De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

De kleine Johannes door Frederik van Eeden, tweede deel (uitgever W. Versluys, Amsterdam).

Met een gevoel van oprecht leedwezen zag ik het aan, dat ‘tweede deel’. Want, als iets zoo héél mooi is, dan wordt het er gewoonlijk niet beter op maar wel slechter, wanneer er vervolgen, tweede-deelen, enz. enz., aan worden geflanst. Als Frederik van Eeden ons iets nieuws heeft te zeggen, waarom dan óók maar niet een nieuw kleed daarvoor gekozen, in plaats van zijn leeringen en ideeën aan te lijmen aan dat afgeronde iets uit een vroeger tijdperk van zijn leven, dat heet De kleine Johannes, en waarom gansch Nederland hem lief heeft gekregen. - Als je voortaan spreekt van: De kleine Johannes, zal iedereen met recht vragen: ‘Welk boek bedoel je eigenlijk, 't éérste deel, of een ander?’ En ik vréés, ik vréés, dat er stééds zal worden bijgevoegd: ‘'t Andere had hij maar liever ongeschreven moeten laten.’

Want, wat je al dadelijk opvalt en teleurstelt, ia dat het teere, het héélgevoelige van De kleine Johannes, deel I, nu in Deel II heeft plaats gemaakt voor een kinderachtigen verteltoon, afgewisseld door quasi geestigheid van een alles behalve hoogstaand genre. Maar méér nog, hindert het schoolmeesterachtig-doceerende van den schrijver. Ik weet wel, dat hij zijn boek opdraagt aan ‘zijn kinderen.’ Maar Daudet ook heeft zijn beroemd geworden meesterstukje: Sapho opgedragen aan zijn zonen, ‘als ze twintig zullen zijn.’ En, ondanks die opdracht, ver-

[p. 791]

liest hij geen oogenblik uit het oog, dat hij spreekt óók en in de eerste plaats, tot het publiek, en dat dit er niet van houdt om te worden behandeld als groote kinderen, en levenslessen te ontvangen van 'n Meester die voor een schooltje staat. Frederik van Eeden daarentegen spreekt, wel op een quasieenvoudige manier, maar ondertusschen zóó van uit zijn ‘verlichte wolk’, om met de Génestet te spreken, dat de lezer vóórtdurend den indruk krijgt, alsof hij een simpel, nog in 't duister rondtastend wezen is, die welwillend wordt voortgeleid naar het licht door de genadige mededeelzaamheid van wijsheidsschatten, welke Meester Frederik van Eeden goedgunstig over hem uitstort....

Green wonder ook. In De kleine Johannes, uit dat éérste tijdperk van zijn letterkundige ontwikkeling, was Frederik van Eeden nog een die niet wist, zoo min als een onzer, wist. Hij was een zoekende, een zich een weg banende door den geheimzinnigen levens-tuin. En, omdat hij niet meer, niet wijzer, niet beter wilde zijn dan anderen ook, daarom maakte hij een juweeltje van eenvoud, van wàar gevoel, van echten levensweemoed, van oprecht zoeken naar den rechten weg, van het boek waarin hij neerlegde het resultaat van zijn denken en zijn ondervinden: De kleine Johannes.

Maar thans is Frederik van Eeden, de man van een nieuwe levensbeschouwing, van een maatschappelijke hervorming, een iemand geworden die weet, die ‘het’ weet. En dat voelen we op elke bladzijde, dat giet hij ons met lepels vol in ieder hoofdstuk in. En daardoor wordt zijn sprookje een laf, kinderachtig ‘betoog’, met de bekende middelen, van andere beschouwingen en andere levensopvattingen dan de eigene afmaken door ze voor te stellen als dom-onnoozel! - Men versta mij wel, dat ik alléén tegen dezen door Frederik van Eeden gekozen vorm protesteer, niet tegen zijn alwetendheid op-zich-zelf. Het staat hem vrij als hij meent ‘het’ te weten, nu daarvan de volle kennis te geven in een brochure, een strijdschrift, een beschouwing. Maar, wanneer hij in den onschuldig-lieflijken sprookjes-vorm verschanst de Waldenprincipes en de aanvallen op de maatschappij, dan staat het ons vrij dat leelijk en on-artistiek te vinden, en het te bejammeren, dat de sprookjes-dichter van een vroeger tijdperk gansch en al is ondergegaan in den strijderhervormer.

