De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Boekbeschouwing.

I.

Götz Krafft, door Edward Stilgebauer. (Vier deelen uit het Duitsch vertaald) (uitgever L.J. Veen, Amsterdam).

Met de bespreking van dit lijvige werk, waarvan de vier deelen achtereenvolgens zijn uitgekomen, inplaats van tegelijkertijd, heb ik willen wachten totdat het geheel zou zijn voltooid; ofschoon de snorkerige ophemelingen van dr. Otto Henne am Rhyn te St. Gallen, en van enkele anderen, wier oordeel de uitgever, bij wijze van aanbe-

[p. 67]

veling, onder de oogen van het publiek brengt, den lezers zouden doen vermoeden, dat ze met een meesterstukje van literatuur te doen krijgen, waarover zwijgen doodzonde is.

- Ach, ach welk een teleurstelling bij het doorworstelen dezer poppetjes-geschiedenis! Edward Stilgebauer, - de criticus heeft geen honderd bladzijden gelezen of hij merkt dit reeds - heeft zich ten taak gesteld, in de levensgeschiedenis van zijn met den tendenz-naam ‘Krafft’ begiftigden held, zoo wat àlle moderne vraagstukken, en moeilijkheden, en oorzaken van inwendigen strijd, van verwijdering tusschen ouders en kinderen, van twijfel en van verzoeking, aan te roeren en... tot een goed einde te brengen! Juist dààrin zit 'm de fout al dadelijk. Het leven lost niets op, verklaart niets. Alleen hij, die een of ander geloof bezit, dat hem voor de aardsche duisternis rondom een opheldering hiernamaals belooft, vindt in dat geloof de levensverklaring. Maar het leven te willen pasklaar maken in een verzoenenden en bevredigenden eind-afloop, enkel en alleen dóór de kracht der omstandigheden, moet altijd leiden tot een vóóraf in elkaar gezet, door den wil van den kunstenaar opgetrokken kunstmatig gebouwtje, waarin bedachte menschen leven en handelen, en bedachte dingen gebeuren; alles met het zeer merkbaar doel: een bevredigende oplossing vinden.

Het leven spot met ‘bevredigende’ oplossingen. Het schrijft een droevig: Waarom? boven de meeste levensgeschiedenissen. Het denkt er niet aan de energie te beloonen, de wilskracht te doen zegevieren, de zedeloozen te straffen met het gevolg van hun eigen uitspattingen, de zoekers naar het goede den rechten weg te laten vinden, enz. enz. Wie de waarheid van het leven wil schilderen, die eindigt zijn boek, zooals elke groote realistische kunstenaar het eindigt, dat hij alles wat nu eenmaal zoo is en niet anders wordt, ondanks alle theorieën, onaangeroerd laat, zonder verzoenende verklaringen en dito slot.

Wie echter een roman wil schrijven, waarin de strijd van het leven wordt geëindigd door het vinden van ‘Des Levens kroon’, zooals het vierde en laatste deel van Götz Krafft toepasselijk heet, die vervalt ontwijfelbaar, gedwongen door de omstandigheden-zelf, in phrasen-makerij, in geweldaandoen aan de werkelijkheid, in verdraaien van werkelijke menschenkarakters tot door zijn eigen auteurswil in beweging gezette poppetjes!

Het beste, het meest sprekende voorbeeld hiervan levert Zola, juist dóór de gróótheid van zijn talent. Waar hij faalde, mag men gerust zeggen, dat de kleine talentjes, die het nà hem probeeren op hunne beurt, zeker nog véél minder zullen slagen in het voorgestelde doel. En zie nu eens wat de realist bij uitnemendheid, de meedoogenlooze geschiedschrijver van het menschelijk geslacht, die in Les Rougon-Macquart, door den ontwikkelingsgang van één enkele familie, tegelijkertijd een beeld trachtte te geven van wat we allen als gehéél genomen zijn, door erfelijkheid en omstandigheden, gemaakt heeft van die zelfde meedoogenlooze consequenties, waaraan hij zich zoo eerlijk vasthield in Les Rougon-Macquart, van het oogenblik af, waarop hij, in zijn latere werken, in zijn Les trois villes, zijn Quatres évangiles, zich ging vermeien in het zoeken naar een bevredigende toekomstoplossing, als vergoeding voor de hopeloosheid van het heden, die hij-zelf ons zoo wreedwaar had laten zien. De realist, en daarmede voor een goed deel tevens de kunstenaar, is van nu af ondergegaan in den tendenzschrijver, den phraseur, die er maar op los redeneert, zonder eenige rekening te houden met de werkelijkheid, alleen omdat hij het zoo wil, zoo nóódig heeft voor zijn einddoel: een bereikt ideaal!

