De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Van twee zwervers. II.

Graaf Leo Tolstoï! Bij dezen naam komt ons niet de type van een slaaf of een Mongool, niet de magere gestalte, met hoekige jukbeenderen, met schuingeplaatste, diepliggende oogen van Maxim Gorki voor den geest. Wij zien voor ons een man van middelmatige grootte, een grijsaard, wien de ringbaard den bijnaam ‘Russisch profeet’ wettigt, wiens breede plooien boven de oogen beter dan zijn boeken getuigenis geven van strijd en ernstig nadenken.

Leo Tolstoï werd in 1828 geboren, in 't zelfde jaar als Hendrik Ibsen. Zijn moeder heeft hij niet gekend; zij stierf al, toen haar Leo nog maar anderhalf jaar oud was. Ook zijn vader behield hij niet lang meer: op negenjarigen leeftijd was hij reeds wees. Op een landgoed Jasnaja Poljana niet ver van Toela, namen nu drie tantes de opvoeding van den jongen Tolstoï op zich.

Hier was de edelman van hooge afkomst steeds omringd van alle denkbare weelde. Reeds vroeg leerde Tolstoï echter de kommervolle bestaans van vele Russische boeren kennen, en er ontstond een strijd in den boezem van den jongeling tusschen de zucht naar alles, wat de zinnen streelt, en een leven van ontbering. Koos hij het laatste, dan moest hij ook afstand doen van schepter en kroon, van roem en de schitterende eerbewijzen van een onderdanig volk. Die strijd viel hem zwaar. Want van nature was hij een Rus, die, zich zijn aristocratische afkomst bewust, juist zin had in vereering en graag zijn meerderheid jegens de minderen liet gevoelen. Bovendien haakt hij naar de genietingen dezer wereld. Geen student, die zich soms zoo te buiten ging, als Tolstoï, toen die te Kazan studeerde. Büchner en Moleschott waren zijn lievelingsschrijvers. Op geen bal van adellijken en prinsen ontbrak hij. Aan Waarzegsters en Toovenaars verkwistte hij groote sommen.

Toen de studententijd echter achter den rug was, kwam hij tot inkeer, en in een van zijn boeken schrijft hij de volgende bekentenis neer: ‘Zonder ontzetting, walging en harteleed kan ik aan die jaren niet terugdenken. Ik daagde menschen uit tot een duel, ik verloor bij het kaartspel, bracht door wat de boeren in het zweet huns aanschijns verdienden, ik mishandelde hen, leefde onzedelijk en bedroog. Leugen, diefstal, minnarij van allerlei soort, zwelgerij, doodslag, er is geen misdaad, die ik niet gepleegd heb.’

Naarmate hij ouder werd, voelde hij, hoe veel hij - de stoffelijk bevoorrechte - moest doen voor zijn arme landgenooten, en hoe weinig in zijn jongelingsjaren van dien plicht terechtgekomen was.

Steeds duidelijker begreep hij het verschil tusschen zijn leven in weelde en genot met dat van den armen Rus, door gebrek, mishandeling en minachting voor elke zedelijke verheffing schier onvatbaar.

Toen eenmaal de oogen hem open gingen, heeft deze gedachte hem nooit meer verlaten:

Er zijn rijke luiaards en meedoogenlooze mannen van adel in Rusland, en daarnaast anderen, die zwoegen om hun brood.

Vooral in Petersburg - leerde hij dat verschil in rijk en arm maar al te duidelijk kennen. Doch ook de groote gebreken van lieden, die op titels boogden of een verbekenden naam hadden verworven; bleven hem niet verborgen. Door zijn omgang met de eerste regeeringspersonen en de grootste geleerden bezocht hij bals en partijen, litteraire en musicale uitvoeringen; en zijn scherpziend oog werd hier ingewijd in dingen, die hij niet had gedroomd: de verdorvenheid van hooge en geleerde kringen in Rusland,

[p. 788]

hun onzedelijkheid, hun ongeoorloofde middelen, om aan geld te komen, enz.

Spoedig had hij van de zoogenaamde beschaving onder deze mannen genoeg: Hij verliet Petersburg en vestigde zich weer op zijn landgoed: Jasnaja Poljana. Daar nam hij zich voor, een weldoener van zijn volk te worden: De Russische boer, verslaafd aan den drank, wekte een diep medelijden bij hem op. Hoe onwetend, hoe diep gezonken, die pachters, veehouders en kleinhandelaars waren, al verluierden zij hun tijd met geestdoodende gesprekken en brachten zij het zuurverdiende geld in de herberg, zij veinsden niet: zij gaven zich, zooals zij waren. De rijke graaf zou zijn arme landgenooten te hulp komen, hen in hun bedrijf door lezingen en goede voorbeelden laten voorlichten, hun steenen huizen geven, in plaats van armoedige hutten, scholen stichten voor hun kinderen, werktuigen voor handwerksnijverheid, land- en tuinbouw invoeren.

