De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

Waan, door Marcellus Emants, (uitgever van Holkema en Warendorf, Amsterdam).

Als Emants iets schrijft kan je er zeker van zijn, dat het niet ‘ordinair’ is; om het woord te gebruiken dat een hoofdrol speelt in zijn boek Waan. Bij al het banale, nietszeggende, niet-oorspronkelijk gevoelde en niet-oorspronkelijk uitgedrukte, waarmee onze boekenmarkt wordt overstroomd, en waarvan men zich afvraagt hoe het mogelijk is, dat de uitgevers de uitgave en de lezers de lezing aandurven, steekt het werk van Emants af frisch en àpart, werk van een wezenlijk artist onder een schare van would-be kunstenaars, die in den grond niet anders zijn dan schrijvende mannen óf vrouwen, werk, dat blijft in onze letterkunde, waar de groote meerderheid van hedendaagsche boeken, na een vluchtige verschijning, voor goed verzinkt in de vergetelheid.

Jammer, heel jammer, vind ik het om die reden, dat Emants, in den aanhef van zijn Waan, een offer gebracht heeft aan het moderne gedoe van woordgeknutsel, waardoor hij het kenmerkend-persoonlijke, aan zijn stijl eigen, bederft, en zichzelf op één lijn stelt met de meest onbeduidende nieuwe-kunstmannetjes, die, omdat zij de natuur niet weten te zien en in zich op te nemen met een eigen visie, hun toevlucht nemen tot verdraaide zinnen en hoogdravende woordenaaneenrijgingen zonder beteekenis.

‘Beneden grauwt in schemersmoring weg de loodkleur van het meer, en op de hellingen, die 't omstaan, vernevelt blauw 't gebronsde bossegroen. In groezeling van nacht vervagen op de helder groene oevers gelig-lichtende huisjes, en onder de scherpomlijnde grijsheid van breedopmurende Pilatus-rug verduistert tot dof-gore plekking Luzerns gewoel van kleuren fleurigfris.’

Men moet wel een bijzonder oog hebben, als men in den komenden nacht iets van ‘groezeling’ kan ontdekken of als de duisternis, die in den zomer-avond neerdaalt over het wonderschoon Luzern, een gedachte opwekt aan ‘dofgore plekking’.

En erger nog wordt het op blz. 25 en 26, waar deze gekunstelde en verwrongen woorden aaneenrijging moet doorgaan voor natuurbeschrijving:

‘De melkig-witte damp uit rokende meerspiegel in grijze opwalmingen door de ruimte verbreid om, alle kleuren dovend, alle klanken dempend, bergen, bossen, huizen te omsluipen, met nattige nevel, openingen vullend, lijnen uitvagend, diepten verdoezelend, in straten gangen en kamers door te sijpelen en tot fijne droppels verdicht, boombladen te overtrekken met grijze glimming van fluwelige schimmel, twijgen glazig te bekralen met vervloeiende parels, die in kille huivering neerritselen naar de donker bestippelde grond,.... nu verijlt ie, gelig doorschenen, nu vallen er gaten in van helder-glorend-blauw. Een wijle nog doorvlokt ie de zonnegloeiïng in wild verwaaiende wieling van wit doorglansd gewolk, dan wemeldwarrelen de laatste flarden zilver-rag in de egaal flauwe luchtzee weg en felstrak staan rondom in hemelsblauw weer groenende ruggen, grijzende rotsen, blinkende spitsenrij!’

Kunstig kan men het mijnentwege noemen, aldus een nevel te ontrafelen, maar mooi is zulk spelen met woorden niet. Hier is niet de dichter aan het woord, die met geestdriftige liefde schildert in schoone woorden de heerlijkheden der nooit-volprezen natuur, en ons doet medezien en medegenieten; neen hier zwoegt en arbeidt en pent, in het zweet zijns aanschijns, de woorden-knutselaar, die zijn uiterste krachten inspant om het zóó te zeggen, dat iedereen gapend van verbazing zegt: Hoe krijgt hij het Gods-ter-wereld bij elkaar! Van liefde en geestdrift voor Zwitserland's natuur geen sprake! Slechts een photografische nauwkeurigheid in het opsommen van elk détail, het neerschrijven van elk bijvoegelijk naamwoord dat er bij behoort!

Het wil mij voorkomen dat van Hulzen, die zich in zijn In Hooge Regionen evenzeer

[p. 741]

als Emants in Waan vermeit in lange beschrijvingen van Zwitserlands natuurschoon, erin geslaagd is dat te doen op een veel oorspronkelijker, en vooral op een van veel meer liefde getuigende wijze, dan Emants. Deze laatste staat koud, koel, analyseerend tegenover zijn onderwerp. Hij ziet niet, hij geniet niet, hij neemt het wonderbare landschap niet in zich op en met het wezen zijner ziel, neen hij observeert, hij constateert, hij onthoudt, en beschrijft wat hij heeft onthouden, maar zijn hart staat buiten dat alles! Terwijl van Hulzen den indruk maakt van een die heeft gelééfd met de bergen en de bosschen en de meren, die ze heeft liefgehad en begrepen, die troost heeft geput uit hun wonderschoonheid, en ze in zich heeft opgenomen, niet omdat hij ze wou beschrijven, heel precies in een boek, maar eenvoudig omdat het van zelf sprak.

