De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Jan C. de Vos in ‘Droomulus.’

Het is geen nieuw stuk van het repertoire, waarover we thans gaan spreken, en spreken met warmte van waardeering. Maar niettemin willen we er eenige beschouwingen aan wijden nu ons na eene herhaalde voorstelling de innerlijke kracht steeds duidelijker is geworden van een intens mooi werk in het genre van burgerlijk drama als ‘Droomulus’ vormt, nu ons bovendien nog met bewondering vervult de prachtige creatie van sobere waarheid, die Jan C. de Vos daarin van de hoofdfiguur weet te geven.

* _* *

‘Mijn hemel, we doen toch geen kwaad, we vermoorden toch niemand’, zegt een der leden van de club der Antityrannie. ‘Wie weet, misschien vermoorden we wel iemand’, repliceert de nobele Kurt von Zetlitz, weinig vermoedende hoezeer hij daarmede zijn eigen lot teekent. En inderdaad, niet alleen vermoordt de lichtzinnigheid dezer jongelieden iemand, maar zij vernietigt het leven van een ouden, braven man en zij zou zijn idealisme gedood hebben, indien dat niet, zoo sterk een trek van zijne persoonlijkheid had uitgemaakt.

[p. 152]

Want dat idealisme, hetwelk veel meer dan de oppervlakkig gedachte vraag van paedagogischen aard de kern van den inhoud van dit stuk uitmaakt, is aan het einde wel getroffen, maar daarom nog niet gebroken.

In zeker opzicht is ‘Droomulus’ een tragedie van strijd, maar meer van strijd tusschen twee personen, dan tusschen twee systemen. Prof. dr. Niemeyer, de rector van het gymnasium, is de man, die in een verheven en heerlijk idealisme bouwt op de eerlijkheid zijner jongens, die gelooft in hunne karakters en hen niet wil dwingen met maatregelen van discipline dan daar, waar het gemis daarvan gevaar voor hunne zedelijke vorming zou opleveren. Maar hij is tegelijkertijd de blind vertrouwensvolle, die niets ziet en niets hoort, die niet bemerkt, dat zijne vrouw hem bedriegt en schulden maakt, dat zijn zoon wissels op zijn naam vervalscht, dat zijne kostjongens geregeld des nachts door middel van touwladders en dergelijke uitbreken en festijnen organiseeren in een eigen gehuurd hol. En tegenover hem staat de landraad Von Kannenwurf, de man, die regeerings-ambtenaar is voor alles en die aan Droomulus, gelijk de spotnaam der jongens voor Niemeyer luidt - spotnaam gekozen, omdat de rector een groot vriend is van de klassieken en toch onmogelijk Romulus kan geheeten worden - alles kan vergeven behalve deze slapheid, die hij verderfelijk acht. Hij meent zoodanige slapheid, die den rector reeds eene overplaatsing als straf verschafte, niet te kunnen bezweren door kleine raadgevingen omtrent dat, wat zijn scherp oog waarneemt, maar hij rekent zich verplicht die slapheid in hare gevolgen na te gaan, innerlijk en uiterlijk het internaat van Niemeyer te doen bespionneeren, om dan met een reeks bewijzen tegen den zijns inziens ongeschikten leermeester te kunnen optreden bij den minister.

Deze strijd nu vormt het voornaamste element in de zeer mooie en regelmatig gebouwde tragische comedie, welke Arno Holz en Oscar Jorxhke in ‘Droomulus’ hebben geleverd. En reeds bij den aanvang bemerken we den invloed daarvan, wanneer in de societeit de landraad den rector mededeeling doet van het feit, dat zijn beste leerling Von Zetlitz den nacht tevoren in een verdacht café gezien is met Lydia Link, eene tooneelspeelster aan het Stedelijk Theater, wier naam de landraad niet van de beste noemt. Niemeijer kan het bericht niet gelooven, wil althans niet daaraan den ernstigen vorm geven, dien de verdenking er wel aan schenken moet. Diep geschokt gaat hij naar zijn huis, het huis, waar achter zijn rug om de jongens amouretjes hebben met de meid, waar zijne tweede vrouw en zijn zoon hem verraden, waar de concierge ontrouw pleegt. Hij verhoort er den zondaar, die hem een deel van zijn avontuur eerlijk opbiecht, maar een ander deel, het feit, dat hij bij die actrice meer dan drie uur van den nacht heeft doorgebracht, verzwijgt minder uit lafheid, dan wel, omdat hij gevoelt, gelijk Frits, Niemeijer's zoon, hem heeft duidelijk gemaakt, dat de rector dit niet weten mag, op straffe van voor geheel zijne positie te zijn onmogelijk geworden. De rector gelooft Kurt, gelooft hem nog meer, wanneer toevalligerwijze Lydia Link, bij hem aan huis gekomen op aanbeveling zijner vrouw en door hem niet gezien als de gevaarlijke courtisane, die zij is, deze getuigenis bevestigt!

