De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

‘Karen Borneman’.

Voor eenige dagen verscheen bij het Nordisk Forlag te Kopenhagen: ‘Karen Borneman’, drama in vier bedrijven van den bekenden Deenschen auteur Hjalmar Bergström. De inhoud van het drama is als volgt:

Kristen Borneman, professor in de theologie te Kopenhagen, is een man van streng orthodoxe beginselen. Hij heeft een work geschreven over ‘Het Huwelijk en de Christelijke Moraal’, dat veel opgang maakt. Hij heeft volgens zijn meening zijn zeer talrijk gezin een streng christelijke opvoeding gegeven. Oogenschijnlijk deelen de kinderen zijn opinies en nemen o.a. trouw deel aan het familie-morgengebed. Maar de vrienden van een zoon des huizes, Peter, student in de rechten, noemen het huisgezin Borneman ‘Het Heilige Geest Huis’ en Peter zelf klaagt bij zijn moeder zijn nood over het saaie, huiselijke leven. De moeder koestert inwendig andere, meer liberale gevoelens, die zij echter voor haar man verbergt. Peter, de zoon veroorlooft zich vrijheden met de keukenmeid, die genoodzaakt wordt haar dienst te verlaten. Thora, het jongste meisje, 16 jaar oud, plaagt haar broer voortdurend met de verdwenen keukenmeid en ontvangt zelf minnebriefjes en portretten van jongelui. De oudste zoon is predikant in een klein plaatsje en is volgens Professor Borneman een braaf Christen omdat hij een talrijk

[p. 323]

gezin ter wereld brengt. Zóó talrijk zelfs dat professor Borneman, ten nadeele van zijn andere kinderen, herhaaldelijk geldelijk moet bijspringen. De oudste dochter is krankzinnig geworden ten gevolge van het verbreken van haar engagement met een jongmensch, dat zij innig lief had, maar dat een slecht leven leidde. Een tweede dochter is ziekenverpleegster, terwijl de acht-en-twintig-jarige Karen als journaliste en vertaalster haar brood verdient. De vader is niet zeer ingenomen met haar medewerken aan een ‘radicaal’ blad en haar vertalen van ‘immoreele’ Fransche boeken (Zola en Maupassant) maar heeft er zich bij neergelegd.

Op zekeren dag doet de huisdokter Schon, een veertigjarige weduwnaar, bij de ouders aanzoek om Karen's hand. De professor vindt dat het zeer voor den dokter pleit, dat hij doet zooals de professor ‘in zijn tijd zelf deed’ en wel eerst de ouders hun oordeel vraagt vóór hij zijn aanzoek bij Karen zelf doet. De ouders zien in hem een gewenschte schoonzoon. Ook Karen hoort hem welwillend, maar kalm aan. Zij meent in Dr. Schon een superieur man te zien, vrij van alle vooroordeel. Maar alvorens zij hem het jawoord geeft, bekent zij hem dat zij jaren geleden in Parijs met een ander geleefd heeft. Dr. Schon raakt door die onverwachte bekentenis geheel over stuur. Karen beschouwen als weduwe, of gescheiden vrouw, zooals zij wil, is hem onmogelijk.

‘Heeft u een kínd of heeft u een kind gehad?’ vraagt Dr. Schon en als het antwoord luidt ‘neen’ is Dr. Schon ‘droevig aangedaan’.Daarop zegt Karen:

‘Ik heb met de grootste belangstelling gevolgd wat u hier in het land gedaan heeft voor de gevallen vrouwen. U kunt nu mij beschouwen als een van uw gevallen vrouwen’.

En Dr. Schon antwoordt:

‘Maar de besten onder hen zijn begonnen met een kind ter wereld te brengen.’

Door dit gezegde ziet Karen hoe zij zich in Dr. Schon heeft vergist en als zij hem dat zegt antwoordde hij: ‘U dacht dat ik een vrijer gezicht op die kwestie had? Ook dat vrije gezicht heeft zijn grenzen - het mijne reikt niet verder dan waar het leelijke begint.’

En Dr. Schon trekt zich terug.

