijk met alles opgeven. Ik voor mij zou tenminste zulk een verantwoording niet op me willen nemen.’

Ik las dien brief tweemaal en ik zie iedere letter nog even duidelijk voor me alsof de brief hier voor me op 't tafellaken ligt. Toen ging ik aan mijn schrijftafel zitten en antwoordde:

‘De moeilijkheden, waarvan u gehoord hebt, zijn gelukkig alle overwonnen. De opvoering zal plaats hebben met de acteurs die ik zelf voor hun rol gekozen heb en op den van het begin af vastgestelden datum.’

En onder 't schrijven was ik mij bewust, dat ik dus aan Crangier vast was...

Het is dus beslist, zeide ik tegen mezelf, beslist - wat er ook gebeurt.

De repetities begonnen, de repetities tusschen hem en mij. Ik durfde hem niet met de andere samen te laten repeteeren. De rol opzeggen kon hij. Als ik hem strak aankeek, zonder de oogen van hem af te houden, sprak hij juist en kalm. ‘Nu langzaam aan,’ zeide ik hem recht in de pupillen starend - en hij stotterde niet en schraapte zijn keel niet, maar sprak zooals Elias sprak, zooals iemand spreekt die zijn leven zou willen geven om te gelooven en het niet kan....

En ik zeide tegen me zelf: Het gaat. Hij zal Elias zijn. Tot hij op eens midden onder het spreken een aanval van den Vitusdans kreeg - een vreemde wil, die de zijne niet was en ook de mijne niet, was hem de baas, zoodat zijn heele lichaam trilde, en hij op zijn waanzinnige beenen stond te dansen. ‘Stil - beheersch je toch, man,’ riep ik, terwijl hij, als iemand wiens oogen weldra breken zullen, me bleef aanstaren en het oproerige trekpop-lichaam waarvan de armen en beenen trilden niet in bedwang kon houden.

‘Houd toch op,’ riep ik, ‘houd op!’

En doodsbleek, tegen den muur geleund, bleef hij zijn opgeheven handen uitstrekken en terugtrekken - de man die spijkers in den muur slaat...

‘Neer met die armen,’ gilde ik buiten me zelf. (Neen, neen, het ging niet, het zou nooit gaan) en zijn armen vielen omlaag, alsof ze door een beroerte plotseling verlamd waren.

‘Ga zitten,’ zeide ik, terwijl ik me dwong tot kalmte. ‘Ga zitten en zeg je rol op terwijl je zit.’

Hij ging, nog bevend, in een leuningstoel zitten. ‘Wacht een paar minuten,’ zeide ik, en hij wachtte met zijn oogen strak op mij gevestigd, alsof hij naar een glazen bol keek.

‘Begin, kom - begin nu.’

Ik boog over hem heen en steunde met mijn beide armen op de leuning van zijn stoel.

‘Begin.’

En stotterend begon hij.

‘Kruis je armen.’

Hij deed het.

‘Begin nu - begin.’

‘Ja.’

En hij sprak zonder te stotteren, zonder te beven - zooals hij spreken moest...’

Plotseling barstte Carville met zijn blauwgrijs gezicht uit:

‘Je moest hem wel vermoorden.’

De Scandinaaf wendde langzaam het hoofd om:

‘Ja,’ zeide hij, ‘ik vermoordde hem.’

Wij zwegen allen. Zelfs Raolo Bratianu drukte zijn achterhoofd tegen den muur en er gleed een trilling over zijn opgeheven gelaat, waarvan de oogleden gesloten waren.

De Scandinaaf liet zijn kin weer op zijn handen vallen:

‘Crangier zat een uur lang op dien stoel en ik bleef bij hem en liet hem niet los.

Ten slotte werd hij geheel kalm.

‘Sta nu op,’ zeide ik toen hij midden in een zin was en hij stond op en sprak door en gesticuleerde en acteerde zooals de rol van Elias voorschreef en was geheel gekalmeerd.

Goddank, zeide ik in me zelf, terwijl ik hem voortdurend bleef volgen.

Het gaat, het gaat, zeide ik in me zelf:

‘Je bent zijn dood - maar het gaat.’

(Wordt vervolgd).