De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

Vondels Lyriek, met een Voorwoord van Van Elring (uitgever L.J. Veen, Amsterdam).

Onze te zijner tijd zoo veel geërde, door de jongeren ook reeds in den ban gedane Nicolaas Beets heeft gezongen:

‘O Vondel! had mijn hart U meer in eer gehouen,

Zijn dorst slechts aan Uw bron gelaafd,

Mijn domme jeugd aan U zich willen toevertrouwen

En in geen vreemd gareel gedraafd:

'k Zou mooglijk hedendaags met vrediger genoegen

Terugzien op mijn dichterpad;

'k Had mooglijk bij den krans een loover kunnen voegen,

Dien gij mijn land gevlochten hadt;

'k Had zeker min gevlei en min geschrei vernomen,

Van koortsig brein en week gevoel,

Maar kon met fierder tred en heldrer voorhoofd komen.

Waar 't nakroost zit ten rechterstoel.’

Nu, van dit nederige vonnis, over zijn eigen gedichten geveld, kan men de rechtmatigheid niet gansch en al ontkennen. Want 't is wààr, dat er onder de verzen van Beets heel wat zijn, die niet den toets kunnen doorstaan van ernstige critiek, die meer lijken op rijmelarij dan op echte poëzie. Maar in elk geval toont Beets, in het hierboven door mij aangehaalde gedichtje, de zelfkennis te bezitten van zijn eigen minderwaardigheid bij Vondel te beseffen. En vergelijk daarmee nu eens den hoogen toon waarop er geoordeeld wordt over onzen dichtervorst door allerlei prulpoëten van den hedendaagschen tijd, die veel, veel minder dan een Beets zich kunnen veroorloven op een Vondel neer te zien, en die met dat al zich inbeelden, dat hun pedant over hem een afkeurend vonnis vellen, en hun eigen woordgeknutsel van bombast, hen hemelhoog verheffen boven den dichter van den Gysbrecht van Amstel, van wien Beets in datzelfde gedichtje zoo terecht zegt:

‘Maar hem te lezen, hem te kennen, hem te smaken,

Ziedaar wat schaarsch is in een eeuw,

Die slechts twee wegen kent om tot wat naams te raken:

Gemaakte-klacht of wild geschreeuw!’

Wat mij betreft, ik heb Vondel lief om nog een andere reden, dan alleen zijn dichtergave. Ik heb hem lief om zijn heerlijken durf! O ik weet wel, dat er in zijn tijd niet zóóveel bijzonders in stak een beetje manlijkheid, een beetje moed van overtuiging te bezitten als heden ten dage, nu het helaas tot de specifiek-Hollandsche eigenschappen behoort, om bang te zijn zich aan koud water te branden, nu het buigen voor die bovenaan zitten, behoort tot een bewijs van welopgevoedheid en beschaving, al zijn die bovenaan-

[p. 694]

zitters ook schurken of onnoozelen. In den tijd waarin Joost van den Vondel leefde, had Holland nog mannen, die het regeerden, geen oude-wijven, mannen naar 't lichaam, maar niet naar den geest; toen had het dientengevolge ook invloed in Europa, toen was het een even klein landje als thans, maar een met een machtigen en gevreesden invloed, wiens regeerings-personen met ontzag behandeld werden door de grootste vorsten van de wereld van toen. En Vondel kon met recht zingen van het Amsterdam van dien tijd:

‘Aan d'Amstel en aan 't Y, daar doet zich heerlijk ope

Zij, die, als keizerin, de kroon draagt van Europe;

Amstelredam, die 't hoofd verheft aan 's hemels as,

En schiet, op Pluto's borst, haar wortels door 't moeras.

Wat waatren worden niet beschaduwd van haar zeilen?

Op welke markten gaat zij niet haar waren veilen?

Wat volken ziet ze niet beschijnen van de maan;

Zij die zelf wetten stelt den ganschen Oceaan?

Zij breidt haar vleugels uit door aanwas veler zielen,

En sleept de wereld in met overladen kielen!’

