De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Vrije liefde door Fred. W.H. Emons. III.

‘Daar kwamen een wijze man en een dwaas. De wijze hoorde toe, onderzocht en dacht na. De dwaas besliste dadelijk.’

Verwijs ik nu nog naar een paar citaten uit het alom meest-geprezen meesterstuk van Multatuli, belijnd in Idee 448, waarin hij ongenadig afrekening houdt met de wettelijke regeling van het huwelijk en de zedelijkheid, die, nòg wèl zoo zwaar als de wet, onuitstaanbaar drukt op de natuur van den mensch en hem dwingt tot onnatuur, dan kan ik vooreerst van Multatuli afstappen:

‘Waar staat het geschreven, dat onwettige verlossing schandelijk is? Welke wijsgeer heeft dit beweerd? In welk wetboek van zedelijkheid wordt het verkondigd? Confucius zegt het niet. Zoroaster zegt het niet. Jezus zegt het niet. En - hooger dan die allen - de lieve Natuur zegt het niet. En - nòg hooger - mijn hart niet.’
‘Ook zegt het niet de geschiedenis des menschdom's in 't verledenen, noch de feitelijke toestand van 't menschdom tegenwoordig. Van 't getal geboorten - ruim één in drie-vierde seconde! - is zeker meer dan twee-derde-deel onwettig. En in de verhalen der “vaderen” wemelt het van onechte kinderen. Ook de bijbel is er vol van. Jezus zelf was 'n onecht kind, en toch werd Maria nooit ontzet van de voogdij over dezen of genen “echten” broeder des Heeren.’
‘Inderdaad, ik ben verlegen met m'n onwetendheid, en blijf altijd zoekende naar de reden waarom gij niet mocht verlossen, mevrouw, en waarom die verlossing U ongeschikt maken zou tot moeder over Uw eerste kind. Geen wijsgeer zal 't dan ook beweren. Geen zedelijkheidswetboek, oud noch nieuw, schrijft het voor. Natuur en hart spreken het tegen.... 't is een volkspraatje’!
‘En zelfs de wet... de platte, droge Wet strijdt er tegen. Uit vrees zich te wagen op 'n terrein waar de ‘wetgever’ zich niet thuis voelen zou, verklaart ze uitdrukkelijk: het huwelijk alleen te beschouwen als burgerlijke instelling. Wie gebruik wil maken van de rechten die zij daaraan verbindt, wie zich buigen wil onder de bezwaren die zij 't oplegt, kàn huwen. Maar nergens wordt in die Wet 'n woord van afkeuring uitgesproken tegen hen, die zich onttrekken. En daarin heeft de wet groot gelijk. Zij wilde haar weldaden niet opdringen - wat ook vergeefs gepoogd zou zijn - en de zorg waarmee de burgerlijke staat van ‘natuurlijke kinderen’ is omschreven, steekt inderdaad gunstig af bij de wreedheid, waarmeê zulke kinderen worden verstooten door 't vooroordeel der menigte.

Aan dit oordeel van den grooten denker over de huwelijks-wetgeving, sluit zich terstond aan, wat hij in z'n Ideeën 192 202 heeft ontwikkeld, waar hij zich meedoogenloos verzet tegen de zeden.

'n Paar greepjes:

‘Geen Wet was ooit zoo barbaarsch en kleingeestig als de zeden. Een misdadige wordt gestraft met gevangenis, zóólang... de zeden voegen daarbij: levenslange verachting. De wet spreekt van ingezetenen... de zeden van onderdanen. De wet zegt: De Koning... de zeden: Zijne Majesteit. De wet geeft keus van kleeding... de zeden schrijven zùlke kleeding voor. De wet beschermt het huwelijk in z'n burgerlijke gevolgen... de zeden maken van 't huwelijk 'n godsdienstigen, zedelijken - dat is: zeer onzedelijken - band. De wet, hoe ze ook de vrouw mishandelt, blijft haar

[p. 628]