Doch Kurt in zijn hart een edele jongen, komt na de in-liefdevolle manier, waarop de rector tot hem heeft gesproken, tot het besef, dat hij en zijn kameraden laf zijn om diens mans nobele goedheid te misbruiken; hij snelt, zijn kamerarrest vergetend, naar den kelder van den bakker, waar de club ‘Antityrannia’ vergaderd is, hare feestjes al rookend en drinkend viert en onder alle mogelijke plechtigheden spotliederen uitbraakt tegen Droomulus, en doet daar het voorstel om de club op te heffen. Zijne makkers verstaan hem niet in zijne bedoeling, een heftig debat volgt, totdat eensklaps de politie, die op last van den landraad op de loer lag, den kelder binnendringt en geheel de bende naar het politiebureau brengt. Daar wordt dan rector Niemeijer ontboden, daar moet hij van den landraad de heftigste verwijten hooren over zijne verregaande zorgeloosheid, doch daar moet hij ook vernemen, naar aanleiding van de verklaring van een agent, die den jongen het huis van Lydia heeft zien binnengaan, dat Kurt hem niet de volle waarheid heeft gezegd, hem het ergste heeft verzwegen.

Geschokt in zijn eerst onwankelbaar geloof, wil hij den armen, diep aangegrepen jongen niet meer aanhooren, laat hem vertrekken zonder hem vergiffenis te hebben geschonken en verneemt eerst later van zijn moedig gedrag temidden zijner kameraden. Dan gevoelt hij onrechtvaardig te zijn geweest en als hij hoort hoe Kurt onmiddelijk na zijn thuiskomst den weg is opgeloopen zonder jas

[p. 153]

aan, bekruipt hem vreeselijke angst. Naar alle kanten wordt gezocht en in afmattende spanning wacht Niemeyer, die in die pijnlijke uren alle ongelukken boven zijn hoofd ziet samenpakken, van zijne vrouw hare ellendig-kleinzielige verwijten moet hooren en vernemen wat zijn zoon is, den uitslag af. Eindelijk komt de tijding; Kurt heeft een revolver op zich gericht, is zwaar verwond. ‘Wij zijn geen vijanden meer’ spreekt de landraad, als hij kort daarna binnentreedt en den dood van den jongen mededeelen moet; over zijn lijk heen reiken de beide mannen elkander de hand en deelen hunne verschillende inzichten met een zachte vergevingsgezindheid, die alleen de dood brengen kan.

‘Droomulus’ is een knap stuk, dat in het slot der tweede acte, als Kurt zijn schuld ter wille van den leeraar verzwijgt, een aangrijpend moment heeft; dat in den natuurlijken en door pittigen dialoog krachtig gehouden scène der geheimzinnige fuif der jeugd toont in al hare aantrekkelijke frischheid, maar tevens in al de hardheid van ‘l'âge sans pitié’; en dat in de vierde acte in den dialoog tusschen Niemeyer en den landraad de ‘grande scène’ zeer spannend weergeeft. Het is een stuk bovendien, dat stijgt tot aan het slot en geheel eerlijk en ongewrongen blijft in de teekening der hoofdpersonen. Want de landraad moge in den aanvang wat ruw-oppervlakkig schijnen in zijne uitingen en kleinzielig in de zaak van dat tooneelspel, later wanneer het beslissende moment daar is, is hij de man, die alleen zijn beginsel verdedigt en daarvoor pal staat, daarin ter wille van niemand zwakheid toonen kan. En de rector is allerminst een droomer, hij gevoelt ook heel goed dat er in het Duitsche systeem eenige discipline noodig is en spreekt onbewust zijn eigen vonnis uit, wanneer hij den pedel toevoegt, dat de staat kortzichtige menschen niet gebruiken kan; alleen, zijn vertrouwen bedriegt hem en doet hem niet eerder klaar zien, dan wanneer hij aan het einde erkennen moet te kort geschoten te zijn in zijn taak en een jong leven te hebben vernietigd!