De man met wien Karen in Parijs geleefd heeft, staat onverwacht plotseling voor haar oogen. Toen zij zich jaren geleden aan hem gaf, was hij een jong, veel belovend beeldhouwer. Karen verliet hem toen zij bemerkte dat hij haar ontrouw was en heeft hem niet weer gezien voor hij zich bijna met geweld nu toegang bij haar verschaft. Hij wil haar terug hebben. Hij heeft naam gemaakt, een schoone toekomst lacht hem tegemoet. Het werk dat hem plotseling roem verschafte is een naakt vrouwenfiguur, waarvoor Karen als model gediend heeft. Toen Karen hem zijn ontrouw verweet, antwoordde Strandgaard, de beeldhouwer:

‘Ik zag tegen je op als tegen een hooger wezen. Maar er was iets leelijks in mijn natuur dat ook zijn recht vereischte en juist om jou hoog te houden, ging ik toen naar een ander.’

Hierop antwoordt Karen:

‘Maar je vergeet één ding. Wij vrouwen willen ook die ander zijn! Begrijp je niet, dat een man die een vrouw laat voelen dat zij hem niet genoeg is, juist als vrouw niet genoeg, haar in haar diepste innerlijk krenkt?’

Wanhopend door haar beslist weigeren, verwijt Strandgaard haar dat hij de ‘eerste’ niet was.

Professor Borneman ziet de beeldhouwer het huis uit gaan. Karen's vader was onaangenaam aangedaan door de gelijkenis die hij in het vrouwenbeeld, dat Strandgaard op dat oogenblik in de hoofdstad ten toon stelde, met Karen meende te ontdekken en bovendien hevig ontroerd door de bekentenis die Dr. Schon hem over zijn dochter gedaan had. Hij vraagt Karen om een verklaring, die zij hem niet weigert. Als hij hoort dat Karen met Strandgaard geleefd heeft, besluit hij verwoed ‘dien ploert en verleider’ aan het verstand te gaan brengen dat hij zijn dochter trouwen moet. Geknakt en door smart overweldigd komt hij van zijn bezoek bij den beeldhouwer terug. Strandgaard heeft hem dadelijk ontwapend door de mededeeling dat Karen ‘geen maagd’ meer was toen zij zich aan hem gegeven had. En Borneman zucht:

Hoe kan de Heer hem zoo hard straffen! Hem, die altijd zoo nauwgezet met de opvoeding van zijn kinderen te werk is gegaan!

Daárop zegt Mevrouw Borneman dat 't misschien haar schuld is. Want zij wist hoe haar dochter in Parijs leefde. Een welwillende ziel had 't haar geschreven en Mevrouw Borneman had gemeend goed te doen door Karen niet tegen te gaan. Want Mevrouw Borneman draagt een droeve ondervinding in haar hart rond, die zij haar man tot nu toe verzwegen heeft, maar die zij hem nu

[p. 324]

moet meedeelen. Tien jaren lang heeft zij haar man verzwegen hoe Gertrud op een avond, toen allen uit waren en alleen Mevr. Borneman thuis was - Borneman zelf was op reis - thuisgebracht werd door een paar politieagenten. Zij wandelde naakt op straat rond en sprak alle heeren aan. Sinds dat oogenblik was het meisje stapelgek en het verbroken engagement was er de oorzaak van. Professor Borneman had het jonge mensch zelf de deur gewezen. - Toen heeft Mevrouw Borneman zich zelf beloofd haar andere kinderen geheel vrij te laten in hun ‘erotische gevoelens,’ om hen te behoeden voor het treurig lot dat Gertrud te beurt viel.

‘Het resultaat van mijn opvoeding is Karen, beste Kristen - dat van de jouwe is Gertrud. Ik weet niet of ik heel zondig ben als ik beweer, dat ik mij minder schuldig gevoel dan wanneer het omgekeerd was.’

Karen vertelt daarop haar vader hoe zij zich twee maal in haar leven aan den man, dien zij lief had, gegeven heeft. De eerste stierf na een gelukkig samenleven van twee jaar. Jaren daarna ontmoette zij toen Strandgaard. Professor Borneman is de wanhoop nabij toen Karen beweert ‘zich geen schuld bewust te zijn’ en ‘niet om vergiffenis te kunnen smeeken.’

