De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

De Mensch.
Uit het Russisch van Maxim Gorki.
Vertaald door Annie de Graaff.

I.

Als mijn ziel zich moede en gedrukt voelt, als de herinnering leven schenkt aan de schaduw van 't verleden en het hart kil beroert, - en de gedachte, evenals het koude licht der herfstzon, de dreigende chaos van het heden beschijnt en de toekomst zoo somber opdoemt, dan is de ziel onmachtig om hooger te stijgen, - in dit donkere uur roep ik moede en gedrukt, met de kracht mijner verbeelding, het verheven beeld van den Mensch voor den geest.

De mensch! Als een zonnestraal dringt in mijn ziel door, en in dit heldere schijnsel zie ik langzaam voortschrijden het tragische, machtige beeld van den mensch, ondoorgrondelijk als de wereld.

Ik zie zijn trotsch gelaat, den diepen, stoutmoedigen blik waarin het licht schijnt van een krachtigen geest, gedachten die als in wondere harmonie zich met de ziel vereenigen, - die in oogenblikken van uitputting goden schept om die later in vermetelen opstand te verwerpen.

Verloren te midden zijner inspiraties, alleen op een klein stukje aarde, met bliksemsnelheid gevoerd door het onmetelijke ruim, kwelt hem voortdurend de vraag: ‘waarom hij bestaat?’ - en moedig schrijdt hij voort en stijgt hij hooger den weg op tot de overwinning, die leidt over alle geheimenissen van hemel en aarde.

Hij gaat, den eenzamen, steilen, moeilijken weg met zijn bloed besproeiend, en uit dit warm bloed schieten onverwelkbare bloemen te voorschijn; herhaaldelijk uit hij een oproerigen kreet; beproevingen moet hij doorstaan, en elke schrede siert zijn leven, zooals de zon de aarde siert, en hooger stijgt hij, hooger, als een leidstar boven de aarde.

Slechts gewapend met de macht der gedachte, die nu eens als de bliksem treft, dan koud en rustig neervalt als het zwaard, schrijdt de trotsche, vrije mensch vooruit en staat hij boven, het leven, alleen - te midden van raadselen, te midden van dwaalsporen, - en deze drukken als een zwaar juk op zijn hoogmoedig hart, dat ze bloedig verwonden, en ze martelen zijn hersens, en in hem wordt een gloeiende schaamte gewekt, ze roepen hem en hij wil ze verdelgen.

[p. 401]

Hij schrijdt voort! In zijn borst woelen instinkten die zijn gevoel van eigenwaarde willen smoren, eischend als een onbeschaamde bedelaar die een gift verlangt; met fijne draden verstrikken ze zijn ziel, die als klimop hem omhult; ze voeden zich met zijn warm bloed, en eischen dat al hun wenschen worden bevredigd; ze dorsten naar macht over zijn ziel.

En zijn weg wordt belemmerd door nietige,



loof ziet met donkere oogen naar zijn weerspannig gelaat, wachtend om hem rustig te kunnen vermeesteren....

Hij ziet alles in het ware, droeve licht - de afzichtelijke, monsterachtige zwakheden van den scheppenden geest!

Gehuld in lompen van oude waarheden, vergiftigd met het gif van vooroordeelen, volgen ze de Gedachte met vijandige gewereldsche dingen, en afzichtelijke padden kruipen voor hem uit.

En evenals de planeten de zon omringen - zoo wordt de Mensch omringd door de scheppingen van zijn geest: hij wordt achtervolgd door de altijd hongerige - Liefde; achter hem, heel in de verte, veinst de Vriendschap; voor hem uit gaat de Hoop met loome schreden; ginds laat de Haat, die door de Woede wordt omhelsd, zijn ketenen rinkelen, en het Gezindheid; ze zijn onmachtig om haar vlucht te volgen, zooals de raaf onmachtig is om den arend te volgen; ze gaan een twistgesprek aan over het eerst-geboorterecht, en zelden vereenigen ze zich tot een grootsch scheppend vuur.

En de eeuwige metgezel van den Mensch is - de zwijgende, geheimzinnige Dood, die zich altijd gereed houdt om het van begeerte kloppend hart te doen stilstaan.

[p. 402]

Al deze kent hij - beschenen door het onsterfelijk licht, en ook kent hij den - Waanzin....

Met de ontzaglijke kracht en snelheid van een wervelwind, stort ze zich verraderlijk op de Gedachte, trachtend deze in haar woesten dans mee te sleuren....

De gedachte is de eenige vriend die den Mensch onafscheidelijk vergezelt; het licht der Gedachte beschijnt de hinderpalen die zijn weg belemmeren, de raadselen van het leven, de duistere geheimzinnigheden en den donkeren chaos in zijn hart.