En daar komt nu nog bij, dat de hervormings-wijsheid, die van Eeden ons nu komt meedeelen, als ware het een groote bevrijding voor ons allen dat te vernemen, zóó onnoozelniets-beteekenend is, dat je er wee van wordt! Daar heb je b.v. die flauwe scène in de kerk, wanneer dominee Kraalboom, na zijn preek over het gebruik van den rijkdom, wordt verbeterd door den ‘Geleider’ van Johannes, Marcus, die allerlei moois komt verkondigen, waarnaar de menschen ‘ademloos’ luisteren. Natuurlijk! - Al de praatjes, die Marcus daar ten beste geeft, als ware het een gansch nieuwe ontdekking, zal iedereen wel eens gehoord hebben in zijn leven; wat méér is, hij zal het er waarschijnlijk mee ééns zijn ook. 't Is alleen maar de vraag, en die lost noch ‘Marcus’ noch Frederik van Eeden-zelf op, hoe al die schoone theorieën te verwezenlijken. Want wie zal onrechtvaardig en verdorven genoeg zijn, om te durven tegenspreken waarheden als koeien van dit genre:

‘En de rijke, die des Vaders weldaden aan anderen ontfutselt, die gediend wordt zonder te dienen, die eet zonder werken, en zijn huis bouwt op de ellende van anderen, hoe zal die des Vaders gerechtigheid verstaan?’

Ik kan me volkomen voorstellen, dat twee categorieën van menschen over zulke phrasenmakerij in verrukking geraken, namelijk eenerzijds de bleekneuzige, in mooie japonnetjes rondwandelende, en in salon-socialisme lief-hebberende rijke jonge-dametjes, die al terend op de renten van hun kapitaal, een groot woord hebben over ‘maatschappelijke misstanden’, en behooren tot de lijfgarde van Frederik van Eeden, als hij ergens een lezing houdt of optreedt, anderzijds de van het lot misdeelden, de werkloozen, door eigen of door anderer schuld, die, omdat ze zich ongelukkig en arm voelen, natuurlijk onberedeneerd dwepen met elke theorie die den rijkdom wil nivelleeren, en aan allen gelijkelijk welvaart en arbeid belooft. Maar, wie met een onpartijdige nuchtere blik de treurige werkelijkheid van dit zéér treurige leven, - voor velen onzer althans zeer treurig, ik bedoel natuurlijk in maatschappelijken zin, - beschouwt, die weet heel goed, dat de losse machtspreuken van des kleinen Johannes' ‘Geleider’ geen enkele mogelijkheid van verwezenlijking bevatten, gegeven de menschelijke natuur en de omstandigheden waarin wij leven! - Juist dáárom, omdat zulke leuterpraat berekend is op het goedkoop succes bij, op het on

[p. 792]

