De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

[p. 503]

Berliniana.

Na de roezige feestdagen van Kerstmis, Oud- en Nieuwjaar, is eindelijk rust ingetreden.

Alles in huis ziet er weer uit als gewoonlijk. De geheimzinnig afgesloten kasten en commodes - vol cadeaux - hebben hun eigenaardige aantrekkingskracht verloren, nu ze leeg zijn, de geurende, groene tannenbaum, behangen met zilverdraad en peperneut, is weg-gedragen: zijn laatste eindjes witte en rose kaars brandden tegelijk uit met de laatste uren van 't wegvluchtende jaar....

Rust is weergekeerd ook buiten 't huis. De gewone herrie van Sylvesternacht, met de zoo en zooveel arrestaties: opgebrachte jongelingen, die 't jaarlijks genoegen ook ditmaal niet hebben willen ontbeeren, om de hooge doppen van heeren nachtwandelaars en aartsboemelaars effekens tot platte pannekoeken gelijk te maken, Sylvesternacht, die ditmaal niet in mist of stofregen was ingepakt, maar door buitengewoon verrukkelijk, droog winterweer was begunstigd, zoodat zulks onder de Linden en in de Friedrichstrasse tot een bizonder luidruchtige en geanimeerde stemming aanleiding gaf, tientallen van duizende menschen op de been gebracht had, Sylvester ligt reeds bijna als een verre herinnering achter ons... Ook op de post heerscht meer rust, d.w.z. zijn normale toestanden teruggekeerd: de honderde ‘helpende’ handen zijn weer tot hun gewone werk gegaan, en het vastgestelde corps van brievenbestellers overziet weer zijn eigen bezigheden.

Van allen, hebben deze lieden wel het meest de nu ingetreden rust verdiend, want zij hebben in de afgeloopen dagen zwaar gewerkt, zonder groote tusschenpoozen. Verstaan de menschen op de geheele wereld zoo bizonder goed de kunst om tegen 't einde van elk jaar een geheel leger van brievenbestellers op de been te brengen en in ‘gang’ te houden! Met tot berstens-toe gevulde portefeuilles loopen de mannen op alle uren van den dag trap-op trap-àf, om aan elke huisdeur stapels brieven en kaarten af te geven, geluk, geluk, en uitsluitend geluk - allerdings slechts toegewenscht geluk - brengen zij in onze woningen, ontvangen wij van onze vrienden, van de verren en van de nabijën. - -

Verrassingen heeft 't nieuwe jaar óók gebracht.

Ten eerste een volle week dróóg vriesweer - droog vriesweer begint hier 's winters tot de rariteiten te behooren - voor dat heerlijke koude weer, waarin de zon schijnt en de hemel flets blauw is, de boomen zonder beweging, de straten geel-wit, wanneer oud en jong met schaatsen, aan riemen gebonden, naar de ijsplaatsen zich spoeden, weinigen de koû als pijn of kwelling voelen, de jeugd allerminst, allen met roode wangen en roode neuzen genieten van de tijdelijke, zoo gewaardeerde verandering, wèl wetend dat die wintervreugde ach! over enkele dagen tòch weer voorbij zal zijn... Zooals feitelijk ook reeds gebeurd is...

De éérste verrassing eindigde dus op een teleurstelling.

De twééde is óók niet heelemaal van teleurstelling bevrijd. En die is van meer beteekenis en van geheel anderen aard: Zij ligt op politiek gebied. 't Is de benoeming van Generaal von Moltke tot chef van den generalen staf in de plaats van Graaf Schlieffen, die deze hoogst verantwoordelijke betrekking vijftien jaren lang heeft mogen vervullen. Graaf Schlieffen gold algemeen als de man van den ouden stempel die dit gewichtige ambt volkómen waardig was, in alle opzichten voor zijn moeielijken taak berekend, een buitengewone arbeidskracht aan den dag legde, nooit schroomde zijn principe van rechtvaardigheid en welwillendheid streng hoog te houden, en buitendien, als mensch, een sympathieke figuur vertoonde. Of de keuze van den Keizer hierin een gelukkige is geweest, zal in den loop der jaren moeten blijken. Voorloopig werd de benoeming niet met algemeene goedkeuring begroet, en ziet men graaf Schlieffen met groot leedwezen vertrekken. Dit afscheid kwam ook zeer onverwacht; officieel heette het wel dat gezondheidsredenen de voornaamste oorzaak was, maar officieus kwamen geheel andere oorzaken ter sprake. Vermoedelijk heeft de generaal zijn ontslag te danken aan zijn jongste rede, die hij bij de onthulling van het Moltke-standbeeld uitsprak. In deze kranige rede die unaniem bewonderd werd, zoowel wat vorm als wat inhoud betrof, betuigde spreker onomwonden zijn diepen eerbied voor den grooten veldheer met den adelaarsblik, prees hij Keizer Wilhelm I niet ten koste van Moltke, zooals in de laatste jaren gebruikelijk was geworden, maar

