De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Uit den ouden tijd.
door A.J. Servaas van Rooyen. Oud-Gemeente-archivaris.

XXXI. Madame de Pompadour, en haar belagers.

Hoewel de minnares van Lodewijk XV, Jeanne Antoinette Poisson, gehuwd geweest met Lenormand d'Estioles, haar grootste rol heeft gespeeld tusschen 1745 en het jaar van haar dood, 1764, konden er toch nog ongeveer vier jaar verloopen eer zij zich zoo gehaat en veracht zag, dat alle middelen beproefd werden om haar overwicht op den koning af te breken, of haar zelf door complotten en aanslagen onschadelijk te maken.

We beginnen met een moordaanslag; dat is toch wel het hoogste criterium, waarin zich de afkeer van den eenen medemensch van den anderen kan uiten.

Het zaakje werd op touw gezet door, betrekkelijk, een paar jongens, en daarom had het misschien zoo weinig succes. Merkwaardig is het echter wel, dat het geschiedde in het voorjaar van 1749, toen Pompadour nog te nauwernood Pompadour was.

Het waren menschen van het vak; chemisten van beroep, en beiden maken de nommers 4077 en 4078 uit op de lijsten van de personen, welke sedert 1659 in de Bastille gehuisvest werden.

Het is een heele geschiedenis, en de hoofdaanlegger was een gewikste knaap, die zoo wat krijgertje met de justitie en met zijn bewaarders speelde.

De geschiedenis is te aardig om haar niet geheel te vertellen.

De zoogenaamde ‘lettre de cachet’ of het bevel hunner gevangenneming is bewaard gebleven, en berust in de ‘Bibliothèque de l'Arsenal’ te Parijs, Bastille-archief, No. 11692, F 34. Het is gedagteekend van 1 Mei 1749, geteekend: ‘Louis’, en gecontrasigneerd door d'Argenson. Daarin wordt den Heer de Launay door den Koning verwittigd ‘de recevoir en mon chateau de la Bastille les nommés Danry, garçon chirurgien et Bengué, garçon apoticaire’ en hen tot nader order gevangen te houden.

Jean Baptiste Bengué is bekend gebleven onder dezen eenvoudigen naam. Danry had echter gansch een namenaanhangsel.

Hij staat geboekt als Jean Henry, gezegd Danry, gezegd Jedor, gezegd Masers d'Aubresby, gezegd Masers de Latude.

Van den 1 en Mei heeft hij tot 23 Maart 1784 afwisselend in de Bastille doorgebracht, totdat hij op den laatstgenoemden datum voor goed in vrijheid werd gesteld.

Ziehier zijn staat van dienst. 21 Juli 1749 overgebracht van de Bastille naar den Donjon van Vincennes, waaruit hij 25 Juni 1750 ontvluchtte. 1 Juli daaraanvolgende op nieuw in de Bastille gebracht. Hij ontsnapt wederom in den nacht van 25 op 26 Februari 1756 met zekeren Antoine Allègre, wiens kamer hij deelde.

Die Heer zat al van 31 Mei 1750 in de Bastille, na vooraf te Montpellier gezeten te hebben. Hij had namelijk valschelijk opgegeven het bestaan van een complot tegen Madame de Pompadour, ‘dénonciation dirigée contre l'ancien ministre Maurepas, contre l'archévêque d'Alby et contre l'évêque de Lodève’. Hij meende door deze aanklacht een bijzondere belooning te krijgen.

Allègre werd den 29 Maart weêr ingerekend, maar de Latude was gelukkiger, want hij bleef tot 15 Juni 1756 in ons land op vrije voeten, toen hij ontdekt werd. Van de Bastille bracht men hem opnieuw naar Vincennes, maar na er op 15 Augustus 1764 gekomen te zijn, ontvluchtte hij voor de derde maal 17 November 1765. Weldra gevangen genomen werd hij opnieuw te Vincennes gekerkerd. Een tiental jaren verliepen daarna

[p. 605]

toen Malesherbes hem als krankzinnig naar Charenton deed brengen. Daarheen was zijn vlucht-kameraad Allègre reeds 1 Juli 1764 vervoerd.

Van 27 September 1775 in Charenton verblijf gehouden hebbende, werd hij 7 Juni 1777 in vrijheid gesteld, doch verbannen naar zijn geboorteplaats in Languedoc.

