De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Van twee zwervers.

I.

Tijdens de Russische woelingen zijn dikwijls twee mannen van beteekenis uit het rijk van den czaar naast elkaar gesteld en vergeleken: Maxim Gorki, wiens eigenlijke naam is: Alexander Pesekkow, de zoon van een verver, uit Nieschnji-Nowgorod, en Leo Tolstoï, de graaf. Beiden hebben gemeend, door hun geschriften op den onhoudbaren toestand in Rusland te moeten wijzen. Beiden drongenaan op minder barbaarsche gewoonten in 't leger, op milder straffen voor politieke overtredingen of vergrijp tegen eigendomsrecht, zeden, maatschappelijke orde enz., ijverden voor afschaffing van knoet en verbanning. Beiden wilden door meerder volksbeschaving en degelijker onderwijs de domheid en 't bijgeloof van den Russischen boerenstand verminderen. Maar ieder op zijne wijze! Gorki aanschouwde de treurige contrasten tusschen heerschappij en slavernij, het ongebonden, weelderige leven van den adellijken landheer en het leven vol ontbering en zorgen van den pachter. Hij zelf worstelde om een sober stuk brood soms, tusschen de arbeiders aan het dok, aan het spoorwegstation, in de fabriek. Ook bracht hij eenige malen een tijdlang door in een Russische gevangenis, en leerde de beschuldigingen kennen, waarop deze en gene achter slot en grendel werd gezet. De vuile kerkerholen, vol ongedierte, vunzig en ongezond, waarvan zoo dikwijls de ijselijkste beschrijvingen werden gegeven, zag hij in al hun naaktheid. Het bloedbad, dat de toomelooze Russische Jodenhaat in de Jodenwijken van sommige steden aanrichtte, was hem een gruwel, en leerde hem het gepeupel minachten, om hun liefdeloosheid, vervulde hem met medelijden tegelijk, omdat bijgeloof de drijfveer van dien menschenmoord was.

Tolstoï reisde veel, en zocht door een onderzoek naar rechtwezen, onderwijs, spaarbankwezen, legerindeeling, enz. in 't buitenland, de toestanden in Rusland naar de Westersche beschaving te toetsen. Maar - omgegaan met de verdrukte, en misdadige volksklasse, zooals Gorki, heeft Tolstoï niet, en een minister van justitie, die de zwarte bende aanstelt, als een wapen tegen revolutionairen beschermt hij. Vraagt men daarom, wie een beter oordeel weet te vellen over de donkere schaduwen, die er sinds eeuwen op het leven van ettelijke Russen vallen, Tolstoï of Gorki, dan heeft Gorki het meeste recht, ons van den nacht van aller bestaan te overtuigen.

Gorki liet het daarenboven niet bij een onderzoek en bij opgedane ervaringen. Hem kostten (wij weten het) zijn menschlievendheid en 't streven naar beter verhoudingen, de vrijheid: Wat er ook in 't werk gesteld werd door vrienden en bewonderaars uit binnen- en buitenland, men hield hem vast. Men meende in hem een gevaarlijk werktuig van de revolutionaire partij, de partij van de hervorming op allerlei gebied te zien. De Russische regeering neemt echter wel vaker lieden gevangen, op beschuldigingen die nimmer bewezen zijn. In de Poolsche opstanden tenminste, werd Gorki eveneens stilletjes weggevoerd naar het gebouw van politieke misdadigers, ofschoon hij openlijk, de oproerige menigte tot kalmte en geduld had aangemaand. Was hij dan in zijn brochures, in dagbladartikels en in boeken zoover gegaan, dat hij als een gevaarlijk mensch aan de buitenwereld onttrokken worden moest? Leo Tolstoï had de regeering geprikkeld door zijn onthullingen, den Czaar naar zijn zomerverblijf te Livadia opgewacht aan het station, om hem over den toestand van Rusland in te lichten, audiëntie op audiëntie gevraagd aan 't paleis, en toch - bleef hij op vrije voeten. Doch de adel in Rusland (en zij toch regeert feitelijk) ontzag den graaf om zijn hooge afkomst, terwijl voor Gorki, den man met burgerlijk bloed, een opsluiting binnen de vieze, kille muren van een Russische gevangenis en gevangeniskost niet te vernederend was. - Gorki echter bleef lijdelijk wachten op zijn bevrijding. Hij, die vrijwillig de avontuurlijke loopbaan koos, die achter hem ligt, om het volk te leeren kennen, in zijn verdrukking, om te deelen in hun leven vol ontbering, het te vermanen door zijn woord en te pleiten voor