Dit bezwaar tegen Waan moest mij van het hart, juist omdat ik 't zoo'n mooi boek vind, zoo dóór en dóór iets van Emants dat je liefhebt en bewondert om zijn groote menschenkennis, om zijn onnavolgbare karakter-ontleding! En daarom, omdat het werk van Emants mij heel lief is, en ik ieder nieuw boek van hem begroet als een blije gebeurtenis in mijn lang niet altijd benijdenswaardig lot van moeten-lezen heel veel schrijvers, die ik veel liever ongelezen liet, daarom doet het mij pijnlijk aan in Waan telkens op bladzijden te stuiten, die als het ware verkillen en verduisteren het warme en het zonnige van Zwitserlands natuurrijkdom! Want ik heb de Zwitsersche bergen en de Zwitsersche meren óók lief! En het is mij als een beleediging ze aangedaan, wanneer Emants ze telkens in zijn boek ter sprake brengt, niet om ze bewondering-afdwingend te schilderen in hun scheppingsschoonheid, maar om ze gevoelloos, met een ontleedmes, uit elkaar te vezelen, ze, om zoo te zeggen, te bevuilen met léélijke beschrijvingen, als b.v. deze:

‘Omlaag naast de goor-bruine, wittig-overvlokt aanruisende Reuss strekken spoorstaven over grauwe weg-effening, recht op zware berguitbuiking af...

Doch nu dringen de dreigende steenopstanden, glimplekkend van afdruipend water, hun ijle groeningen van gras en mos, hun groezelig overgruisde, in kloven-bewaarde lawinen-ploffingen op...

Smaller en smaller wordt de lucht-lap, die als een tentdoek de opbonkende muren overspant, fletser en fletser het licht, dat er van neertrilt de kille keldering in...’

Is het niet alsof ‘goor’, ‘groezelig’, ‘flets’, ‘kil’ bij uitstek die bijvoegelijke naamwoorden zijn, die passen bij den indruk welken Emants heeft meegenomen van het zonnig, het eeuwig-schoone, het vredig-stemmende Zwitserland!?

Neen, driewerf neen! Wie de rivieren ziet als ‘goor’, en den dalenden schemer van den zomer-avond als ‘groezelig’, en het ondergaand zonnelicht als ‘flets’, en de lucht als een ‘lap’, die moet zich niet wagen aan natuurbeschrijvingen, want hij mist datgene wat vóór alles noodig is tot het weergeven van een landschap, - liefde en bewondering er voor!

Maar reeds te lang stond ik stil bij mijn grief, waar ik zoo onomwonden een bewondering, een eerbied voor het talent van Emants heb uit te spreken! Met welk een ontledings-vermogen heeft hij deze beide, uit het leven gegrepen karakters uitgebeeld, en ons laten zien het innerlijk onbeduidende der quasie zoo ‘bijzondere’ Maggie, en den ‘waan’ van den verliefden Hendrik, die in zijn verliefdheid haar zoo ‘bijzonder’ ziet, en zich inbeeldt, na al zijn ontgoochelingen, nu ‘de’ levensoplossing te hebben gevonden in de liefde, om, als hij goed en wel getrouwd is, tot de ontdekking te komen, dat hij zich ook hier vergist heeft, toen hij meende nu eindelijk een bevredigende bezigheid te hebben gevonden in het zich wijden aan één enkele, waar hij zich reeds moedeloos had afgekeerd van het algemeene-welzijn.

Het cynische, dat Emants kenmerkt, tegenover het ontgoochelende leven, treedt in Waan sterk op den voorgrond, veel uitgesprokener dan in zijn roman Inwijding.

Er is in Waan iets zoo hopeloos-droevigs, iets zoo bitters, en, naar mijn meening, een zoo onverbiddelijke wáárheid, ontdaan van alle phrasen, en alle pogingen om het onbevredigende van het leven te verbloemen achter schijn, dat men het boek uit de hand legt, vervuld met een onbegrensde bewondering voor de éérlijkheid en de blikscherpte van den auteur, en tegelijk met een grooten weemoed om het onherroepelijk-zoo-zijn der dingen! -

Gezond-egoïsme, of ook: Ordinair zijn titels, die Emants misschien nog beter aan zijn boek had kunnen geven dan Waan. Het gezonde-egoïsme van Maggie, een type van vrouw zooals er velen zijn, juist onder de-

[p. 742]

genen die het eerst en het gemakkelijkst huwen, is met uitstekend waarnemen ontleed. En daarneven is het verblinde, het zichzelf wat willen wijsmaken van alle verliefde menschen, die voor niet ‘ordinair’ houden, wat ten slotte precies even ‘ordinair’ is als al het andere, uitgebeeld met tal van kleine trekjes, die bewijzen welk een onvergelijkelijk talent Emants bezit, om de wáárheid te zien en weer te geven, waar het geldt het naakte en onbeteekenende in den mensch!