In plaats daaraan te voldoen bleef hij rond zwerven, waarop hij 16 Juli opnieuw gevangen genomen werd, waarop hij onvrijwillige huisvesting verkreeg in het kleine Châtelet, omdat hij de woning was binnengedrongen van eene dame, haar met het pistool in de hand willende dwingen om hem geld te geven.

Zijn hoofdfout bestond echter in den moordaanslag, waaraan zijn collega, de leerlingapotheker, medeplichtig werd.

Het feit is als volgt ingeschreven: ‘Il avait imaginé d'adresser à la marquise une sorte de petite machine explosive, de la poudre de vitrol répandue sur de petites bouteilles de verre qui éclataient au choc. Ces petites bouteilles devaient faire explosion, projetant la poudre de vitrol, à l'ouverture de la boîte.’

Dom genoeg was hij daarop naar Versailles gegaan, en had het Hof kennis gegeven, dat zoo'n dergelijk explosie-voorwerp uit Parijs per post was verzonden, wat hij was te weten gekomen door het afluisteren van suspecte praatjes. Op die wijze liep de muis van zelf in de val, terwijl zijn zoogenaamde medeplichtige onschuldig werd bevonden. Hij had slechts de apothekersfleschjes bezorgd.

Latude heeft er voor gezorgd, dat het nageslacht met zijn handelingen bekend zou worden.

In de eerste plaats heeft hij nagelaten een boek, dat te Parijs in 1790 verscheen, getiteld: ‘le Dépotisme dévoilé ou Mémoires de Henri-Masers de Latude, détenu pendant trente-cinq ans dans diverses prisons d'Etat.’ Daaraan werkte mede de advokaat Thiéry.

Bovendien heeft hij nog een ander relaas nagelaten, dat hij zonder hulp heeft geschreven, en dat slechts ten deele door den druk is bekend geworden. Dat handschrift is getiteld: ‘Grand Memoire ou Rêveries du sieur de M. (Masers de La Tude) écrites de sa main dans le donjon de Vincennes et à la Bastille de 1775 à 1778.’ Het origineel berust in de Keizerlijke Bibliotheek te St. Petersburg en een afschrift wordt bewaard in de Bibliotheek van het Arsenaal. Hovyn de Franchère publiceerde een gedeelte onder den titel: Les Dessous de l'Histoire (Paris et Bordeaux, 1886).

Mocht men nog meer van dezen Latude willen weten dan verwijzen we naar het hoofdstuk betreffende zijne detentie, geput uit het Bastille-archief in Légendes et archives de la Bastille, in 1901 uitgegeven.

Jean Louis Leclerc, Antoine Bret of Lebret en le chevalier François-Philippe Mellin de Saint - Hilaire handelden niet maar praatten. Daden zijn niet van hen bekend, maar words, words.

Trouwens de eerste stond als zoodanig bekend. Hij wordt genoemd ‘joueur de profession et grand babillard,’ en had hij zijn praatjes nu slechts in de huiskamer gehouden dan had hij de hechtenis van 10 Mei tot 25 Aug. 1749, en zijn latere verbanning tot op 50 mijlen van Parijs misschien ontgaan, maar hij ging naar het café Procope, en gaf daar, in het publiek, af op den Koning, op de ministers en op Madame de Pompadour.

Lebret was al op zich zelf verdacht door de schrijver te zijn van l'histoire bavarde; hij ook hield ‘des propos séditieux’ tegen den Koning en zijn bijzit, evenals de Chevalier de Saint-Hilaire, en daarom werden beiden eenige maanden in de Bastille opgesloten. In de mooie zomermaanden van 1749 zaten zij achter slot en grendel.

Twee Fransche officieren, een van de gardes en een van de cavalerie, waren zoo vermetel in 1750 en 1751 een schotschrift uit te geven en versjes te maken, waardoor zij zich Bastillegevangenschap op den hals haalden.

Le chevalier Clément Jerôme Ignace de Resféquier publiceerde een ‘voyage d'Amanthoute,’ dat gequalificeerd wordt als te zijn, ‘Satirique au roi, à la marquise de Pompadour et aux ministres.’