[p. 504]

zwaaide hij hem al de eer toe die hem volkomen toekwam. En deze openhartigheid schijnt Graaf Schlieffen veel kwaad te hebben gedaan. De verwachte onderscheiding: men had gedacht dat de chef van den generalen staf tot veldmaarschalk zou bevorderd worden, bleef uit, en men fluisterde dat de Keizer ontstemd was. Nu het afscheid gekomen is, wèl later dan aanvankelijk nà zulk een keizerlijke ontstemming 't geval pleegt te zijn, twijfelt niemand meer aan de wàre oorzaak van dit betreurenswaardige heengaan. En in dit bewustzijn betreurt men dès te heviger en dès te oprechter het afscheid van den kundigen, eerlijken rechtschapen man. Van v. Schlieffen's opvolger, generaal Hellmuth von Moltke, neef en naamgenoot van den grooten veldheer, weet men niet veel te zeggen. Aan zijn bekwaamheid voor dit gewichtige ambt wordt hier en daar sterk getwijfeld. Het heeft, volgens sommigen, den schijn, alsof aan zijn naam een licht is verbonden, dat een verplichtende uitwerking heeft te volbrengen, en de naam alleen hier alles moet goedmaken. - Terwijl het bekend is dat generaal Moltke zijn uiterste best heeft gedaan om voor stafchef niet in aanmerking te komen... Maar de Keizer heeft bevolen, en voor dit bevel is de generaal gezwicht. Zeer jammer. Hij zou oneindig meer sympathie hebben opgewekt wanneer hij zichzelf was trouw gebleven. De Franschen en Engelschen zullen méér met deze verandering zijn ingenomen dan de Duitschers. De toekomst zal intusschen leeren of de pessimisten gelijk of ongelijk hebben. De oorlogstijd alleen brengt eerst de proef op de som - en laten wij vurig hopen dat dàt oogenblik nog ver verwijderd ligt. -

Op kunstgebied, liever gezegd, op tooneelgebied, zijn de surprises gedurende het geheele winterseizoen nooit van de baan. Bij klaren of duisteren hemel: voortdurend ziet men flitsstreepen aan de lucht kronkelen, vurige lijnen, die genoeg beroering onder het stads-menschdom teweeg brengen. Van prettigen of van teleurstellenden aard. Van het laatste soort moet ik even een werkelijk vermeldenswaardig feit meedeelen, dat door zijn typisch-oude conventie allervermakelijkst is, en dat onze moderne levensopvatting en levenswijsheid zoo graag een lesje wil geven. 't Betreft een freule von Hammerstein, wier aanstelling als altzangeres aan de Koninklijke opera te Hannover in de aldaar verschijnende bladen werd bekend gemaakt. Als antwoord op deze mededeeling komt oogenblikkelijk de volgende notitie:

‘Men verzoekt ons medetedeelen, dat de nieuw geëngageerde altzangeres aan de Koninklijke opera niet geparenteerd is aan de alhier wonende familie der baronnen von Hammerstein.’

Een prachtig-klinkende en duidelijke rectificatie, een verklaring, dat de ‘adelijkvoelende’ Hammersteins in geen druppeltje bloed verwantschap hadden of hielden met de kranige naamgenoote, die het door talent en eigen kracht zoover had gebracht dat zij aan een Koninklijk kunstinstuut kon verbonden worden. De jonge kunstenares echter, had óók hare eigen opvatting. In hetzelfde blad liet zij - even onmiddelijk - het volgende plaatsen: ‘Ter aanvulling van de in dit blad opgenomen mededeeling, worden wij verzocht te vermelden, dat de nieuw benoemde altzangeres aan het Hannoversche hoftheater, niet alleen géén familieleden van denzelfden naam bezit, maar ook, dat zij, zelfs van verre, in geenen deele verwant is aan den voor eenige jaren in Berlijn wegens meineed tot zware tuchthuisstraf veroordeelden baron von Hammerstein.’

Commentaar overbodig. De Hannoversche adelijkvoelende Hammerstein-tak was namelijk wèl familie van de eerbare Berlijnsche firma.

