De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

[p. 444]

Uit den ouden tijd.
door A.J. Servaas van Rooyen. Oud-Gemeente-archivaris.

XXX. De Karos van den Koning-Stadhouder Willem III in 1691.

Ter gelegenheid van zijn intocht in den Haag heeft de Prins eigenlijk gezegd ‘leentje-buur’ gespeeld. Eerst 20 Juli 1698 deed hij zich een ‘Manefiecke Karosse’ maken, naar de teekening van 's vorsten architect D. Marot, die haar ook geëtst heeft. Van deze karos is dus de afbeelding in musea en prentencollecties te zien.

De karos echter door den Koning-Stadhouder in 1691 gebruikt, is de bekende ‘Karosse van Staat’, welke, bij tusschenpoozen van 1648 af (of iets later) tot in 1796, gebruikt werd door Hoogmogenden de Staten-Generaal, of door de Stadhouders (echter in bruikleen of door tijdelijke annexatie) die in dat tijdvak regeerden.

Van deze karos nu willen we het een en ander vertellen.

De overlevering zegt, dat zij het eerst zou zijn gebruikt bij de afkondiging van den Munsterschen vrede, ‘toen de Staaten-Generaal zich in de volle luister der Souvereiniteit vertoonden’.¹⁾

Anderen meenen dat Prins Willem II de koets heeft laten maken, en dat ze eerst na het overlijden van dien Vorst door de Staten-Generaal zou zijn overgenomen.

Brodeerende op ‘dit gelukkig sterfgeval’ gaat onze patriotsche rapporteur aldus voort:

‘Het is zeeker dat zij [nu] haar beste dagen [kreeg]. In innerlijke sterkte en uitwendige glans kwam zij overeen met de energie, welvaart en ontzach waarover het Vaderland in die glorierijke dagen zich mogt verheugen; haar pracht trok, bij de toenmalige eenvoudigheid, den aandacht tot zich; een ieder zag haar met eerbied, en vermits men haar bij elke gelegentheid gebruikte, ontleende zij niet zelden meer luister van de Groote Mannen (= Hoogmogenden) die zij voerde dan van haare rijke cieraaden.’

Het jaar 1672 bracht eene omkeering van zaken. De Stadhouder Willem III betrok ‘de Woningen op het Binnenhof.’ De Karos van Staat werd verplaatst; zij moest ruimte maken voor 's Prinsen equipages, en ‘de luister van de hofhouding van dezen Vorst verdoofde den glans van der Staten-koets.’

Ja zij onderging in 1681 de ‘diepe vernedering’, dat de voornaamste poort van het Hof voor haar werd gesloten, zelfs bij de plechtigste gelegenheden, zooals, bijvoorbeeld, het afhalen van Ambassadeurs ‘ter eerster audientie’. Zij mochten niet anders dan door een zijpoort het Binnenhof oprijden.¹⁾

De koets was echter zoo fraai, dat toen Willem III Koning van Engeland was geworden ze door hem als ‘parade-koets’ werd gebruikt, en bij er zijn intrede mede in den Haag hield.

We spreken van intrede, maar eigenlijk gezegd was het slechts een surrogaat-intrede, want toen hij op 31 Januari 1691 aan den Oranjepolder was geland, liet hij door den Heer van Schuylenburg aan de regeering zijne excuses maken, dat hij niet bij dag in den Haag kon komen, alzoo hij des nachts in open zee onpasselijk was geworden, en dus onmiddellijk bij aankomst in den Haag naar het Paleis zou rijden en naar bed zou gaan.

Den volgenden dag reed de Prins in cognito de Stadssingels volgende naar de Loosduinsche brug, en toen begon de intredetocht, onderwijl het volk riep: Lang leve de Koning-Stadhouder.

De aanspraak der Stads-regeering, bij de eerste ontmoeting gehouden, werd uitgesproken toen Willem III met zijn Karos over de brug was gereden, en niet, zooals de daarvan bestaande prent aantoont aan de andere zijde der brug.

Merkwaardig zijn de woorden als antwoord door den Prins gesproken:

‘Ik bedank de Heeren van den Haag voor hunne goede toewenschingen. Ik zal altijd volharden in de goede genegenheid die ik voor dezen meermalen betuigd heb voorden Haag te hebben. Den Haag is niet alleen mijne geboorteplaats, neen, maar ook de plaats daar ik zoo vele teekenen van goede affectie te mijwaarts bij de gemeente heb bespeurd. Ik kan de Heeren verzekeren, dat ik, zoo lang ik leven zal genegen zal wezen de Heeren Regenten in het gemeen, en ieder van hen in het particulier, mitsgaders hunne familiën, in voorvallende occasiers van dienst te zijn’.

1) Zie Scheltema's Rapport.

1) Besluit van 5 Maart.

[p. 445]

Nu keeren we weder tot de Karos van Staat, en hare lotgevallen terug.

Met eene verzuchting dat de koets door het weinig onzichtig gebruik, dat Willem III, na zijn kroning in Engeland, er van gemaakt had, zooveel had geleden, en een hatelijkheid aan het adres van den Prins dat hij ‘den eigendom van een ander’ niet ontzag, vertelt Scheltema, dat de dood van den Vorst in 1702 haar toestand veranderde.

