De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

Warm Bloed door Mevrouw E. Overduijn-Heyligers. (Uitgever A.W. Bruna en Zn. Utrecht.)

Ons geheugen is een wonderlijk iets! Dingen blijven erin opbewaard, waarmee je niets hebt te maken, waaraan je nooit terug-denkt, die je in geen enkel opzicht interesseeren, en waarvan je dientengevolge zelve niet eens weet, dat ze in je hersenen zijn achtergebleven, en slechts wachten op de een of andere aanleiding van buiten-af om met plotselinge levendigheid te voorschijn te treden, en je toe te roepen: Daar ben ik! Jaren-lang soms sluimert zoo'n schijnbaarvergeten iets rustig voort, en dan ineens ontwaakt het, door een gezegde, een weerzien, een gelijkenis, door een van die duizenderlei toevalligheden, die de macht bezitten de lang-geleden gebeurde of gehoorde feiten,

[p. 596]

waaraan we nooit meer terugdachten, te doen opstaan uit het afgedaan wel-eer.

Zoo is het mij gegaan met Warm Bloed. Toen ik de laatste hoofdstukken had gelezen, zag ik me ineens terug in Batavia, in de voorgalerij der woning van een der liefste en beminnelijkste en beschaafdste vrouwen, die ik ooit heb gekend. En ik hoorde haar stem, haar welluidende, zangerige stem mij een geschiedenis vertellen uit de werkelijkheid, die, althans in haar treurigen afloop, precies overeenkwam met het verdicht verhaal van mevrouw Overduijn-Heijligers; een geschiedenis toen kort geleden op Batavia vóórgevallen, die mij, de daar slechts tijdelijk vertoevende vreemde, gansch en al koud liet, maar waarover de Bataviasche kringen niet waren uitgepraat, omdat zij diep beklaagden het lot van het slachtoffer: een officier, die op de wreedaardigste wijze was verminkt door inlanders, welke hem hadden achtervolgd bij een geheim bezoek bij een getrouwde vrouw, en, op bevel van den beleedigden echtgenoot, hadden aangevallen en mishandeld, onder voorwendsel van hem voor een dief te hebben gehouden! Precies diezelfde bijzonderheden, woord voor woord, vind ik terug aan het slot van Warm Bloed. Ritmeester Uitterweerd bezoekt zijn Diana, de zich-ongelukkig gevoelende vrouw van den groot-handelaar van Maren, nog een laatste maal vóór zij naar Europa zal vertrekken. Van Maren doet alsof hij niets vermoedt, geeft de twee alle mogelijke vrijheid. Doch, wanneer de ritmeester eindelijk in den stillen nacht naar huis gaat, alleen, dan wordt hij verraderlijk opgewacht door van Marens bedienden, die, doende alsof ze hem houden voor een inlandschen dief, hem met stokken en wapens afgrijselijk toetakelen, terwijl Van Maren ondertusschen aan zijn vrouw komt vertellen, hoe dat alles met zijn medeweten, op zijn bevel, is geschied; omdat hij haar onttrouw doorzag. En ook de verdere détails, de dood van den algemeen beminden, en volstrekt niet slecht-bekend-staanden ritmeester Uitterweerd, den volgenden dag in het hospitaal, de verontwaardiging van alle ingezetenen tegen van Maren, om zijn handelwijze, de kransen en deelneming waarmede de gestorvene wordt uitgeleide gedaan, zij komen gansch en al overeen met hetgeen ik, op dien langgeleden ochtend in Batavia, met zekere verbazing aanhoorde, verbazing omdat de toch in elk geval schuldige werd beklaagd, en was ten grave gedragen met bloemenhulde, en als gold het een slachtoffer van anderer boosheid; terwijl de in zijn rechten gekrenkte echtgenoot slechts werd veroordeeld en geminacht, om de gruwzame wijze waarop hij had goedgevonden zich te wreken.