En op deze bekendmaking volgde natuurlijk het diepste stilzwíjgen. - - -

Een vuurlijn aan den Berlijnschen winterhemel beteekent sedert weken en maanden het leven en werken van Frank Wedekind, dichter en schrijver van ‘Erdgeist,’ van ‘Hidallah’, van ‘Marquis von Keith’, etc. altegader verward-diepzinnige tooneelwerken, die buiten het cadre van het alledaagsche vallen, die, als eindindruk, een groot vraagteeken achterlaten - zèlfs na geslaagde voorstelling en na rustige lezing. Vooral nu hij hier toeft, voorlezingen houdt van zijn gedichten, de hoofdpersonen vertolkt van zijn tooneelstukken, nu is hij op 't oogenblik zeker een der meest besproken persoonlijkheden van Berlijn. Voor eenige weken trad hij hier in het ‘Kleines Theater’ voor het eerst op in de première van zijn ‘Hidallah’, en heel kortelings geleden riep hij in hetzelfde theater zijn voor- en tegenstanders op nieuw bijeen, om hem de hoofdrol in zijn ‘Marquis von Keith’ te zien vervullen. Of het een bizonder voorrecht, een bizonder genot is, Frank Wedekind op de planken te zien, de voorstellingen van zijn stukken bij

[p. 505]

te wonen? Ik geloof, uit naam van de meesten, te kunnen betuigen dat deze genoegens hoogst middelmatig zijn.

De ‘Marquis von Keith’ beleefde vier jaren geleden in het ‘Residenz Theater’ onder Director Lautenburg, reeds zijn eigenlijke première - maar werd toen onder sissen en fluiten finaal afgewezen, en verscheen, na die welverdiende terechtwijzing, ook niet meer voor het voetlicht. Toch wilde Wedekind zijn gehoond theaterstuk niet aan de vergetelheid prijsgeven. Hij wachtte geduldig zijn tijd af, en toen hij dat moment gunstig oordeelde, kwam hij opnieuw met zijn ‘Markies’ voor den dag. En ditmaal zou hij zelf den hoofdrol vervullen: misschien wel met de illusie dat het eenmaal afgekeurde werk door zijne medewerking dan te redden zou zijn. Heeft hij werkelijk zoo gehoopt? Dan is zijn verwachting niet bewaarheid geworden. Het succes, dat de opvoering ten deel viel, werd hoofdzakelijk door zijn vrienden, de ‘Wedekind-Gemeinde’, bewerkt en had een bedriegelijk schijntje van enthousiasme. De oppositie trachtte zich aanvankelijk wel te doen gelden, maar gaf die moeite weldra òp: schijnbaar niet willens om dit Wedekind-product als ernstig bedoeld kunstwerk op te nemen. Het feit, dat de dichter in eigen persoon zijn werk komt vertolken, is zeker zeldzaam, en wekt te voren reeds hooge belangstelling op. Vooral in ‘Hidallah’ was dit reeds sterk uitgekomen, en werkte dit middel tevens geducht als reclame. En reclame bleek voor het succes van ‘Hidallah’ noodig te zijn. Voor drievierde had men zich geinteresseerd voor Wedekind als Schauspieler, voor één vierde gold zijn werk. En dit veranderde niet na de opvoering.

De kritiek weet nu zoo ten naastenbij wèl, het publiek daarentegen bijna heelemaal niet, hoe het zich te houden heeft tegenover de Wedekind-tooneellitteratuur, die, hoe langer hoe vreemder, steeds meer bezoek wordend, tenslotte toch méér ergernis achterlaat dan dan dat ze bewondering opwekt. Zoodat men, voorzichtig pratend, zijn meening over den schrijver en zijn tooneelstukken, uitsluitend en alleen met het veelzeggend en alles omschrijvende woord ‘interessant’ te kennen geeft. En dit is wel het juist gekozen woord.

Frank Wedekind is interessant.

Interessant als mensch en als artiest: wat hij is en wat hij geeft, wijkt van het gewone af. In goeden of in slechten zin - dàt maakt juist het raadselachtige uit van zijn kunst. Het raadselachtige en het interessante, het afstootende en het aanneembare.

Men heeft in Wedekind gewezen op enkele trekken die hij gemeen zou hebben met Shakespeare, iets van het wezen van Shakespeare dat hem, Wedekind, eigen zou zijn.

In de ‘Hidallah’-wereld komen ook werkelijk allerlei Shakespeariaansche groteske beelden om den hoek kijken, dat moet men toegeven. Maar van Shakespeare's geest is nergens iets te bespeuren. Veeleer komt men tot de conclusie, dat, hoè geniaal de dichter van huis-uit ook is, hij toch overschat werd, zichzelf overschat heeft en géén Shakespeare is, en ook geen Cervantes en geen Molière. Dat hij veelmeer een koning Lear-figuur voorstelt, een Prins Hamlet, dat hij géén dichter is door Gods genade, maar een dichterlijke figuur, geen geboren dramaturg is, maar zèlf den stof levert voor een drama...