Het toeval wilde, dat hij die plannen niet dadelijk ten uitvoer brengen kon. Er kwamen slechte berichten uit den Kaukasus: Een van die krijgslustige Tjerkessen had een aantal dappere strijders om zich verzameld, en de wapens opgevat tegen het gouvernement. Tolstoï was een te goed patriot, dan dat hij bij dien opstand onzijdig kon blijven. Vrijwillig nam hij dienst in het leger van den Czaar en trok mee naar het slagveld. Daar, te midden van hun bergen, leerde hij de vijanden kennen, en, realist als hij was, bewonderde hij die natuurmenschen. In een van de gedenkschriften, die dezen oorlog behandelen, zegt hij: ‘Zij worden geboren, leven, minnen, trouwen, gaan op roof uit, eten, drinken en sterven weer. Ze kennen geen andere wetten dan die, waardoor zon, maan en sterren bewogen worden.’

Eenige jaren later had hij opnieuw gelegenheid indrukken van den oorlog in zich op te nemen, en zich er over te verbazen, hoe ver de hartstocht den mensch drijft, als hij meent zijn heilige rechten te zien geschonden. Het was in den Krimoorlog (1854-'56). Om zijn dapperheid in den strijd tegen de halfwilde Tsjerkessen, trad hij als officier aan 't hoofd van het kleine Kaukasus-leger en woonde hij het beroemde beleg van Sebastopol bij. Weinig scheelde het, of hij was, als zooveel duizenden gesneuveld. - Als koerier brengt Tolstoï den Czaar de vernederende boodschap, dat Sebastopol door de Franschen is ingenomen. Zoodra de vrede gesloten is, neemt Tolstoï zijn ontslag. Geen aanbieding, hoe aanlokkelijk, geen oorlogsgerucht, hoe dreigend, zal hem voortaan kunnen overhalen, andermaal dienst te nemen in het leger. Geen musket, of sabel wenscht hij voortaan meer te hanteeren: zijn eenig wapen, waarmee hij zijn vijanden tracht te verslaan, zal zijn, de pen: - Met de pen wil hij tevens de wereld afschuw inboezemen voor den oorlog en zijn gruwelen. De veldslagen, die hij bij woonde, schildert hij later met een realiteit, als niemand voor hem. Zijn hospitaalschetsen vervullen den lezer met zooveel deernis, dat die uitroept: ‘Wat onderscheidt den mensch van het roofdier, die zijn naaste op zoo afschuwelijke wijze verminkt!’

Doch behalve bijdragen, die de beschaving der wereld moesten bevorderen, en den oorlogsfakkel blusschen, zou hij het onwetende Rusland ook opheffen uit den treurigen staat van onkunde, de onzedelijkheid bestrijden, betere inzichten geven aan het volk, over het goed gebruik van 't geld, aansporen tot verdraagzaamheid, spaarzaamheid, zindelijkheid en matigheid in 't gebruik van sterke dranken. Om echter met vrucht werkzaam te zijn, had hij bovenal noodig: wereld- en menschenkennis. Ten einde in andere landen gezonder denkbeelden te leeren kennen, dan er onder de volksklasse in Rusland leefden, begaf hij zich op reis. Een lange buitenlandsche reis deed hij van 4 jaren, over Parijs, Lyon, Marseille, Florence, Napels, en keerde in October 1857 naar zijn landgoed terug. Een anderen keer bezocht hij haast elke bekende stad in Duitschland, de badplaatsen incluis, hield zich eenigen tijd in Londen op, zag andermaal de kunstschatten van Florence en de bouwvallen in Rome, aanschouwde de verdorvenheid van het moderne Babel (Parijs), en had bij zijn terugkomst op Jasnaja Poljava een boekdeel vol korte aanteekeningen en een schat van herinneringen meegenomen.