Neem b.v. zijn Paris. Men kan zich nauwelijks voorstellen, dat een dergelijk onwaar-gedacht en eenzijdig-geschreven geklets is voortgekomen uit dezelfde pen, die in Pot-Bouille, in La Terre, in L' Assommoir zulke naakte, onvervalschte, en troostelooze levenstoestanden aan het licht bracht; een scherp, wreed, door geen enkel rose schermpje verzacht, fel licht! - Want, men moge denken over den inhoud van deze bij uitstek realistische romans zooals men wil, men moge sommige scènes erin, in hunne ruwe ellende of diepe verdorvenheid, overbodig vinden, en àl te uitvoerig, te kennelijk op schandaal belust uitgewerkt, dat alles neemt niet weg, dat niemand de echtheid, de waarachtigheid, het levend-zijn van top tot teen kan ontzeggen aan Zola's personen uit Les Rougon-Macquart. - Stel daartegenover wat hij gemaakt heeft in Paris, van diezelfde hartstochten, waarvan hij de toomelooze kracht zoo magnifique ontleedde in zijn vroegere romans. Toen bepaalde hij zich ertoe die hartstochten, die de drijf veeren zijn van de maatschappij, de

[p. 68]

geheime krachten, welke in den grond ons wereldje beheerschen, te ontleden, bloot te leggen, zonder méér. Nu, in Paris, wil hij voor die levens-troosteloosheid, waarvoor hij, evenals de meerderheid van lezers, terugschrikt, een remedie gaan zoeken, een ideaaltoekomst reeds hier op aarde beloven, waarin de menschen anders zullen zijn en beter. En hij vervalt daardoor in het onvermijdelijke: phrasen, spelen met woorden, caricaturen leveren, in plaats van wezenlijke karakters. De oude maatschappij wordt belichaamd in een verdorven geld-aristocratie, een ondergaande adel, die zich daaraan verkoopt om in stand te blijven, een quasi-liefdadigheid, van fancy-fairs en vereenigingen, die niet werkelijk helpt, veel meer zich zelf amuseert, onder den schijn van nuttigheid en naastenliefde. En tegenover dit beeld, opzettelijk zoo zwart mogelijk gemaakt, de edele socialisten en anarchisten, die droomen van een hervorming der maatschappij, de een door vredige overreding, de ander door geweld-daad, echter allen arbeidzame, groote uitvindingen doende, hoog-ontwikkelde persoonlijkheden, waar tusschen zich beweegt de onnatuurlijk volmaakte Grand-mêre, de toekomst-vrouw Marie, even volmaakt als zij, zich bewegend tusschen vier volwassen mannen, zonder dat ooit één vrouwelijk instinct in haar ontwaakt, rein als een bloem, die zich láát plukken, éérst door haar vaderlijken beschermer Guillaume zelf, dan, wanneer diens oogen opengaan voor de liefde tot haar van zijn broer Pierre, door dezen; en dat alles in een atmospheer van bovenaardschen vrede, zelfopoffering, zelfverloochening en idyllische reinheid, die nergens ter wereld bestáát, in een huisgezin van vijf mannen, waarvan twee verliefd zijn op dezelfde jonge vrouw, terwijl de drie anderen met haar opgroeiden; om niet te spreken van hetgeen in de werkelijkheid de gevoelens van het meisje-zelve zijn zouden, in zoo'n geval, verloofd met den een, liefhebbend den ander. Om maar alleen bij dit ééne voorbeeld te blijven, hoe geheel anders, hoe natuurgetrouw zou eertijds Zola, juist hij die zoo ver is in het schilderen van hartstocht, dezen zelfden toestand hebben ontleed, ware het niet dat hij thans zich zelf had verstrikt in zijn tendenz-plannen! Hoe zou hij ons hebben doen mee beleven de jaloezie van Guillaume, de begeerte van dezen vijftigjarige, en de ontwakende gevoelens van zijn zonen, jongelui allen, rondom dit vrouwelijk wezen, dagelijks met hen in nauwe aanraking in hun mannen-omgeving! Hoe zou hij, die in Pot-Bouille die mannen- en vrouwen-omgang onderling zoo meedoogenloos wist te bespieden, ons in het samenwonen van Marie met haar vaderlijken verloofde en diens drie jonge zonen en zijn op haar verliefd rakenden broer Pierre, opnieuw hebben doen bijwonen den eeuwigen strijd van liefde en begeerte, tegenover plicht en zelfbeheersching. Maar niets, daarvan. Zijn Guillaume is een pop, die belichamen moet den toekomst-mensch, den edelen man der wetenschap, bereid zijn gezond verstand ten allen tijde te doen zegevieren over zijn verlangens, zelf leggend ineen de handen van het minnend paar, en zijn geluk voortaan vindend in zijn werk. En rondom hem belichamen zijn zonen andere ideeën van den tendenz-schrijver, die geworden is uit den realist Zola van een vroegere periode. Zij hebben niets meer gemeen met jonge mannen; zij zijn drie werktuigen in Zola's hand; de een werktuigkundige, de tweede geleerde, de derde artist, alle drie lelie-rein, en alle drie zonder andere behoeften of begeerten dan hun werk; terwijl Grand-Mère en Marie, de beide vrouwelijke poppen die zich daartusschen bewegen, eveneens volmaakt zijn van het begin tot het einde, zonder gebreken, zonder begeerten, zonder behoeften; Grand-Mère, de rol spelend van een beschermheilige, van de verpersoonlijkte rede; Marie, zóó blank van onschuld, dat ze zelfs haar ontluikende liefde tot Pierre zich niet bewust wordt, ondanks haar volkomen gerijpte jeugd van 26 jaren, dat ze zich, zonder bedenken, in de armen van haar verloofde Guillaume blijft werpen, om straks in dezelfde idyllische onnoozelheid als zijn wettige vrouw aan hem te worden uitgehuwelijkt, ware het niet dat hij-zelf haar de oogen met overredingskracht opende, haar het zien wien eigenlijk in waarheid haar hart toebehoort. Dan met de deugdzame onwetendheid van het jonge meisje zooals het behoort, uit den ouderwetschen draak-roman, dan eerst ontdekt zij hare wàre gevoelens, en... is gelukkig.