Maar, hoe veel en hoe groot het verschil ook is met den slappen, lamlendigen tijd van thans, waar we ons verdiepen in die eeuw van kracht en welvaart en moed waarin Vondel leefde en zong, toch behoorde er ook zijnerzijds méér eerlijkheid van overtuiging toe, dan de meesten zijner tijdgenooten zullen hebben bezeten, om te durven dichten die scherpe veroordeeling van den aan Oldenbarnevelt beganen gerechtelijken moord:

‘Had hij Holland dan gedragen

Onder 't hart,

Tot zijn afgeleefde dagen

Met veel smart,

Om 't meineedig zwaard te laven

Met zijn bloed,

En te mesten kraai en raven

Op zijn goed?

.....................
.....................

Weest tevreën, haalt predikanten

West en Oost!

Gaat, en zoekt bij Dordtsche Santen

Heil en troost.

't Is vergeefs, de Heer komt kloppen

Met zijn Woord,

Niemand kan de wellen stoppen

Van dien moord.

Spiegelt, spiegelt U dan echter,

Wie gij zijt;

Vreest den worm, die dezen rechter

't Hart afbijt;

Schendt Uw handen aan geen vaders,

Dol van haat!

Scheldt geen vromen voor verraders

Van den Staat!’

O, dat gedicht van Vondel is me altijd zoo lief geweest, omdat ik dien laffen, door niets goed te praten moord op een ouden man, wien men niets redelijks kon verwijten, een der schandelijkste bladzijden vind uit onze geschiedenis, een verachtelijkheid die alleen wordt geëvenaard, ja misschien nog overtroffen, door de behandeling een korte spanne tijds daarna den gebroeders de Witt aangedaan! Bakhuizen van den Brink heeft het nog veel te zacht uitgedrukt, als hij zegt: ‘Welke staatkundige partij men ook moge aankleven, de rechtspleging van den tweeen zeventig-jarigen grijsaard, die, na drie en veertig jaren het land te hebben gediend, op het oogenblik dat zijn macht en gezag het uiterste toppunt hadden bereikt, van die hoogte nederstortte om, strompelende op het schavot, onder het zwaard des beuls, de weinige droppelen bloed, in het door staatszorg en arbeid uitgeputte lichaam nog overgebleven, te verliezen, - zij behoort tot die tooneelen, welke bij ieder weldenkende den diepsten indruk achterlaten van de broosheid der menschelijke grootheid, van de schrikkelijke gevolgen der menschelijke hartstochten.’ Bakhuizen van den Brink weet óók wel, wàt er achter zat in den grond, maar hij durft het niet te zeggen, met Hollandsche voorzichtigheid. Lees maar eens hoe uitvoerig en onweerlegbaar Motley deze gansche geschiedenis heeft behandeld en aan het licht gebracht! En wat een zwakke, niets beteekenende weerlegging: die van den prinsen Oranje-gezinden Groen van Prinsterer! Neen, weinig dingen zijn sympathieker, dan dat eerlijke partij trekken van Vondel vóór den veroordeelden grijsaard tegen hen die de macht in handen hadden! Maar Vondel vreesde geen gekroonde hoofden, of machtigen der aarde, dat toonde hij genoeg in dat andere bekende vers van hem: De Monsters onzer Eeuwe:

‘Men hoeft om Monsters niet te reizen

Naar Afrika.

Europa broedt ze in haar paleizen,

Vol ongena.

.....................

Oranje, in 't harnas opgezeten,

Rukt Holland in,

Op Amsterdam te helsch gebeten,

's Lands noodvriendin.

Hij wenscht zijn dol rapier te stooten

Door 't hart des lands!

Hoe heeft de deugd haar verf verschoten!

Waar is haar glans?’

Enz. enz.

Men moet natuurlijk niet vergeten, dat Vondel zulke regelen dichtte in de godsdienstige en politieke stemming waarin hij nu eenmaal verkeerde, als tot den Roomsch-Katholieken godsdienst overgegaan ex-remonstrant! Juist dat maakt zijn verzen zoo tinte-

[p. 695]

lend van geestdrift en van verontwaardiging, dat opkomen vóór de verdrukte partij, vóór 't onrecht der onderdrijvende richting aangedaan!