‘Zelfs geen zonde bewust zijn, mijn arm verdwaald kind, hoe is dan redding mogelijk!’ roept Borneman bedroefd uit. En hij voegt er bij:

‘Alles zou ik je nog hebben te vergeven indien je eerlijk de gevolgen gedragen had en kinderen had. Liever tien onechte kinderen dan geen. Nu heb je het gebod van de natuur zelf ontgaan, het gebod van de natuur dat het gebod van God zelf is!’

Karen doet het leed dat zij haar vader zooveel verdriet berokkent. ‘We hebben elkaar nooit kwaad gewild - maar de wet des levens schijnt te willen dat niets nieuws het licht ziet zonder smart.’

Met deze woorden eindigt het drama.

Nu richt ik tot mijn lezers de vraag: Is dit treurspel onzedelijk?

Ik twijfel er niet aan of de meesten zullen met mij zeggen! Neen! Neen!

Toch oordeelde de censuur in Denemarken er anders over. Het stuk is onzedelijk en de opvoering werd verboden.

Het gevolg van dit verbod is zeker wel een heel ander dan de censuur verwachtte. - Plotseling weet het publiek nu wat de censuur onder een onzedelijk treurspel verstaat. - Een ieder strekt de handen er naar uit, een ieder wil weten en zelf oordeelen.

Het stuk wordt uitgeplozen en besproken - misschien veel veel meer dan wanneer men het op het tooneel had zien opvoeren. Het komt in handen van velen die er anders misschien het bestaan niet van vermoed zouden hebben. Het bewijs is er al. De eene oplage na de andere wordt in enkele dagen uitverkocht. De couranten staan er vol van. Iedereen wil er het zijne van zeggen. Iedereen wil de Courant aanvallen die dit stuk heeft durven afwijzen. De Courant die zooveel andere stukken laat passeeren! Drama's en comedie's uit het Fransch en Duitsch vertaald van derde en vierde rang. En Hjalmar Bergström's werk, dat ver boven dergelijke stukken verheven staat, wordt afgewezen!

De directeur van het Folketheater ging. in hooger beroep, hij teekende appèl aan bij het ministerie van Justitie, gaf de Courant gelijk - het stuk bleef verboden.

Maar het ernstigste gevolg zal de censuur zelf treffen. Het publiek dat leest en oordeelt zal, nu die Bergström's drama verbood, de censuur niet meer vertrouwen en misschien zal het gevolg wel zijn dat de Censuur wordt afgeschaft - wat dan ook hoog tijd is. Wat er voor in de plaats zal komen, zal de toekomst leeren. Misschien een ‘theater-raad’, waar hier en daar reeds over gesproken is. Hoe ook, de theater-censuur is onzinnig. Een stuk mag niet opgevoerd, maar een ieder mag het wel naar hartelust lezen en uitpluizen op zoek naar de zoogenaamde smerigheden en onzedelijkheid.

En waar zit per slot de onzedelijkheid van een stuk in? Mij dunkt daarin, dat wat op zichzelf te veroordeelen is, wordt voorgesteld als iets prettigs, of als iets dat navolging verdient. En dit is het geval niet in Bergström's jongste drama. De schrijver behandelt zijn stof zeer objectief, al schemert hier en daar zijn opinie wel eens door. En het probleem van de Vrije Liefde is niet nieuw - indien de censor meende iets nieuws te verbieden, toont hij zeer weinig op de hoogte te zijn van de Moderne Literatuur.

Het drama Karen Borneman is een soort toetssteen geworden voor wat de officieele Deensche wereld immoreel vindt, voor wat zedelijk en wat onzedelijk is.

Het is interessant te zien hoe bijna alle bladen van alle politieke richtingen de theater

[p. 325]

censuur te lijf gaan, maar hoe de geprononceerd Christelijke bladen de Censuur gelijk geven. En al zou het drama ook veel minder belangrijk zijn dan het is, dan nog zou het 't bespreken waard zijn als ‘een merkwaardig teeken des tijds.’

D. LOGEMAN - VAN DER WILLIGEN.

Ljan, Noorwegen.