tóch altijd nagenoeg beschouwen als minderjarige of als iemand die onder curateele staat... de zeden maken de vrouw tot slavin.
De wet staat toe, dat men natuurlijk ter wereld komt, de zeden plagen, vervolgen, mishandelen 't kind, dat 't leven intreedt zonder pas. De wet geeft zekere rechten aan de ongehuwde moeder - méér zelfs dan aan de getrouwde - de zeden stooten die moeder uit, straffen haar, verdoemen haar. De wet, op 't stuk van legitieme portien, spreekt van kinderen... de zeden maken verschil tusschen jongens en meisjes, wat de maat betreft van opvoeding en onderwijs. De wet erkent noch vordert belastingen dan vastgesteld op die wijze, met die voorzorgen... de zeden doen ons schatting betalen aan ijdelheid, domheid, dweeperij, geestdrijverij, gewoonte, bedrog. De wet behandelt wel de vrouwen als minderjarigen, maar belet niet - niet rechtstreeks althans - haar ontwikkeling... de zeden dwingen de vrouw onwetend te blijven, of althans waar ze 't niet is: onwetend te schijnen.
De wet drukt nu en dan. De zeden altijd.
Zoo dom is geen wet, of er zijn zeden dommer.
Zoo wreed is geen wet, of er zijn ruwer zeden.’
‘En dat is altijd zoo geweest. Er stond niet in de Wet van Mozes, dat de man 't recht had z'n vrouw aan stukjes te snijden, om die te gebruiken tot visitekaartjes of circulaires. Maar in de Zeden scheen 't wel te liggen. Althans we lezen in Richteren XIX geen woord van afkeuring, noch van verwondering zelfs, over die in ons oog zonderlinge wijs van korrespondeeren. Zoo vinden de menschen altijd middel om te bewijzen, dat de slechtste wetten te goed voor hen zijn.

Hier acht ik 't oogenblik gekomen mijn aanhalingen uit Multatuli's werken af te breken. Zeer waarschijnlijk kom ik nog eens met hem terug, maar eerst moet het laatste citaat critisch worden beschouwd.

't Gaat er dus eenvoudig om of de zeden het onder alle omstandigheden van de wetten winnen. Multatuli hekelt dat in de strengste mate en roept uit, ja buldert: terug tot de natuur.

In tegenstelling met Multatuli, acht ik dit verschijnsel eer gelukkig dan bestrijdenswaardig. Alléén neem ik positie tegen de handhaving van zeden, die aan de tijden niet passend zijn. Het wil mij voorkomen, dat Multatuli, materialist als hij was, àl te zeer òpging in het tastbare, om het niet-tastbare, dat hij wel èrkende, doch tevens achterstelde, volstrekt buiten het leven te plaatsen.

Er zijn geschreven wetten, die het materieele van ons bestaan pogen te omvâmen - en er zijn ongeschreven wetten, die den ethischen band vormen onder hen, die met de werkelijke beschaving meêgaan.

Multatuli verwaarloosde dien band al kon hij niet nalaten, onafgebroken zichzelf te herhalen: Weest waar, natuurlijk, oprecht!

En dàt voegde hij den mensch toe van wien hij getuigde: de harten der menschen zijn slecht - 't geen ieder weten kan.

Hij moet dit dan toch 't beste geweten hebben, zou ik meenen. Hoe wilde hij dan afkeuren, dat er zooiets als schaamtegevoel aanwezig moet zijn, om van de menschenwereld niet 'n formeel zwijnenhok te maken? Hoe komt hij er toe, om met pathos uit te roepen:

‘Er is maar één slechtheid, één misdaad, één zonde: gebrek aan hart,’

en - wetende, dat er wèl harten zijn, maar juist niet zooals hij ze wenscht - hoe rijmt het dan met de generale wegcijfering van de zeden, die dan toch, bij al den valschen schijn, ook dit bereiken, dat er 'n geest blijft, leven, 'n geheimen drang, die de menschen voor te diepe ontaarding of degeneratie behoeden kan?

Dat het dikwijls ten-koste van velen gaat, als één zich zedelijk verheft boven 't niveau, moge in eerste instantie onbevredigd laten, maar een feit is 't, dat één zedelijke verheffing van 'n mensch, méér bijdraagt aan de beschaving, den vooruitgang der wereld, dan ik weet niet hoeveel boekdeelen, gevuld met jammerklachten over de gruwzame zeden.

Die bereiken géén zedelijke verheffing - wèl het tegendeel, want de massa vergrijpt zich aan 't vulgaire zonder er aan te denken, dat 't juist om heel andere motieven gegeven werd.

Hoewel de heer Mr. Wienecke¹⁾ het m.i.

1) Zie: Register op de Ideeën van Multatuli door Mr. C.A. Wienecke, uitgave Maatschij Elsevier 1902 bladz. 80: Idee 448-450.

[p. 629]

te-sterk uitdrukt en wat vèr gaat, kan ik mij in hoofdzaak wèl vereenigen met zijne conclusie, naar aanleiding van het door Multatuli in Idee 448 verdedigde (ten deele door mij geciteerd):

‘Bewonderenswaardig van taalpracht en gedachte is zijn verhaal van de angsten van een zwanger meisje, en scherp-juist wijst hij er op, dat de ellende der arme gevallene veel zwaarder is dan het leed der rijke -; hij verwijt den vaders, dat zij van al die schande en ellende wegblijven.’
‘Maar overigens is Dekkers beschouwing over 't huwelijk en de liefde getuigenis van zedelijk verval, zijn zotte theoriën van losbandigheid komen hier allerverderfelijkst aan het licht in schoonen schijn en hij ontwikkelt ze met den nadruk van een wijsgeer.’