[p. 774]

zijn zedelijke en maatschappelijke verheffing door de pen, hij was aan zooveel ellende gewoon geraakt, dat die gevangenisstraf op zich zelf niets bijzonders voor hem was. Werd ook zijn belangstelling niet altijd sterker in alles, wat leed, naarmate hij ouder werd? En hier in de gevangenis vond hij een nieuw terrein om te leeren en te onderwijzen. Straks zou hij ook deze ontmoetingen en de indrukken, hier opgedaan, met de taal van een fijngevoelig kunstenaarshart weergeven en verspreiden onder de menschen. Wel kende hij de Russische gevangenkost, van vroeger; ze zou hem walgen. Wel hoorde hij straks opnieuw 't gekreun van zieken, die aan besmettelijke ziekten leden en niet geholpen werden. Zijn hart zou opnieuw beven van deernis, als hij hier het gebed van een jongen geloovige rauw hoorde beantwoorden met een vloek, de ootmoedige stem van een vrome Jodin voelde ontwijd door een bijtend spotwoord van een anti-semiet, een jodenhater. Maar ook aan deze omgeving moest hij kunnen gewennen, aan gevangenkost, aan 't lijden van anderen, aan ruwheid en cynische uitdrukkingen. Toen hij zwierf van stad tot stad, en Rusland doorkruiste, nu als schilder van wandplaten en heiligenbeelden, dan als kruier, elders als venter van ooft, als scheepsjongen op een Wolgaboot, hoe graag had hij soms zijn oogen willen sluiten voor al de onzedelijkheid, die hij op zijn wegen ontmoette, al het misdadige, waarvan hij stomme toeschouwer werd. In zijn binnenste brandde dan het vurig verlangen, de ervaringen op zijn reizen: het leven van den Russischen boer, verslaafd aan de wodka, de ruwheid van den Russischen officier, de afpersingen van den Russischen priester uit te bazuinen in een taal, die ook het steenen hart moest vermurwen. Maar de middelen, om zijn denkbeelden door de pers te verbreiden, ontbraken hem zoo vaak.

Armoede leed hij, als een groot deel zijner landgenooten. Toch liet ook dan zijn geweten hem niet met rust. Afgemat van 't werk op de fabriek, sloop hij naar zijn eenzame vliering, zijn ongezellig nachtverblijf. En daar vervaardigde hij zich soms een primitieve lamp van ineengedraaide lorren in petroleum gedrenkt, en een oud weggeworpen sardynenbusje, als hem het geld voor kaarsen ontbrak: Tot diep in den nacht werkte hij dan, schreef wat hem op de tong brandde, en somde de gebreken op, die 150 jaar geleden Diderot bij een bezoek aan Keizerin Katharina II al aanwijzen kon in de Russische maatschappij: Hij vestigde opnieuw de aandacht op het bijgeloof der arme boeren, wier ontwetendheid de welvaart in den weg stond; op 't gemis van een neringdoenden middenstand; op de willekeur in de benoemingen van aanzienlijke regeeringspersonen en de grofste kuiperijen bij de keuze van Russische legeroversten; op de voordeelen van privaat grondbezit, de verarming van den boerenstand, op den vruchtbaarsten bodem, en de geringe productiviteit van uitgestrekte domeinen, bewoond door pachters. ‘Die toestanden moesten een hervorming ondergaan - oordeelde Gorki, of Rusland, het metalen beeld met leemen voeten, was verloren.