Den 8 December 1750 gevangen genomen werd hij den 4en Februari 1751 overgebracht naar Pierre-en-Cize, doch in October 1752 vrijgelaten, en gebannen naar Champeaux.

De cavalerie-kapitein, Jean Jacques Auguste de Thourotte droeg zijne satirieke versjes op Madame de Pompadour en den Dauphin, voor in het café Procope, en hoewel hij onder de stamgasten zeer zeker de lachers aan zijn zijde zal hebben gehad, waren er ook onder die hem verrieden. Daardoor werd 18 Februari 1751 de poort van de Bastille voor hem ontsloten, van waar hij 3 April 1751 getransporteerd werd naar het eiland Sainte-Marguerite. Hij herkreeg zijn vrijheid 13 Januari 1760, onder voorwaarde, dat hij niet meer naar Parijs zou terugkeeren, noch zich aan het Hof zou vertoonen.

Ieder heeft zoo zijne liefhebberijen om zijn haat aan, en afkeer van een persoon te kennen te geven. De een vervaardigt en adresseert daartoe ontplofbare projectielen; een ander babbelt rijp en groen, en scheldt dat het een aard heeft; een derde laat een vinnig pamflet drukken; en de vierde maakt en zingt of draagt versjes voor, waarin gehekeld wordt wat hem niet aanstaat.

Er is nog een andere manier, en die leeren we kennen door den kok Jean Guidet. Hij

[p. 606]

zette zich aan het schrijven, en hij schreef aan Madame de Pompadour ‘des lettres remplies de dénonciations calomnieuses.’

Dat was in 1751. Eerst gebracht naar le Grand-Châtelet werd hij in de Bastille opgesloten 24 September. 8 April 1753 werd hij daarna overgebracht naar den donjon van Vincennes.

Aan François Dautin, een Picardiër, kostte het lasterlijk of al te vrijmoedig praten over Madame de Pompadour in December 1751 een goed jaar Bastille-straf.

In de zaak ‘Génard’ van 1752 was niet alleen diens vrouw betrokken, maar ook zekere Jean-François Rathelet, gezegd La Roche, eerder huisknecht, en later boekverkooper in het Hotel Soubise, en de boekverkooper drukker Pierre Rocher te Noyon.

Het gold namelijk het schrijven, drukken en verspreiden van verschillende lasterlijke geschriften, zoo in poezie als in proza.

François Génard, zoon van een Parijsch wijnkooper, had namelijk, met medeweten van zijne vrouw Francoise Leduc allerlei geschriften saamgesteld. Daarvan worden genoemd: ‘une pièce de vers satiriques sur la mort de M^me Henriette et une autre encore plus abominable contre le Roi, contre M^me de Pompadour et contre le Gouvernement, et “l'Ecole de l'homme”, qu'il distribuait dans Paris.’

Later vrijgesteld zijnde, beging hij een zelfde fout waarvoor hij opnieuw gevangen gezet werd, door wederom aan 't schrijven te gaan; ‘il composait un recueil de vers et épigrammes contre la religion, une comédie en prose intitulée l'Indécis, ou il désignait M. d'Argenson par le rôle de Novihomme, Mme de Pompadour, par celui de Marie-Jeanne, fermière de Bel-Air, M. l'archevêque de Paris par “le curé de la paroisse”, le Parlement par le “procureur fiscal”, et M. de Machault par “le meunier”.’

Bovendien had hij nog tal van andere ‘pièces infames’ aan het dossier toegevoegd, welke hij van plan was te Parijs te laten drukken.

Uit het relaas zien we, dat Rocher 1500 Exemplaren van l'Ecole de l'homme had gedrukt, en dat Ratheler ze had laten drukken en in Parijs ingevoerd had. Betrekkelijk kwamen allen er goed af, daar hun gevangenschap niet lang duurde.

Niet meer dan een kwajongenstreek haalde een procureursklerk Claude Gaboré de Prefontaine uit toen hij het ondernam aan Madame de Pompadour te schrijven, ‘qu'il avoit des choses de consequences à dire au roi et il demandoit qu'on lui envoyât une chaise de poste tel jour, au pont-tournant des Tuileries pour aller à Versailles.’