Zeker, ik zeide het reeds, Multatuli gaat m.i. te ver. Z'n schoone beeldspraak: ‘'t Zou geweest zijn, alsof men boos werd op 'n bloem wijl ze zich verstout had over te gaan van knop in bloem’ - is daar om dit te getuigen.

Zùlke dichterlijke fantasiën zijn superbe en, zooals gewoonlijk, slepen ze mee; maar... terugvallende in het alledaagsche, gewone leven, zou ook ik het zeer verkeerd achten, als alle meisjes zich dit beeld in 't hoofd zouden zetten... en er, zoo natuurlijk bijna als de Natuur zelve, naar leefden.

Menschen moeten menschen zijn, geen bloemknoppen - al zou 't velen toelachen, zoo'n metamorphose.... (Is dáárdoor het vrije-liefde begrip misschien in discrediet gebracht?)

Maar - nòg eens - het menschzijn moet niet gezocht worden in 't materieele, maar in 't zedelijke, dat is, wat Multatuli, ter plaatse waar dit niet voegde, noemt: in het hart van den mensch.

Dat een man van de kracht als Multatuli die ‘zeden’ niet behoeft en zich dus moeilijk kan bewegen tusschen het vulgus van allerlei ‘stand,’ is zeer verklaarbaar. Hij stond niet alleen en ook nu zijn er menschen, die werkelijk met opoffering zich een weg banen door het profane ondermaansche leven. En dat wist Multatuli beter dan Wienecke of ik, zoodat de afkeuring, die wij ons plegen aan te matigen op hetgeen hij heeft gezegd, slechts opgaat voor zoover het gepast is aan hem te verwijten, dat-ie 'n oogenblik vergeten heeft, dat hij niet voor zichzelf schreef, maar voor Rijp en Groen.^*) En aan die individuen kòn hij niet legateeren, waarmede hij zichzelf gelukkig gevoelde.

Zoo'n fout is nog-al vergeeflijk en heeft in elk geval die goede zijde, dat de ordinaire mensch, bij 't lezen en overdenken van Multatuli's gedachten, als hij wil of durft, beseffen kan wat 'n hooge en wat 'n lage natuur is.

Ik heb veel plaats gegeven aan de denkbeelden van Multatuli over het onderwerp, dat ik behandel.

Ter eene zijde zal dit slechte uitwerking hebben, ter andere des te sterker inslaan. De laatste moet ik ernstig waarschuwen, niet klakkeloos stellingen of beeldspraken te aanvaarden, òmdat Multatuli het heeft gezegd: Die zelf wil denken en leeren uit hetgeen anderen hebben gezegd, moet niet aannemen voor-en-al-eer zijn eigen Ik zich geheel thuis voelt in het bewuste onderwerp. Daarenboven vergete men niet, dat beeldspraken den dichter verraden en dat dichters imponeeren en meesleuren, maar beelden brengen niet tot volkomen helderheid. De verbeelding is een sterke werking in ons, maar verricht niet altijd practisch nut. Daarvoor moet ik waarschuwen: droomen kàn heerlijk zijn en verheffen in den slaap, maar... als we ontwaken... hu! waar blijft dàn 't goddelijke?

En wie bij voorbaat terugschrikt voor het betoog, òmdat Multatuli 't heeft gezegd, wat ik citeerde, moet weten, dat hij - of zij - nog héél lang zal moeten wachten, voor 't verstand tot uiting zal komen. Hèn verwijs ik naar het motto, boven dit artikel geplaatst. En ik voeg er bij, dat de legendes over E. Douwes Dekker... de eenige kracht vertegenwoordigen, die de machtelooze ‘men’ tegenover zijn denkbeelden heeft kunnen stellen.

(Wordt vervolgd.)

*) Ik weet wel, dat Multatuli ‘publiek’ verachtte en beweerde voor zijn eigen plezier te schrijven: ‘Schrijven is afdruk nemen van de ziel. Als publiek ziel heeft moet-i zelf maar schrijven; heeft-i geen ziel dan begrijpt-i ook mijn geschrijf niet.’ Maar... hij liet drukken wat hij schreef, dus hij had eenigszins rekening te houden met de afnemers van zijn ‘geschrijf.’
E.