Daar, bij het gebrekkige licht, schreef hij zijn indrukken neer van den verloopen dag. 't Was een sombere taal, die hij dan sprak; want zijn oogen hadden dien dag zooveel akeligs gezien; zooveel onverklaarbaars ook: de schrille tegenstellingen van overdadige weelde en nijpende armoede. En zijn ziel schreide om verademing, om meer zonneschijn in het leven van den Russischen sjouwerman, den Russischen soldaat, den Russischen klein-ambtenaar ook. Hoe?

Hoort slechts:

‘Het geluid van kettingen, het rollen der wagens, die de koopwaren vervoerden, de metaalklank der ijzeren staven, die op de keien vielen, het schel gefluit der stoomers, de kreten der bootsjagers, der matrozen en der douanen, al die geluiden versmolten in één muziek, die van den arbeid, en trilden na in de lucht alsof zij vreesden weg te sterven. En van den wal stegen al weer nieuwe klanken op, die zwaar en rollend alles om zich deden dreunen, of gillend de met stof bepoeierde lucht verscheurden.

En het graniet, het ijzer, het hout der schepen en de menschen, alles zong een lied, woest en hartstochtelijk, gewijd aan den God van het verkeer. Doch de stemmen der menschen, hoewel zij al dat rumoer verwekten, staken daarbij treurig af. Hun gestalten zelf, gehuld in vuile lompen en gekromd onder zware lasten, zwoegend in een atmosfeer van hitte en rumoer, waren nietig en klein naast de ijzeren kolossen, die hen omringden, te midden der bergen koopwaren, der luid ratelende wagens van al die dingen door hen zelf geschapen.’

Deze weinige regelen getuigen van een opmerkingsgave, die men den novellist-dramaschrijver Gorki benijdt. En wat zijn lichamelijk-oog - bedorven door het slechte nacht-

[p. 775]

licht op zijn zolderkamertje - niet goed meer onderscheidde, dat vult zijn geestesoog in de verbeelding aan. Zoo schiep Gorki die roerende schetsen, aan de werkelijkheid ontleend en toch niet geheel gelijkvormig met de werkelijkheid, te zwaarmoedig, veelal, om de zuivere waarheid te bevatten, maar voor het doel waarvoor ze geschreven zijn, uitnemend geschikt. Hij wil de wereld en de Russische regeering overtuigen van den ernst der tijden en roept zijn rijker bedeelde en beter begaafde medemenschen toe: ‘Draagt elkanders lasten en ontfermt u over het lot van uw naasten! Vertrapt ze niet, maar beurt ze op; - verhoovaardigt u niet op eigen voortreffelijkheden, zooals de Farizeeër deed, maar blijft deemoedig en vol schuldbesef, als de tollenaar, gij, die door uw ongehoorde onverschilligheid en onbarmhartigheid jegens gevallenen, die uitgestootenen tot wanhoop drijft.’ Gorki zocht ze op, die het pad der deugd hadden verlaten, en op den doolweg der schande en der zonde waren geraakt: op zijn zwerftochten begaf hij zich opzettelijk onder dieven, landloopers en moordenaars; in drank- en speelholen, en in huizen van ontucht; onder menschen door armoede, maar ook onder anderen, door een misdrijf, door de wreedheid van gevangenbewaarders, door de inhaligheid van de popen tot wanhoop gebracht. En als ingewijde in het leven van 't arme vertrapte, verdierlijkte Russische volk heeft hij het recht zijn stem te verheffen, al blijft die nog altijd zwak in vergelijking met de kracht, waarmee hij zou spreken, als de vrijheid van 't woord het hem vergunde. (Misschien geeft de pers nog beter de toestanden van Rusland weer: als Amerika hem als burger binnen zijn grenzen toelaat.)