Werkelijk werd de draagstoel(?) op den bestemden dag en ter bestemder plaatse gedirigeerd, maar niet om den jongen briefschrijver naar Versailles te brengen, maar naar de Bastille, waar hij van 17 September tot 3 November 1752 verbleef, waarna hij gebannen werd naar zijn geboorteplaats Saint-Amand.

Sommige personen werden ook wel eens valschelijk beticht van ‘laise-majesté’ van Mme de Pompadour. Men ging dan te ver in den ijver om Koning en bijzit zoomin mogelijk in opspraak te brengen. Dit wordt bewezen door het gevangen nemen van François Dotin en van Jean Laby. Zij zouden beiden ‘propos ou discours violants’ tegen Pompadour hebben uitgebracht, maar hun onschuld werd bewezen, en zij werden vrijgelaten op 3 Januari 1753, nadat de ongeluksvogels van 13 December 1752 in de Bastille waren opgesloten geworden.

Schuldig werd bevonden een soldaat van de garde Charles Mallat genaamd. Trouwens het corpus delecti sprak uit verschillende satirieke verzen tegen den Koning en Madame de Pompadour. Die verzen droegen tot titels: ‘La critique d'un paysan sur les affaires du temps; Notre père avec le pater des peuples; Je vous salue, reine des G....; Le Four à l'Or.’ 21 Juli 1753 was hij gekerkerd geworden, maar reeds 20 Februari werd hij vrijgelaten, en tevens verbannen buiten Parijs.

Grooter straf liep le chevalier Louis-Joseph La Roche-Gerault op, die toch ook slechts libellen had uitgegeven tegen de hooge personages, onder meer La voix des Persécuté's, en L'Histoire Africaine ou la vie de Melotta Ossompay.’ 27 October 1753 werd hij gebastilleerd, en na een verblijf van ongeveer vier jaar overgebracht naar den donjon te Vincennes.

In gelijken geest als Latude met wien we begonnen zijn handelde in 1757 André Lhonoré. Hij ook werd in de Bastille gezet op 18 Februari als ‘Dénonciateur d'un complot qu'il avait lui-même imaginé contre la marquise de Pompadour.’

Op 21 Mei werd hij overgebracht naar Bicêtre en ontving aldaar den 20^sten Augustus zijn verbanning naar Caen. Van daar uit bezocht hij zoo nu en dan Parijs, met goedvinden van den Minister, totdat op 19 November 1775 zijn verbanning voor goed werd herroepen.

Een Franciskaner monnik, André Abram, of père Saturnin, had den dwazen inval gehad om in Februari 1758 een brief aan de Markiezin de Pompadour te schrijven, waarin hij haar mededeeling deed van een te wachten aanslag op haar leven, welke aanslag slechts in zijn verbeelding bestond. Hij boette dit spel zijner verbeelding met ruim 14 daag Bastillestraf. Welk voordeel hij er mede dacht te

[p. 607]

behalen is niet bekend. Beter worden we daaromtrent ingelicht in de zaak van Marie Anne Varice, femme Faribault die 24 April 1759 in de Bastille werd opgesloten tegelijk met haar biechtvader l'abbé Jubeau.

Zij ook, - en in 't geval was de abbé betrokken, - had valschelijk een komplot verzonnen gesmeed tegen het leven van den Koning en zijn bijzit. De reden daarvoor wordt als volgt geformuleerd: ‘La dame Faribault aimoit infinement ses enfants et son mari qui étoit pour ainsi dire dans la misère. Elle croyoyt se procurer ainsi la protection de M^me de Pompadour et des récompenses qui les enssent soulagés. Elle n'a rien nié dans ses interrogatoires. Elle a écrit à M^me de Pompadour pour la demander pardon et cette dame lui a fait rendre la liberté, son mari promettant de veiller sur sa conduite.’ Op 2 November werd zij dan ook vrijgelaten, maar zij mocht Angers, waar haar man aan de Gabellen was, niet verlaten. De pastoor, die blijkbaar zijn parochianen een handje had geholpen, was reeds 12 Mei ontslagen.

Chantage was veelal het hoofddoel van heel het belagen van den Koning en van de Pompadour.