Men moet een kunstenaar van den éérsten rang zijn, als Emants, om van een zoo sober gegeven zulk een juweeltje te kunnen maken! Twee verliefde menschen, die zich inbeelden dat hun liefde anders is dan het alledaagsche, heel gewone iets, dat bij de meeste vereenigingen doorgaat vóór liefde, de wisselende stemmingen, waartoe hun engagement aanleiding geeft onder zulke omstandigheden, de verzoening na een korte pooze waarin het tusschen beiden is uitgemaakt door een twist, dan het banale slot waarin de twee, die hun liefde niet ‘ordinair’ noemden, zoo heel ‘ordinair’ zijn, en hun burgermannetjesbestaan leven, dat is heel de eenvoudige onopgesmukte inhoud van Waan. Eigenlijk komt de inbeelding maar van één kant, van dien van Hendrik! Want bij Maggie belet het ‘gezonde-egoïsme’ alle sentimentaliteit en overdreven teederheid. In dit ‘gezonde-egoïsme’ heeft Emants een zeer passende uitdrukking gevonden voor de soort van ‘liefheid’ waardoor vrouwen van het genre Maggie zich de reputatie verwerven van zoo bijzonder beminnelijk en innemend te zijn! Ze zijn mooi, ze genieten van alles wat men haar biedt met volle teugen. En ze vinden het voldoende in ruil daarvan te geven haar vriendelijk glimlachje, haar opgewekt gezelschap! Iets doen voor een ander, iets opofferen voor een ander, meelijden met een ander, het valt haar niet in! Dat is het ‘gezonde-egoïsme’, waardoor zulke vrouwen jong en schoon blijven, onberoerd door het leven, omdat zij niets anders zien, kennen, begrijpen, liefhebben dan alléén zich zelf!

De geschiedenis van een engagement is de inhoud van Waan. En ik geloof dat deze geschiedenis die is van zeer velen uit de werkelijkheid! Een groote zelfverblinding in het tijdperk van het huwelijk, waarin het meisje reeds haar egoïsme bot viert, maar de man nog niet inziet hoezeer hij haar idealiseert, en mèt haar de gansche toekomst! En daarna de ontgoocheling, de ontdekking dat al het gedroomde geluk van heel innig samenleven slechts een illusie was, die in rook vervloog door het verterend vuur van alledaagsch samenzijn, dat ineens grel belichtte de zoogenaamde niet-ordinairheid, en elkaars fouten en gebreken in een schellen schijn deed uitkomen!

Alleen geloof ik, gelukkig voor de ‘Durchschnitt’-huwelijken, dat slechts uitzonderingmenschen zóó duidelijk tot het besef zullen komen hunner ontgoocheling, als de Hendriks van Emants' Waan. De meesten blijven voortseulen in den sleur, en houden voor liefde wat niet anders is dan de gewoonte.

Emants heeft in dit boek slechts een zeer matig gebruik gemaakt van de nieuwe spelling. Over het geheel wordt men nauwlijks gestoord door vreemd geschreven, en daardoor op het eerste gezicht moeilijk te begrijpen woorden als bos voor bosch, enz., enz.! Maar in de spreektaal kan hij de verzoeking geen weerstand bieden zijn personen te laten redeneeren op een manier, die, volgens zijn idee, ‘de’ spreektaal is, maar die m.i. niet overeenkomt met de wijze van zich uitdrukken van beschaafde menschen. B.v.

‘Ik zal van je houwe, heel veel van je houwe’....

of

‘Komme jullie nog nie na binne?’....

Ik noem dit achterbuurt-Haagsch, en volstrekt geen beschaafde taal van Hollanders. En allervreemdst doet daartusschen een boekentaaltje als:

‘Hendrik, giet je tante dadelijk wat eau de cologne op d'r zakdoek! Ginds staat de flesch!’

Dit ginds is een woord, dat niemand zal gebruiken op die manier, als hij, verschrikt over een zenuw-toeval, aanwijst wàár de eau de cologne-flesch staat!

Maar genoeg! Waan vereenigt al de fouten en al de deugden van Emants' literair werk. De stijl, eentonig, opsommend, beschrijvend, in plaats van aanschouwelijk, is kenmerkend zijn àparte, op zich zelf vervelende stijl, en die toch, door de onbetwistbaarheid van zijn talent, bij hem niet stoort, als het ware niet van hem is te scheiden!

En de inhoud is in de hoogste mate datgene, wat men getuigen kan van alles wat Emants als schrijver heeft gegeven: niet ‘ordinair.’

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.