Wat niemand ooit had durven vermoeden, buiten Rusland, dat brengt Gorki aan het licht; In kelderholen zag hij krotten, waarin tal van families samenwoonden, opeengehoopt als de muizen in een nest, te midden van allerhande vuil, levende als de ratten in hun onderaardsche cellen, zonder licht, zonder zonneschijn, als dieren, die schuw elke aanraking met de wereld ontvlieden. Of Gorki dan meer zag dan iemand anders, die Rusland bereisde, om indrukken te boek te stellen? Neen, zooveel meer zag Gorki niet.

Maar hij voelde meer dan eenig reisbeschrijver het verschil in levensomstandigheden in het geheimzinnige rijk der uitersten: de gedweeheid van den armen daglooner, en de vermetelheid van den schatrijken adellijken grondbezitter; de kalme berusting van den landbouwer, wien hongersnood wachtte na jaren misgewas en den veepest in zijn stallen, maar ook de grenzenlooze menschenhaat en de wereldverachting van den anarchist; de straffelooze ongebondenheid van de aristocratie, die in haar wilden roes zelfs het leven der ondergeschikten niet spaart, en de wanhoop van den onschuldig veroordeelde, die omringd door het uitvaagsel der maatschappij, naar Siberië gaat. Die beelden had hij in zich opgenomen, met een zucht naar levenswaarheid en menschengeluk. Die beelden bleven hem zijn gansche leven bij. Overal, waarheen hij ook reisde, drongen zich weer nieuwe figuren tusschen de oude gestalten, even triest en zondig en ellendig en beklagenswaardig. Dat is het, dat men in Gorki misprijst: De personen uit vroegere tooneelstukken en novellen keeren later onder andere namen in dezelfde lijsten met dezelfde rimpels op het voorhoofd, dezelfde bloedvlekken op hun kleedij, terug. En wie in de levensbeschouwingen van Gorki voldoende tehuis is, merkt dikwijls een overeenkomst tusschen een der wezens uit het werk van dezen auteur en Gorki zelf: Hier is het de verontwaardigde Gorki, daar de wrokkende, elders de sentimenteel zachte. In zijn roman ‘Slaven’ zien we zijn beeltenis in den ziekelijken droomer Jakof. Het is een storende leemte, die opvalt in zijn talent: Eenzijdig blijft hij in zijn scheppingen.

Het doel waarom hij echter naar de pen greep, was niet om door oorspronkelijkheid en kostelijke verwikkelingen en ontknoopingen lauweren te oogsten als artist; hij schreef, omdat hij schrijven moest, uit liefde voor de menschheid, uit een hoog beginsel dus. In de groepeering zijner helden en heldinnen, in 't dooreenweven van lotgevallen heeft hij niet de hoogte van Tolstoï bereikt.

Zijn werk munt uit door de karakterstudie van het individu zooals Th. de Keyser in 't schilderen van portretten een meester was, maar bij regentenstukken of 't weergeven van een familiekring, zijn schilderijen alle effect misten, zoo heeft ook Gorki in de uitbeelding van typen zich een kunstenaar getoond, doch groepen, wier deelen door een natuurlijken band bijeengehouden worden, en in hun rol blijven, kon Gorki niet leveren. Gorki is de teekenaar van den forschen eik, die op den reiziger in de weinig bezochte streken een machtigen indruk maakt, trots de scheuren in zijn bast en de nietige eikels,

[p. 776]

die voor zulk een reus geen vruchten zijn. De boomen en heesters, die hem omringen, evenaren hem niet in kracht, noch in majesteit van gestalte: Doch voor dat lagere hout heeft men geen oog: De aandacht is enkel gevestigd op dat eene gewrocht, den ongesnoeiden, indrukwekkenden zoon van de vrije natuur. Ziedaar een beeld voor wat Tolstoï in schier elk werk van eenigen omvang ons voor oogen toovert: het oertype, de barbaar, die buiten alle beschaving werd groot gebracht, de mensch ontdaan van elk vernis van schijnheiligheid en praalzucht.

Scheemda.

H. HOFFENKAMP.