Zoo, bijvoorbeeld, - en dat is een zeer sterk sprekend voorbeeld, - zond Denis Claude Bergeron, zoogenaamd chevalier d'Escourville, het volgende gedicht aan de Markiezin:

Un certain curé de Quimper,
Prêchant devant des hérétiques
Nourris des dogmes de Luther,
Leur citoit miracles antiques,
Dont pas un d'eux rie faisoit cas,
Et surtour pronôit la baleine
Que jadis engloutet Jonas.
‘Voila miracle biene etrange,
Dit l'un d'entre eux alors tout bas:
J'en sais une en France qui mange
Un roi, son peuple et ses Etats.’

Bergeron schreef aan de Markiezin: ‘qu'il lui en faisait le sacrifice en lui demandant un prêt de 10.000 livres.’ Naief genoeg. De soi-disant chevalier [d'industrie] werd ingerekend 13 Mei 1759 en toen hij 22 December 1760 werd vrijgelaten meteen gebannen tot op 30 mijlen van Parijs.

De straffen tegen al de belagers van Pompadours eer(?) en goeden naam(?) schrikten hen niet erg af.

Voor het jaar 1760 hebben we er verscheidenen te vermelden.

Eerst een licencié en droit; Michel-Mitre Touche. Hij schreef lasterlijke brieven aan de Markiezin, en bracht daarvoor, precies op den kop af, zes maanden in de Bastille door.

Een ‘nieuwmarenschrijver’ Jean Constans, was zelfs op zijn 111e levensjaar niet gevrijwaard om verdacht te worden van het schrijven van een anoniemen brief aan de Markiezin.

8 Maart 1760 opgepakt ontkende hij ten sterkste en gelukkig ging met hem mede de rechter van instructie, tegen het advies in van de experts die de identiteit van zijn handschrift beweerden. Daarom werd hij reeds 10 April ontslagen.

Jean Jacques Rivierre, en de apotheker Martin Meslier zaten ook nog al kort in de Bastille, maar de eerste werd getransporteerd naar Bicêtre. Hij had dan ook anonieme lasterbrieven geschreven, terwijl de andere slechts ten nadeele van de Pompadour had gepraat. Zwart op wit is altijd gevaarlijker. Is er niet gezegd: één regel van uw schrift en ik laat u hangen?

Heel zijn bestaan zette datzelfde jaar zekere Pierre Magny op het spel door de onvoorzichtigheid te begaan als staatsambtenaar een afschrift te maken van een gedrukt stuk, getiteld Histoire de la Marquise de Pompadour, en door het aan een binder, zekeren Monnier, den jongen ter hand te stellen om het te verkoopen.

Hij bracht in de Bastille door van 24 December 1760 tot 27 December 1761, en hij behield zijne betrekking op voorspraak van de Pompadour, aan wie die straf leed zou gedaan hebben, ‘à cause de sa femme et de ses enfants.’ Monnier was reeds 18 Januari ontslagen.

Naarmate de Pompadour den Koning minder zinnelijk beheerschte schijnt ook het getal harer belagers verminderd te zijn. Zoo hebben we voor het jaar 1761 slechts een geval te vermelden en voor de jaren 1762 en 1763 in 't geheel geen. Kort vóór haar overlijden, dat plaats vond 15 April 1764 werd zij nog eenmaal door lasterlijke gedichten geërgerd.

Het geval van 1761 scheen echter nog al ernstig geweest te zijn, want Christophe Lardenois, die 18 Juli in de Bastille werd opgesloten voor ‘Lettres insolentes au duc de Choiseul et à la Marquise de Pompadour, et fausse dénonciation de complot contre cette dernière’ werd 18 Augustus overgebracht naar Bicêtre, maar redde zich 13 September met de vlucht.

Pierre Michel Grenet was het, die als nouvelle-schrijver, ‘homme sans qualité faisant le nouvelliste’ 11 Maart 1764 in de Bastille werd opgesloten. Hij had spotliedjes vervaardigd op den Koning, de Ministers en de Pompadour, maar zij waren zeker nog al niet zoo heel erg, want reeds 31 Maart werd hij vrijgelaten.

Haast zouden we zeggen na al de ons bekende gevallen te hebben opgesomd, dat de

[p. 608]

aanvallen op de Markiezin in 't algemeen nog al tam waren. Sterksprekende stoutigheden werden niet tegen haar uitgehaald. De zon van de Pompadour had den Franschen blind geslagen.