Met letterkundigen van naam, beroemde redenaars, knappe staatslieden, voorname socialistische leiders was hij in aanraking geweest: Auerbach, den bekenden schrijver van Schwartzwalder schetsen, bracht hij een bezoek. Met Proudhon, den redenaar en schrijver over groote sociale vraagstukken, was hij in een wijsgeerig gesprek. Den Engelschen minister Palmerston hoorde hij een redevoering houden. Daarbij ervoer hij dat bij zooveel verscheidenheid in geestelijke

[p. 789]

gaven de stoffelijke wereld een even groote afwisseling aan den natuurreiziger schenkt. Hier baadde hij zich in den gouden zonnegloed van Italië's helder blauwen hemel, daar keek hij met een oog vol ontzag naar de bergtoppen met eeuwige sneeuw in Zwitserland. De gratie van het Fransche volk, de practische opvatting van den Engelschman, het zelfvertrouwen en rotsvaste geloof van den Zwitserschen Alpenbewoner, de luidruchtigheid en geringe energie van den Italiaan, leerden hem, dat er niet alleen groot verschil in de natuurlijke gesteldheid van den bodem bestaat, maar ook de aard van 't volk zich dikwijls wijzigt met den grond waarop het leeft. -

Die groote tegenstellingen juist in karakter, levensomstandigheden, ontwikkeling, zeden, gaven hem dat gevoel van teleurstelling, waarvan hij in zijn Reisebilder gewag maakt.

Toch hadden die omzwervingen in den vreemde een onmiddellijk gevolg. Er verrezen na elkander twaalf inrichtingen van lager onderwijs om de Russische jeugd de elementen van 't lezen, rekenen en schrijven te leeren. Eenvoudige natuurkundige proeven moeten de kinderen tot zelfonderzoek aansporen. De schoonste geschiedkundige verhalen, vooral ook Bijbelsche geschiedenis, hun karakter vormen. Straf mocht de leerlingen echter niet worden opgelegd: Wie niet veel zin had in 't luisteren, kon uit de klas gaan, op den vloer gaan liggen, het raam uitkijken, enz. Gaven de leerlingen door geeuwen te kennen dat ze genoeg hadden van de les, dan werd er mee opgehouden en iets anders genomen.

Tolstoï zelf deed ijverig aan 't onderwijzen mee. En na de schooluren, ging hij met zijn jonge discipelen het veld in, zwierf tusschen akkers met koren door, wandelde door weilanden, plukte hier een bloem, die hij met de kinderen bekeek, joeg daar een vogel op, dien hij met hen behandelde, leerde ze iets gevoelen voor de schoonheid in de Schepping, medelijden hebben met de zwakkere dieren, die door de grootere worden vervolgd en verslonden; liet hen een onweer voorspellen uit donderkoppen, gaf hen te raden, waarom men van een hoogte veel verder kan zien dan op den vlakken grond, enz. duizend dingen meer. Bij winterdag liep hij met de jeugd onder de berijpte boomen door, om hun oog te openen voor het schilderachtige in zoo'n landschap, en hem te leeren naspreken: ‘Ieder buitengewoon natuurverschijnsel is een van Gods wonderen.’ Als de koude hen beving, ging hij met de jongens en meisjes sneeuwballen gooien. Dat verwarmde, en gaf hun nieuwen lust tot leeren in 't lokaal.

Naderhand echter brak Tolstoï zijn eigen leerwijze weer af. Een gevoel van onvoldaanheid maakte zich van hem meester. De eene inrichting van onderwijs na de andere werd weer gesloten.

Zijn drang naar wetenschap deed hem hierbij zeker geen goed: Hij wenschte meer tijd te hebben te studeeren en te schrijven en werd weer letterkundige:

In de werken, die nu van hem in 't licht verschenen, liet hij zien, welk een fijne opmerkingsgave hij bezit: De geringste bijzonderheden in kleedij, in spreektrant, zijn voor hem een middel, om het karakter te ontleden. Welk een nauwkeurig onderzoek stelde hij bovendien in, voor hij den roman in elkaar zette: nu eens bestudeerde hij de natuur om hem heen, dan woonde hij eene vergadering van vrijmetselaars bij, op een anderen keer weet hij met zekerheid ons te vertellen, wat er in de loges van een schouwburg plaats grijpt onder de voorstelling.

In ‘Opstanding’ maakt de lezer breedvoerig kennis met een rechtspraak in Rusland en leert, hoe langzaam Westersche gebruiken door de Russische justitie worden overgenomen, hoe weinig er wordt onderzocht naar de schuld of onschuld van den beklaagde, en hoeveel omkoopbare rechters er nog in dat rijk voorkomen.