‘Het beschadigde werd hier en daar verholpen,’ het wapen van den Prins, dat het wapen der republiek had vervangen, overschilderd, ‘en aan alles een nieuw glansie gegeven; zij wierd op nieuw in de koetshuisen op het Binnenhof geplaatst en alzo, zowel als hare Meesters in eere hersteld.

‘Zij was in dien tijd nog zo sterk en glansrijk dat zij met den toestand en rijkdom van den Staat overeen kwam; de smaak was toen nog niet zo veel verfijnd of men zag haar met genoegen, men haakte toen nog niet naar het volmaakte.’

Van Veere uit begon in 1747 evenals in 1672 voor de Oranjes de victorie! Prins Willem IV kwam met eigen koetsen uit Leeuwarden; de ‘Karos’ werd van het Binnenhof opnieuw verbannen, en zwierf van stal tot stal, onder bewaking (?) van een ‘kostbaren’ oppasser, à raison namelijk van een traktement van honderd zilveren dukaten.

Inmiddels werd de Karos bestolen, en van de waardevolle gouden sieraden, franjes, kwasten, en wat dies meer zij, beroofd. Toch vertoonde zij zich nog eenmaal in het openbaar, toen het voor korten tijd ‘Oranje onder’ was. ‘Haar waggelende gang, verwekte echter meer gelach dan ontzach.’

Het jaar 1787 of daaromtrent was voor de Karos zeer noodlottig. ‘Er ontstond brand in de stal waarin zij bewaard werd en door een toeval werd zij voor eene geheele vernietiging behoed. Zij verloor echter op nieuw veele rijke vercierselen en de kroon van den top der kap, het voorwerk brande geheel weg, en alles is door de dikke rook en damp als met eene vaale doodkleur overtrokken.’

Voor zoover de rapporteur Scheltema zich nog door de restes van de koets een denkbeeld kon vormen omtrent haar vroeger uiterlijk moet ‘dit groote gevaarte’ een meesterstuk van de ‘bouworde’ der 17^e eeuw zijn geweest; ‘voornaame beeldhouwers en schilders hebben hun kunstvermogen aan dezelve beproefd en zij heeft geduurende een langen tijd door het rijk verguldzel, goude kanten en franjes, fluweel en andere verciersselen uitgeblonken: met een woord zij is in haar soort niet minder prachtig dan de Praesidiale stoel in de Nationale vergadering en ik geloof zelf dat men bij het maken van haar meer voor inwendige sterkte gezorgt heeft.’

Toch evenwel was het onderwerk, waarop alles rust, tijdens Scheltema's ‘beschouwing’ niet wel te betrouwen; het scheen hem zwak toe. Het ijzerwerk was zwaar verroest; de riemen waren gerekt, waardoor alles slingert: de motten hadden het fluweel verbazend doen lijden en deden ‘als nog hun best ter geheele vernieling,’ en het houtwerk was geheel vermolmd ‘door den inwendigen kanker.’

De vier vergulde beelden op de hoeken hadden het meest van de vernielende hand des tijds te lijden gehad. De Standvastigheid was omgevallen; de Gerechtigheid mistte de balans; de Voorzichtigheid haar hoofd, en de Goede trouw was verdwenen; waardoor een ledige plaats was gekomen.

Het schilderwerk had het beter uitgehouden. Op het achterstuk en in de middenvakken, en aan de zijden, waren fraaie emblemata op de Eendracht betrekkelijk, ‘dan, - zoo zegt de burger Scheltema, - dit is te faederalestisch om er nu bij stil te staan.’

Hij komt verder tot de conclusie, dat de Vrijheid en de Godsdienst (of het Geloof) te veel in het donker stonden; de Liefde had geleden, maar de Hoop zag er nog al goed uit.

Typisch is deze beschrijving; zij geeft zoo heel eventjes een beeld van den tijd.

Verder was het wapen der Generaliteit vreeselijk geblakerd; de Leeuw was niet meer dan een rif, en had klauwen en tanden verloren; de kroon was onzichtbaar, het zwaard beschadigd en de wapenspreuk onleesbaar.

Tot slot treed Scheltema in eene vergelijking van den toestand der Karos met dien der O.I. Compagnie: ‘alles draagt blijken van vorigen rijkdom’.

Scheltema's oordeel was om de Karos te verkoopen of te sloopen, wat alras geschiedde. Het houtwerk werd verbrand om daardoor in de asch het goud terug te vinden, en de Vrijheid en de Eendracht vond men later terug als schilderijen bij een antiquaar.

Bezien we de Karos goed, welke is afgebeeld op de intochtsprent van Willem III dan prijkt de kroon, omringd van kronen op de hoeken, welke bij den brand verloren

[p. 446]

ging nog in haar vollen luister; het prinselijke wapen op het onderpaneel van het portier is duidelijk zichtbaar; ter zijde vindt men 's Prinsen naamcijfers, en de beelden (voor en achter) van een der zijden kan men nog goed terug vinden. Een bewijs te over, dat de ‘Karos van Staat’ den Stadhouder-Koning gediend heeft om den Haag binnen te rijden, en dat hij toen niet een eigen Karos bezat.