noozel applaudissement van niet-nadenkende, of door het eigen lot verblinde menschen, vind ik het jammer van een kunstenaar als van Eeden een was, dat hij afdaalt met zijn kunst tot zulke kunstjes. Hij vindt zich in dit tweede gedeelte van de Kleine Johannes niet eens meer te goed, om af te dalen tot een soort geestigheid, die thuishoort in Kippeveer, in Uilenspiegel enz. Ik bedoel, waar hij de orthodoxe vroomheid der dienstmeid van tante Serena, van de oude Daatje, belachelijk maakt, liever gezegd tracht te bespotten, want zijn uien behooren tot een zóó afgezaagd en bekend genre, dat ze zelfs geen spoor van een glimlach meer vermogen af te dwingen. Dat Daatje beweert de ‘genade’ te hebben, en daarom ‘geen kwaad meer te kunnen doen,’ is een dier voorstellingen der bekrompenheid van orthodoxe menschen waartoe een Frederik van Eeden zich moest schamen zijn toevlucht te nemen, omdat hij even goed weet als ik, dat geen enkele orthodoxe Christen zal beweren ‘geen kwaad meer te kunnen doen,’ terwijl zelfs de meest steile en meesteenvoudige ziel in het genre van Daatje, zich nog niet zóó gek en zoo verwaten zal aanstellen wegens hare bekeering, als van Eeden het gemakshalve deze laat doen. Ik zeg ‘gemakshalve,’ omdat het blijkbaar een der gevolgen is van Frederik van Eeden's weten, dat alle andere menschen, die het wagen te meenen dat zij óók iets weten, worden op hun plaats gezet als stoute en ingebeelde kindertjes, aan wien Meester Frederik nu eens ‘van uit zijn wolk,’ om alweder met de Genestet te spreken, zal leeren, dat hij alléén 't weet en dat ze hebben te zwijgen, waar Meester spreekt! Zoo wordt dus gansch de bezittende klasse met één pennenstreek doorgehaald, door haar onder de rubriek te brengen der dommen en onnoozelen en kwaadwilligen en bekrompenen, en de belichaming van dominee Kraalboom, tante Serena, gansch de oude-dameskrans, en Daatje, terwijl een natúúrlijk gek-doende burgemeester, en een naar natúúrlijk onhandig deftig-doende rijksveldwachter daarneven voor den dag komen, als de types van het verachtelijke en niets nuttige gezag! Daartegenover staat de arme en misdeelde klasse engelrein en blank-onschuldig! Als Marcus zijn mond maar gelieft open te doen, worden ze tam en vriendelijk en eensgezind, als de dieren in de Openbaring! Ze vermaken zich -, een kermistroep liefst, - op een allerstichtelijkste wijze met muziek en dans, 's avonds laat, in verheven eenvoud van genoegens, totdat die verachtelijke politie hen uit elkaar komt jagen. Misschien is deze onzin een zinnebeeldige voorstelling hoe het eenmaal worden zal,... als Frederik van Eeden heeft gezegevierd als apostel. 't Papier is geduldig!

't Spreekt verder van zelf, dat er bij dezen deugdzamen kermistroep een allerliefst klein meisje is, met een ‘rein’ gelaat, al is het vuil, en dat deze wonderbare kermis-engel even begaafd blijkt te zijn als schoon, even ontwikkeld als bij de hand, zoodat zij zoo maar dadelijk de liedjes op muziek zet, welke de kleine Johannes dicht, tengevolge van welke talenten de beiden kinderen heel ruim hun brood verdienen, omdat ze niet alleen dichten en componeeren, maar ook nog de kunst verstaan hunne eigene liederen te zingen op een alleraandoenlijkste manier. Dat hieruit voor ons kinderen, die komen luisteren naar wat meester van Eeden al zoo weet, de les valt te putten, dat iedereen die wil werken genoeg kan verdienen om in zijn onderhoud te voorzien, dat het plicht is om ook voor de geringste soort arbeid zich te niet schamen, enz. enz, spreekt alweder van zelf. En al rijst daarbij de twijfel, of er in de werkelijkheid zóóveel luisterende en goedgeefsche menschen worden gevonden, dat arme straatzangertjes ervan kunnen leven, dat doet er niet toe. Als je gelooft in het heil van Frederik van Eeden's boodschap, dan moet het met je gaan als met alle geloovigen, je moet niet twijfelen, maar aannemen in blind vertrouwen, dat de Meester 't alles weet.