Is hier nu slechts een toevallige overeenkomst in het spel tusschen de droeve waarheid, voor enkele jaren afgespeeld op Batavia, en de levendige fantazie-voorstellingen der schrijfster van Warm Bloed? Of wel, heeft mevr. Overduijn-Heijligers in den gebeurtenissen-gang der werkelijkheid een aanleiding gevonden tot het scheppen van haar roman, een inspiratie, om het pakkend drama van wezenlijk voorgevallen bijzonderheden om te werken tot een geestes-product, waarin waarheid en verdichtsel zich dooreenmengen, en hand aan hand gaan? Ik weet het niet, en het doet er ook niet toe. Dit is althans zeker voor mij, tengevolge mijner ontwaakte herinneringen, dat niemand de door mevrouw Overduijn beschreven toestanden voor onmogelijk of onwaarschijnlijk of overdreven behoeft te houden. Dat dergelijke dingen in Indië in werkelijkheid kunnen voorvallen, heeft mij het verhaal mijner zegsvrouw in Batavia voldoende bewezen. Iets anders echter is het, of mevrouw Overduijn recht had haar roman te betitelen met den naam: Warm Bloed! Want, mij dunkt, hier is niet meer sprake van warmbloedigheid en hartstocht, maar meer van groven wellust, en van niets anders. Het lijkt mij niet onjuist gedacht, dat de schrijfster die zoo stuitende wulpschheid der Europeesch opgevoede, en tot de eerste kringen van Batavia behoorende Diana tracht op te helderen, door haar van moederzijde zoo nauw verwant zijn met het inlander-ras, tengevolge waarvan haar Hollandsche manieren en Hollandsche beschaving maar een opgelegd vernisje zijn, dat er gauw genoeg afgaat, en verbergt een in den grond dóór en door zinnelijk, veel meer Javaansch dan Europeesch temperament. (Het spreekt overigens van-zelf, dat ik mij in dezen neerleg bij de opinie der met inlanders, Javanen, Maleiers, enz. vermoedelijk beter dan ik bekende schrijfster, en hare conclusiën in dit opzicht voor háár rekening moest laten). Dat zich zoo nauw verwant voelen met de inlanders, zou dan óók verklaren kunnen de van ons Hollandsch standpunt buitengewoon weerzinwekkende verliefdheid op den inlander-koetsier Soero, aan wien zij zich geeft, als een dier, zonder éénige andere neiging dan de meest beestelijke begéérte. Maar ik

[p. 597]

herhaal, in géén geval kan men iemand met zulk een aanleg, of dat al of niet te verontschuldigen is daargelaten, aanduiden als ‘warm’-bloedig.

Want warm bloed beteekent gelukkig gansch iets anders dan wellustig bloed. Een vrouw met warm bloed kan hartstocht bezitten en temperament, en zich laten meeslepen, en in heete liefde misschien dingen doen, die het fatsoen of het verstand moeten afkeuren. Maar daaruit volgt geenzins, dat zij verlieft op jan en alleman, op al wie maar behoort tot het mannelijk geslacht, en zich in de armen werpt vandaag van dèzen, morgen van genen, al naar gelang der omstandigheden, gedreven alléén door lichamelijke verlangens. Zij, die zóó zijn, kan men niet anders noemen dan wellustig en wulpsch. En daarom begaat mevr. Overduijn-Heijligers dezelfde fout die Jeanne Reijneke van Stuwe beging, toen zij haar wellust-roman Hartstocht noemde. Voor wat beide schrijfsters ontleden is én Hartstocht èn Warm Bloed een te zacht woord.