Hij beeldt niet uit wat hij scheppen wil, hij maakt geen menschen van vleesch en bloed. De gestalten die hij ons laat zien zijn geen levende wezens, maar marionetten, kapstokken, die automatisch gaan en staan en Wedekind-ideën en Wedekind-principen verkondigen, schimachtige karikaturen, bastaardkinderen van fantasie en afgetrokken beschouwingen. De eigenlijke kern van Wedekind's kunst zijn de paradoxen en de tegenstrijdigheden waarin hij steeds vervalt en waarin hij zich graag breed geeft. 't Is of elk stuk van Wedekind slechts het doel hééft en het doel kènt: paradoxen zoo schitterend mogelijk, als knetterende vuurpijlen, de lucht te doen invliegen, de toeschouwers daarmede te verbijsteren. Ja, verbijsteren doet hij, verbijsterd staat men dikwijls-genoeg voor zijn werk.

Ook nu weer in de ‘Marquis von Keith.’

Want Wedekind, de spotter, de satirische, de ironische, Wedekind, de medewerker van de ‘Simplicissimus,’ Wedekind, voor wie niets heilig of rein is - Wedekind is niet ernstig op te vatten. Hij speelt zich-zelf, hij speelt met zich-zelf en - hij speelt met het publiek....

De ‘Marquis von Keith’ - ik wil met enkele woorden den inhoud meedeelen - is een oplichtersdrama, waarin men een gewetenlooze brutale chevalier d'industrie aan het woord en aan het werk ziet. De schurk is van meening dat ‘zaken’ eenvoudig ‘geld van anderen’ beteekent.

[p. 506]

Dit toont hij duidelijk door de oprichting van een ‘feeënpalast,’ dat van het geld van anderen wordt gebouwd, en dat speciaal voor zijn doeleinden: kunst in allerlei vorm te brengen moet dienen. Maar als het eindelijk zoover is, het gebouw tot stand komt: dan écrouleert alles om hem heen, en 't geluk verlost hem. De jonge vrouw, die hem als trouwe ‘gade’ in alle phasen van zijn phrasen-rijk leven ter zijde heeft gestaan, de éénige ziel die hem werkelijk liefheeft, en die onder de hartelooze Wedekind'sche theaterpoppen zoo iets van een ‘gemüth’ toont te bezitten, die vrouw, tenslotte door hem rampzalig gemaakt, verdrinkt zich, een koude berekende coquette, zijn eerste ‘diva’, verlaat hem, de commissie van toezicht over de theateronderneming, doorziet hem, het verontwaardigde volk, wil hem te lijf: oog om oog, tand om tand - kortom, 't is uit met den Schwindel van den schijn-markies. En, te laf om zich een kogel door 't hoofd te jagen, komt de man bij 't lijk zijner verdronken vrouw tot géén andere conclusie dan deze: ‘Das Leben ist eine Rutschbahn.’

Uit dezen inhoud zou men kunnen denken dat de Marquis von Keith’ een theaterstuk is vol tintelend leven? Geenszins. De gestalten zijn weer schimmen, zonder levenswaarheid, zonder levensvatbaarheid, geen handeling drijft het werk vooruit, geen ontwikkeling, die belangstelt, is waartenemen. Zin en onzin strijden tegen elkaar, geestigheden verdringen zich in breed-uitgesponnen philosophische betrachtingen. 't Is of Wedekind in dit stuk zichzelf heeft willen bespotten....

Bij zooveel satire moet men onwillekeurig aan Bernhard Shaw denken - een vergelijking die echter niet ten voordeele van den Duitscher uitvalt.

Wedekind speelde als ongeroutineerd tooneelspeler; bijzondere kwaliteiten heeft hij niet. Maar toch doet hij verstandig - terwille van de publieke nieuwsgierigheid - zijn stukken zelf te spelen. Zooals hij de hoofdrollen opvat en weergeeft, geldt de belangstelling uitsluitend de vertolking van zijn hoofdfiguren. Minder geldt het den dichter. Maar naar hem luisteren moèt men in weerwil van alles. -

Tot de velen die in de milioenenstad wenschten gehoord en gezien te worden, behoorde ook de Franzoos Lalique.

Er wordt veel gesproken en geschreven over de nagenoeg als calamiteit op te vatten òverproductie op elk gebied van kunst, zij het muziek, schilder- of beeldhouwkunst.