Het is Tolstoï onverschillig, waar hij zijn drama, den held van zijn verhaal moet laten spelen, in een stad, aan het hof, op een badplaats, overal is hij tehuis. Eerlijk wil hij zijn, waar hij het leven van zijn vrienden, en de lui van zijnen stand teekent. Daarom spaart hij hun tekortkomingen en uitspattingen niet. Zijn eigen huiselijk leven beschrijft hij ons in Mascha. Het huwelijk met zijn vrouw Maria Behrs was bijzonder gelukkig. Hoewel zijn echtgenoote aan het stadsleven gewoon was, kon zij zich op Jasnaja Poljane heel goed tusschen de arbeiders en boeren bewegen. En niet lang duurde het, of de boerderij met het landgoed, met haar lakenveldsche koeien en de Engelsche biggen, de volière met haar goud en zilverfazanten beviel haar uitstekend.

Tolstoï echter, hoe lief hij ook met zijn vrouw omging, en hoe hij ook zijn best deed, haar het leven op Jasnaja Poljana te ver-

[p. 790]

aangenamen, Tolstoï zelf zocht nog steeds naar een rust, die hem het landgoed evenmin kon schenken, als eens de eenzame steppen van den Kaukasus, de omgang met geleerden, zijn reizen in het buitenland.

Hij zag den mensch in al zijne phasen: in zijn armoede en zijn overdaad, in zijn ellende en zijn verrukking, in zijn oogenblikken van wanhoop en energie, in zijn edele zelfopoffering en zijn misdadige zelfzucht, kortom, de wereld in al haar uitersten, en de slotsom waartoe hij komt, is: IJdelheid der ijdelheden; alles is ijdelheid.

De onrust in Tolstoï vermeerdert naarmate zijn vrouw steeds meer van het landleven begint te houden: droomgezichten heeft hij, het eene nog akeliger dan het andere: Doch eensklaps neemt dat leven, dat zijn gezondheid sloopt en zijn hersenen ziek maakt, een wending: Hij ontmoet een eenvoudigen boer, die lezen noch schrijven kan, doch er een geloof in Gods leiding er op na houdt, dat Tolstoï hem benijdt. Weg is de moedeloosheid van den eigenaar van Jasnaja Poljana als hij, met een ongeveinsd hart, zijn troost zoekt bij den Orthodox-Griekschen eeredienst, biecht als een oprecht geloovige, het Avondmaal bijwoont en - stipt - de Grieksch-Katholieke feestdagen meeviert. Tolstoï, de geleerde, de bereisde profeet, Ruslands grootste schrijver, de onafhankelijke naar de wereld, voelt zich klein in het heiligdom als daar de wierook brandt voor den Allerhoogste: Tolstoï prevelt het: Maria Regina Coeli, ora pro-nobis, omringd door de domme schare, die hem niet begrijpt, en zich om zijn vrije godsdienstige uiting zeker vroolijk maakt.

Een nieuwe studie neemt de vijftigjarige Tolstoï op zijn schouders: Als een gymnasiast van 16, leert deze zonderlinge edelman Grieksch en Hebreeuwsch, om den Bijbel in de oorspronkelijke taal te kunnen lezen. In plaats van novellen en zedenromans, schreef de onvermoeide auteur theologische opstellen: ‘De vier evangeliën en Mijn godsdienst.’

In de laatste geschriften valt hij (wien door de lezing van de authentieke bronnen de oogen open gingen voor den vormdienst der Russen) den Grieksch-Katholieken eeredienst aan, noemt de patriarchen verminkers van het Evangelie, misleiders van 't volk en doode steenen aan den tempel van het Koninkrijk Gods.

Voor deze uitlatingen werd hij buiten de Kerk gezet.

Als een eerlooze, in de oogen der hooge en lage Russische geestelijkheid, leeft Tolstoï nu op zijn landgoederen voort; maar hij draagt gelaten den smaad, hem door de Kerk aangedaan. Want: sinds 1880 is de ware rust in zijn boezem gedaald.

Als een adelaar, die oud geworden, nog bijwijlen zijn vleugels uitslaat, om de zon tegemoet te gaan, zoo laat Tolstoï - de arend onder de schrijvers - op den avond van zijn leven het geklapwiek zijner vleugels hooren, en zijn geestesoog, dat in scherpte, niets van zijn kracht verloor, trots zijn leeftijd, zoekt daar boven naar een andere zon, een zon, die zijn levensavond verguldt en hem een eeuwigen vrede voorspelt:

‘de goddelijke liefde.’

Scheemda, 16 Mei. H. HOPPENKAMP.