Laat ik mij intusschen haasten te verklaren, om geen verkeerden indruk te vestigen, dat het boek van mevrouw Overduijn, al behandelt het een weinig aantrekkelijk gegeven in de karakter-ontleding der egoiste en zinnelijke Diana, nochtans geenszins behoort tot die lectuur, die men liever weert uit den gezichtskring van nog niet bedorvenen, of waarvan men zich verbaast, dat een vrouw den moed en den lust en de kennis van zaken bezat, om het te schrijven. Al krijgen wij een weinig verkwikkelijk beeld van het doen en laten dezer Diana, nergens treedt de schrijfster in stuitende détails, of vermeit zich in uiteenzettingen, die ze liever had moeten overlaten aan de verbeeldingskracht van den lezer. Het verhaal is geschreven met diezelfde rondborstige manier van de dingen onverbloemd bij den naam noemen, die in Indië gebruikelijk is, die mij althans, toen ik onze Koloniën als heel jong meisje leerde kennen, trof als iets gansch nieuws en vreemds, na de geheimzinnige stilzwijgendheid, waarmee men in Holland schandaaltjes omgeeft, en ze verbloemt, of tracht te verbloemen voor jonge backfischen. Van daar dat ik in een half jaar in Indië méér heb gehoord en bij den naam hoorde noemen, dan gedurende gansch mijn leven in Europa; (ik spreek hier nu van Oost en West Indië beide). Als de meestnatuurlijke zaak ter wereld kondigt mevr. Overduijn aan, dat Janssen, de gescheidenman van Diana, natuurlijk te eeniger tijd een ‘huishoudster’ in hare plaats zal nemen. En evenzeer windt ze er geen doekjes om, dat de handelwijze der getrouwde mevrouw van Maren met Uitterweerd eigenlijk niets ongepast wordt gevonden door de toch zeer fatsoenlijke meneer en mevrouw Williams, die haar dan ook, als het ongeluk is gebeurd, terstond te hulp snellen, en voor de oogen van gansch Batavia vriendschappelijk naar de boot uitgeleide doen. Zonder nu te willen treden in beschouwingen, in hoeverre de huichelarij en schijnbare fatsoenlijkheid ten onzent te verkiezen is boven een ongegeneerdheid in het kwaad doen en begaan van onverdedigbare handelingen, die zeer zeker óók zijn schaduwzijde heeft, zoo goed als het gehuichel, wil ik er slechts op wijzen, dat men het boek van mevrouw Overduijn gansch en al moet beschouwen als een ‘Indisch’ verhaal, over ‘Indische’ menschen, en ‘Indische’ toestanden. Ik geloof dat ik juist lang genoeg ben geweest in Batavia, om het als zoodanig te kunnen begrijpen, en mij te kunnen indenken in de karakters en de toestanden en de ‘on-dit's’ en de feesten en de kringen, welke zij schildert; al was ik veel te kort in Ned. Indië, om over die maatschappij-dáár een gegrond oordeel te kunnen vellen. Volbloed-Hollanders daarentegen, die nooit verder over de grenzen kwamen van ons eng vaderlandje, dan hoogstens naar Kleef, of den Rijn een eindje op, zullen zich moeilijk kunnen terecht vinden in den gedachtengang van ‘Roos’, de half-bruine echtgenoote van Diana's vader, en zullen zich vermoedelijk ergeren aan diens minachting voor zijn vroeger vaderland ‘waar het tweemaal-om-keeren-van-een-dubbeltje-eer-het-te-geven noodzakelijk was geweest’; en ook zullen ze de leefwijze van ‘Roos’ en haar echtgenoot, en de vele bedienden, en het mooie boudoir van Diana, en de feesten bij haar huwelijk, waarschijnlijk heel verkwistend vinden, en zich niet kunnen voorstellen de prijzen der mooie toiletten, door Indische meisjes besteed, noch de luxe van eigen-rijtuigen en van kostbare villa's aan het Koningsplein, welke den Batavia-bewoner troost over het gemis van Europeesche genoegens en Europeesche samenleving.

Bij de teekening van die ‘Roos’, die in de eerste bladzijden van het verhaal ons wordt geschilderd als de jonge echtgenoote

[p. 598]

van den pas-uit-Holland-gekomen opzichter, dacht ik met een glimlach aan het indertijd door mij in een bundel besproken opstelletje der bekende Haagsche zedelijkheidsdame, mevr. de douairière Klerck-van Hogendorp, die, haar beschermende hand over Indië willende uitstrekken, daarbij het van buitengewoon hoog ‘beginsel’ getuigende betoog levert, dat ‘een Hollandsch meisje 't zooveel goedkooper doet, dan een inlandsche huishoudster.’ - Laat mevrouw Klerck eens in den Haag rondkijken, bij de freules en tot haar kring behoorende jonge-meisjes, die naar Indië huwelijkten, en ons vertellen wat die dametjes, hetzij uit onervarenheid, hetzij uit luiheid, of tengevolge hunner luxueuse opvoeding, terecht brachten van haar huishouden; en laat ze dan dáármee vergelijken de zorg van deze ‘Roos’ voor haar woning, haar slaapkamer, haar man, haar handig woekeren met kippen-en-eieren-verkoop, haar stille tevredenheid met het eenzame, weinigopwekkende buiten-leven! - 't Komt mij voor, dat ‘Roos’ een zeer welgeslaagde figuur is uit het boek van mevrouw Overduijn, welgeslaagd in de teekening van haar verhouding tot haar man en tot haar dochter, tot haar bedienden en tot de kringen van Batavia, waarin hun latere welvaart haar ten slotte binnenleidt.

Wat den stijl betreft van dit verhaal, die is levendig en boeiend. De schrijfster maakt blijkbaar geen aanspraak op ‘kunst’ dienen. Zij heeft een vlug en vlot in elkaar gezet, prettig-leesbaar verhaaltje willen maken, en die opgave is haar gelukt. Dat ze nu en dan telkens vervalt in dezelfde beelden, zooals wanneer ze, van Diana sprekend, steeds opnieuw zegt: ‘luchtig als een fee,’ had ze bij een klein beetje meer zorg natuurlijk gemakkelijk kunnen vermijden. Nieuw is die vergelijking toch al niet; als men het dan telkens opnieuw onder de oogen krijgt, wordt het hinderlijk-afgezaagd.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.