En met recht. Alles verdrinkt in die overproductie: een mengelmoes van echt warm artistiek streven en klatergoud-dilettantisme, en mèt de schilderijen, beelden en manuscripten, worden ook de illusies en idealen onder het vergrauwende stof van ateliers, werkkamers.... en harten begraven.

De Kunstnijverheid, meer van haar doel bewust, nuchterder, praktischer, tracht in de eerste plaats haar krachten niet nutteloos te verspillen, doch steeds in het oog te houden dat de schoonheid, wel altijd nummer één, maar de doelmatigheid, in het gebruik der voorwerpen, géénszins nummer twéé mag zijn. Toch is die grens wel héél fijn afgebakend en makkelijk te overschrijden: een artiest heeft nu eenmaal fantasie en die fantasie stoort zich liever niet aan grenzen.

Ik kan me nog zeer goed herinneren, hoe, op de Parijsche tentoonstelling van 1900, alles zich verdrong om de vitrines van Lalique, den poëet in de goudsmeedkunst, die wonderen schiep van fijne teêre gratie, sprookjes van kleur en grilligheid... Reeds tòen flitste het even in me op: hoe er dat, gedràgen, en niet in het rustige vlakke fluweelen veld van de vitrine, wel zou uitzien? Maar - het nieuwe was zoo onweêrstaanbaar; verbluffend, zoo bekoorlijk, dat men zich gevangen gaf, en die wonderdingen je dagelijks méér tot zich lokten.

Voor 't eerst nu, sinds dien, zag ik onlangs weer eens Lalique's sieraden in de kunstsalons van Keller en Reiner.

De bekoring was er wèl wéér, maar de bezwaren doken toch, eigenzinniger dan ooit, op. Er is weer véél prachtigs en subtiels: verrukkelijk o.a. een gesp, met gestyliseerde pauw en pauweveeren, gedichten in schildpad, paarlemoer, hoorn, email, paarlen en edelgesteenten, flikkerende, schitterende sprookjes-dingen van doorzichtige klaarheid in kleur, lijn, rhytme, want er zit rhytme in de verhoudingen van die mooie pracht-voorwerpen. Maar - is een vitrine-kunst voor de fijnproevers! Dàn, míj wel. Doch de sieraden heeten toch gemaakt voor mooie (voor ouden zijn ze heelemaal ondenkbaar) vrouwelichamen. Een heel enkele moge zich kunnen verstouten deze juweelen te dragen zonder belachelijk te schijnen, moge, door gelaat, houding, lijn van hals, in harmonie zijn met 's kunstenaar's droom - over 't geheel...

[p. 507]

Onze dames zijn toch geen Indianenhoofdlieden! We zien hier echter hoofd- en halstooisels, die levendig aan de uitstoffeering dezer woeste helden doen denken: hoofdtooisels, zóó kolossaal, dat ze slechts het innigste medelijden kunnen opwekken voor de draagster, die niet anders dan met de hevigste migraine des heeren Lalique's fantastische kunst kan dienen. Colliers die uit 5 cM. lange pijnappels en ijskegels bestaan, louter punten, zooals aan sommige bull-dog halsbanden; andere colliers die hóóger zijn dan het Mont-blancachtigste swell-boord, en onvermijdelijk een onderkin moeten aankweeken.

Er zijn pracht-ringen bij - maar ze zullen elken dag 'n paar handschoenen kosten, en een handdruk moet men heel en al afschaffen; die wordt gevaarlijker dan een van den verliefden luitenant.

De wandelstok, met het groote paarlemoeren slakkenhuis, precies boven op de kruk, zal menige ontsteking veroorzaken, en wáártoe de, een halve meter lange, kolossale hanger - een overigens prachtig-fantastische wirwar van slangen, met opengesperde muilen, en daaruit néér-ruisseleerende paarlenstroomen - dienen moet, zullen alleen de alwetende goden en de heer Lalique kunnen meedeelen.

Er behoort moed en goeden wil toe, nuchter en critisch te blijven bij die toch-ook-weer zoo betooverende kunst, waarin zich zooveel verrukkelijks voor 't oog en den verfijnden smaak openbaart. Is men het echter, dàn moet men toegeven, dat, wat Lalique aan bruikbare voorwerpen biedt: hoedepennen, haarkammen, kettingen etc., niets vertoont wat niet, zelfs in Duitschland, reeds even goed, zoo niet beter, gemaakt werd.

Zijne eigenaardige en boeiende scheppingen blijven vitrine-kleinkunst, geen bruikbare, hoezeer dan ook veredelde, sieraden.

LIANE VAN OOSTERZEE.

6 Jan. '06.