De plaatsruimte ontbreekt mij, langer stil te staan bij deze en Zola's overige tendenzscheppingen, zooals o.a. zijn Travail, met al de phrasenmakerij in het groot, waartoe deze schildering van een toekomst-maatschappij noodzakelijk moest vervallen. Om echter, alvorens tot Götz Krafft terug te keeren, nog even ons op te houden bij een minder naakt en daardoor wellicht eenzijdig realisme, dan men aan Les Rougon Macquart kan verwijten, zij

[p. 69]

hier nog gewezen op Thackeray's Vanity fair, waarin de comedie, die menschenwereld heet, op een minder weerzinwekkende, maar zeker even waarachtige wijze is ontleed; zonder dat de schrijver in zijn slot zoekt naar een bevredigende ontknooping voor toestanden, waarvan hij zich de onrechtvaardigheid te wel is bewust, om die te willen goed praten met phrasen. Is er een verrukkelijker realisme denkbaar, dan de geschiedenis van listige Rebecca's welslagen, van Amelia's triomf, dóór hare onbeduidendheid-zelve, van George Osborne's onweerstaanbaarheid om zijn salon-innemendheid, waaronder egoïsme en oppervlakkigheid verborgen blijven, terwijl de arme Dobbin, met al zijn vele innerlijke goede hoedanigheden, het toekijken heeft aan 's levens rijken disch, de kruimkens kan oprapen, die de gestorven George voor hem overlaat ten slotte, in de niet meer jonge en bovendien nog altijd op den doode het méést-verliefde weduwe! - Dit is een realisme, dat, zonder Zola's gore détails uit te werken tot in het oneindige, niet minder eerlijk dan hij, zij het ook op andere wijze, laat zien hoe de wereld en hoe wij menschen nu eenmaal zijn; en hoe weinig het hier op aarde toegaat naar verdienste, of naar rechtvaardigheid, of naar deugd. - We moeten het ten slotte maar ieder voor zich uitmaken met ons-zelven, hoe wij 't leven willen nemen, en welke beschouwing ons het beste toelijkt, om het uit te leven op een aannemelijke, voor ons-zelf bevredigende of verzoenende wijze. Boeken, romans, die zich voor ons belasten met die ondankbare taak, ontaarden altijd in mislukkingen op literair gebied, in onnatuurlijke, gewrongen goochelpartijtjes met de waarheid, waaraan de intelligente lezer zich weldra ergert, en die hem het genoegen van de lectuur uit een kunst-oogpunt volkomen bederven.

Intusschen uit een kunst-oogpunt valt er van Götz Krafft al héél weinig te genieten, afgescheiden van het gebrek aan levenswáárheid er in. Götz Krafft is prullig eersteling-geschrijf van iemand die Frenssen wou nadoen, en die noch over diens menschenkennis, noch over diens literairen aanleg beschikt, en zich dientengevolge voortdurend verwart in onbeholpenheden van taal en stijl en uitwerking.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

(Slot volgt.)