Ongetwijfeld, zonder gebreken is het stuk niet. Althans, een fout is het zeker, dat geheel de opzet den indruk rechtvaardigt alsof het idealisme van den rector en den landraad en diens opvattingen tegenstanders zal vinden, terwijl het alleen de te groote zachtheid is, waartegen de ambtenaar van den Staat opkomt. Een psychologische fout is het zeker niet minder, dat aan het slot, wanneer Niemeijer in afwachting van wat komen zal, met Falk spreekt over de toekomst, meer een soort optimisme, geboren uit omstandigheden, dan een vast idealisme geketend aan vertrouwen in personen, aan het woord is. Gevraagd mag worden of die jongens niet, in algemeenen zin genomen, te hard zijn geschilderd, harder dan denkbaar is tegenover zoo een nobel leermeester; of bovendien Niemeijer's vertrouwen niet al te groot genomen is, vooral tegenover een persoontje als Lydia Link, wier ware natuur zich spoedig doet kennen. Doch deze critiek zwijgt tegenover een ernstig stuk als dit, dat inderdaad genot schenkt en een stukje ware paedagogiek in zich sluit.

* _* *

Jan C. de Vos, een ieder kent zijn groote hoedanigheden als karakterspeler, maar zoo schitterend eene creatie als deze zagen we in langen, langen tijd niet van hem. Dat was geen spel meer, dat was leven in de meest sobere kleur van artistieke kracht, leven in doorvoelde en doorwerkte intentie, leven in medesleepende eerlijkheid. Hoe prachtig beelde hij den rector niet uit in de verschillende phases van zijn zielstoestand, hoe volkomen genuanceerd wist hij dien toestand niet steeds met een enkelen trek duidelijk te maken! Waardig en vol sobere ingetogenheid als hij in de eerste acte tegenover den landraad zijne leerlingen, zijn jongens en hun karakters verdedigt; vol hartelijke goedheid en vertrouwende vaderlijkheid, wanneer hij Kurt naar zijn misdrijf vraagt en den drukkenden last van angst van zich afwentelt door zijn geloof in den jongen; een gebroken man van smartelijke ontgoocheling en echt menschelijke, zoo heerlijk onpaedagogische verontwaardiging, nadat alles hem is ontdekt, ontdekt in de somberste kleuren; een grijsaard, levend tusschen hoop en vreeze, wachtend den onvermijdelijken slag, maar blijvende strijden met zijne idealen, die zijn geloof zijn - zoo deed hij zich kennen in opeenvolgende momenten. Zijn spel was machtig en breed, en als immer wars van alle effectbejag, af tot in elke beweging, tot in elke accentuatie van den somtijds snijdenden dialoog. Het was wondervol, het was eene openbaring!

Het is een menschenleeftijd bijna, dat Jan C. de Vos aan het tooneel is, de laatste jaren

[p. 154]

bij de ‘Koninklijke’, waar een artist als hij in rustige rust zijne gaven kan ontplooien. En wel is hem gelegenheid geschonken dit te doen. We denken aan ‘Petite Amie’ van Brieux, waarin hij een prachttype maakte van den Parijschen uit burgerkringen gekomen grootkoopman, die zijn zoon niet wil laten trouwen met het meisje, dat hij heeft verleid en dat hij bemint; waarin zijn spel ons immer bijblijft als van enorme expressieve kracht wanneer hij dien zoon in de laatste acte met zijne, natuurlijk valsche en berekende argumenten, tracht over te halen terug te keeren en dan bijna den indruk schenkt dat zulk denken nobel en waar is. We herinneren ons ‘La Massière’ van denzelfden schrijver, dien zoo psychologisch juist geschilderden strijd tusschen het oude en jonge element, dat genegenheid koestert voor eenzelfde meisjesgestalte; we herinneren ons nog zooveel mooie rollen, die evenveel avonden van artistiek genot waren. Maar eene evenaring van ‘Droomulus’ - waarin de Vos overigens door Hubert La Roche als de landraad en Maurice Meunier als de sympatieke Kurt uitnemend wordt terzijde gestaan - vinden we daaronder toch niet naar eigen gevoelen!

Groningen, Juni '07.

v.d. M.