Van liedjes gesproken, 't maken van zangerige, vloeiende versjes heeft van Eeden gelukkig nog niet verleerd, bij al het proza waarin hij baggert. Getuige dat aardige, en óók rake liedje van de arme klanten, dat de kermistroep zingt:

‘Wij zwervelingen zonder land,
Wij zijn maar arme klanten.
Wie méér geld hebben dan verstand,
Die mogen lanterfanten....’

Plaatsgebrek belet mij dit loflied op de overmacht van ‘de centen’ verder af te schrijven. Indien Frederik van Eeden in zijn gansche boek zoo geestig-juist had getroffen den rijkdom, als hij het doet in dit versje, zijn redeneering zou een vrij wat machtiger indruk hebben gemaakt, dan zooals 't nu is, nu hij zich behelpt met gemeenplaatsen en flauwigheden.

[p. 793]

En een ander voorbeeld van zijn onverzwakt gebleven talent in het maken van zulke eenvoudig-roerende liedekens zij hier nog op zijn plaats:

‘Ach roode geranium wel-vertrouwd,
Ach lieve lobelia blauw,
Waarom of gij mij toch zoo droevig beschouwt?
Voor wien draagt Uw gezicht in 't morgenlicht
Die schittertranen van dauw?

Och weet je dan nog van den ouden tijd,
Toen de teedere nachtegaal zong,
Toen de elfen dansten op 't mostapijt,
En het maanlicht zoo stil, en de hemel zoo wijd,
En de wereld zoo vreemd en jong?

‘Ach zoo de geranium wel-vertrouwd,
Ach lieve lobelia blauw,
De zon is verdonkerd, de lucht is vergrauwd,
De nachtwind wordt kil en de wereld oud,
En de herfst komt zoo gauw, zoo gauw’. -

Het doet je goed, in dit in véél opzichten zoo teleurstellende boek, zulk een poetische bladzijde tegen te komen. De rest is zoo dor, zoo droog. Daar heb je b.v. die episode met Pan! Wat wordt dat dadelijk weer meesterachtigpedant, dat geleeraar van Pan, en die akelig onbeduidende gemeenplaats, die je kunt hooren van de lippen van alle dominees, die je Zondags het goede moeten voorhouden, ‘dat alles kan wat je wilt’. - Is het nu wezenlijk der moeite waard, een boek te schrijven met een fonkelnieuw geloof er in, als dat geloof je zoo weinig positiefs brengt, zóóveel phrasenmakerij! 't Beste gedeelte vind ik nog het slot, wanneer de ontzettende geleerdheid der theosophie heen rolt over de ooren van Johannes, en hij verneemt van ‘Karma’ en ‘Incarnatie’, en al wat daar bij behoort. Niet dat ik iets heb tegen de theosophie. Ik geloof integendeel wel, dat er heel veel mooie en ware dingen zijn in die leer! Maar dat het noodig is den eenvoudigen en ongeletterden te overdonderen met een stroom van barbaarsch-klinkende diepzinnigheid, zooals heel veel theosofenleiders tot hun roeping schijnen te rekenen, wil er bij mij niet in, en meneer Lieverlee uit De kleine Johannes, vind ik wat dat betreft van het leven afgezien, mitsgaders zijn aristocratische vriendin, en hun hooghartigwreed neerzien op den armen aap!

Als Pan sterft, en wordt begraven, ziet de kleine Johannes, naast moeder aarde, de gestalte van zijn ‘Geleider’, ziet hoe deze tot hem nadert, zijn glinsterend gezicht over hem heenbuigt, en hoe het den ganschen hemel inneemt. - Er is in die gedachte, in die zinnebeeldige voorstelling wel iets fijngevoeligs en dichterlijks en vertroostends! Die slotbladzijden, die begrafenis van Pan, zijn uit een kunst-oogpunt overigens verreweg de beste van het op een kinderachtigen verteltoon geschreven boek.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.