Juist in die dagen van Vondel, waarin er natuurlijk in de oogen van het Noord-Nederlandsche volk geen goed haar was aan de Roomschen, en aan hun doen, getuigde het van groote zelfstandigheid en eerlijkheid zóó te durven handelen als Vondel deed, toen hij den moed vond den godsdienst waartoe hij niet oorspronkelijk behoorde, te omhelzen en hoog te houden, ondanks de verachting en smaad die zijn deel was. Arme Vondel; dat hij 't zich met dat al bitter aantrok als men hem aanviel, of zijn verzen veroordeelde, bewijst het onderstaande gedicht, dat hij eigenlijk zijn tegenstanders niet had moeten gunnen:

‘Wanneer ik overdenk én 't geen ik was voor dezen
En wat ik tot mijn smaad moet tegenwoordig wezen;
Wanneer ik mij bezie in deez mijn hoogsten nood,
Mijn lijden is te zwaar, mijn ongeluk te groot!

Maar gij Marij! En gij o rei der Heilge Maagden!
Die t'al én lijf èn goed ook voor de godsdienst waagden,
Ach ziet mij gunstig aan, hebt achting op mijn druk,
Hebt meelij met mijn lot, en dit mijn ongeluk!
U heb ik toevertrouwd, u heb ik al mijn dage,
Nadat ik ben verlicht, mijn liefde toegedragen...’

Opzettelijk haalde ik verscheidene verzen van Vondel zoo uitvoerig aan, om er de aandacht op te vestigen, hoe ook onze hedendaagsche poëzie, bij zooveel anders, trots al het gewauwel van zich dik-makende poëten, is achteruitgegaan in kracht, in vorm, zoowel als in inhoud, wanneer men haar vergelijkt met de gespierde, onbevreesde mannentaal van een Joost van een Vondel.

Waarlijk, Beets had nog niet de meeste reden zijn gebrek aan Vondel-studie zichzelf te verwijten! Er zijn er heel wat mindere grootheden dan hij, die op hoogen toon redeneeren over de dichtkunst, en de wereld verrijken met den grootst-mogelijken bombast, en die zich zelf daarbij dan nog inbeelden, dat ze 't eigenlijk heel wat beter kunnen dan een Vondel of een Bilderdijk! Daarom was deze bloemlezing een goed idee van den verzamelaar!

Hij brengt daardoor Vondel onder het bereik van het algemeen, dat méér gezonden zin bezit voor wat wezenlijk mooi is, dan men soms vermoedt, en dat gewoonlijk van Vondel niet veel anders afweet, dan wat we allemaal van hem kennen uit een school-letterkunde:

‘Constantijntje,
't Zalig kijndje,
Cherubijntje
Van omhoog,
D'ijdelheden
Hierbeneden
Uitlacht met een lodder-oog:

Moeder zeit hij,
Waarom schreit gij?
Waarom greit gij
Op mijn lijk?
Boven leef ik,
Boven zweef ik
Engeltje van 't Hemelrijk...’

Dit is der eenvoudige-liefelijke verzen, zangerig en zoetvloeiend, welke onze letterkunde heden ten dage zoo broodnoodig heeft, nu gedrongenheid, en woordenpraal zonder inhoud, mode zijn geworden. - Maar de plaatsruimte ontbreekt mij nog méér aan te halen. Alleen wil ik, om het merkwaardige ervan, nog vermelden hetgeen ik vond aangeteekend op blz. 274, bij het gedicht op zijn afbeelding, door G. Flinck geschilderd. In dat gedicht namelijk vertelt de dichter een droomgezicht, dat, volgens de bijgevoegde aanteekening, gansch en al is uitgekomen! Zijn portret werd namelijk gezonden naar den Directeur Generaal in Oost-Indië Geraert Hulft, en Vondel vertelt in het begeleid-vers, hoe hij dezen in een nachtelijken droom heeft gezien, jagend op duiven, waarbij hij om het leven kwam. Om die reden waarschuwt de dichter den directeur-generaal zijn jachtlust in te toomen! Maar zijn droomgezicht bleek profetie; want bij de inneming van ‘Colombo’ (duif, afgeleid van het Fransch), sneuvelde Geraert Hulft inderdaad!

Ook al weer een droefgeestige herinnering, die inneming van Colombo, waar nu de Engelschen heerschen in onze plaats! Als men Vondel doorbladert, leeft men weer zoo recht terug in een grootsch verleden, en ziet weer dubbel 't nietige van ons heden!

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

[p. 696]

19 April 1906.