De vrije Gedachte, de vriend van den Mensch, slaat scherpe, doorborende blikken om zich heen, zij beschouwt alles in het ware licht.

- De bedriegelijke, valsche Liefde die zich listig van den geliefde meester maakt om haar wenschen te bevredigen, en zich zelf diep vernedert;

- De schuchtere, machtelooze Hoop en de Leugen (haar zuster) achter haar aan, versierd en opgesmukt door de leugen, die gereed staat om altijd en allen te troosten - en ieder met mooie woorden te bedriegen;

- De gedachte ziet hoe het dorre hart der Vriendschap met berekende voorzichtigheid te werk gaat; ze ziet haar wreede, kleinzielige nieuwsgierigheid en de lage afgunst en laster die hieruit geboren worden.

- De Gedachte ziet hoe machtig de Haat is en weet dat, indien haar ketenen werden verbroken, ze de gansche aarde zou omverwerpen; zelfs de rechtvaardigheid zou ze niet sparen!’

- De Gedachte ziet hoe het Geloof de booze begeerte koestert om onbeperkte macht uit te oefenen, trachtend alle gevoelens te doen samenwerken, terwijl ze de klauwen van het fanatisme verbergt; zijn oogen zijn verblind.

Het Geloof gaat den strijd met den Dood aan; het is een schepping van den Mensch die een menigte goden, wijsgeerige stelsels en wetenschappen - de sleutel van de wereldraadselen - in het leven heeft geroepen - het staat boos en vijandig gezind tegenover de vrije, onsterfelijke gedachte.

Voor den Mensch is de Dood als de voddenraapster, - de voddenraapster die op de binnenplaats al wat nutteloos is in haar vuilen zak stopt, doch van tijd tot tijd iets vindt van waarde.

Doordrongen met den geur van wat rot is en bedorven, doemt de Dood voor den Mensch op; zwijgend, streng en somber. De Gedachte werpt hem afgunstige blikken toe; zijn optreden is zoo stout en vermetel......

Zoo schrijdt de oproerige Mensch voort te midden van duistere raadselen, hooger, hooger, al hooger!

II.

En hij gevoelt zich zoo moede; hij steunt en wankelt; schuchter zoekt hij het Geloof en tracht hij troost te vinden bij de zoete liefkozingen der Liefde.

En uit de Zwakheid werden drie vogels geboren - Ontmoediging, Angst, Wanhoop, - drie donkere monsterachtige vogels, die boosaardige kreten slaken tegen zijn ziel, en hem een somber lied toezingen, dat hij - ‘slechts een nietig insekt is, dat zijn kennis beperkt, zijn geest onmachtig, dat zijn heilige moed bespotting verdient, - dat hij zal sterven voor hij iets tot stand heeft gebracht.’

Dit gezang doet zijn gefolterd hart sidderen van angst; de angel van twijfel, leugen en bedrog doorboort zijn hersenen; in zijn oog blinken tranen van grievend leed.....

En indien zijn trots niet ontwaakt, zal de vrees voor den Dood den mensch jagen naar de duisternissen van het Geloof en de Liefde; met een zegepralenden lach zal deze hem omhelzen, hem het geluk beloven, dat hij als vrij mensch niet kon bemachtigen.

De zoete Hoop, vergezeld van den Leugen, zingt hem lieflijke zangen van blijde rust en verbroedering; met mooie, teedere woorden verlokt ze zijn droomende ziel, hem medevoerend naar de klauwen der Verveling, de dochter der Luiheid.

En kortzichtig, luistert hij naar die inblazingen; haastig voedt hij geest en hart met het zoete gif van de cynische Leugen, die openlijk verkondigt dat slechts één weg voor den Mensch openstaat - de weg dien het vee gaat om zich te verzadigen.

Maar de Gedachte is trotsch - ze gaat den strijd met de Leugen aan, en het veld waar de slag wordt geleverd, is - het menschelijk hart.

Ze volgt hem overal; als een wurm kruipt ze in zijn hersens rond; als met felle zonnestralen dringt ze door tot zijn borst; als een beul kwelt ze den Mensch; zonder mededoogen giet ze een ijskouden stroom in zijn hart die hem meevoert naar waarheid, naar de wijze, strenge waarheid, schemerend achter de duisternis als een kleine, lichte bloem die uit de Gedachte geboren werdt

Doch indien het gif van de Leugen onge-

[p. 403]

neeslijk blijkt, als de Mensch waarlijk gelooft dat er op aarde geen hooger genot kan gevonden worden dan rust, verzadiging van het lichaam en de genietingen die het leven biedt, - dan spreidt de Gedachte droef haar vleugels uit, en ze verlaat den Mensch.

Als een hongerige wolf stort het lage Genot en de Verveling, haar dochter, zich op den Mensch, zijn hersens, hart en oogen met stof en gif verblindend.

En de Mensch, die verloren ging, herleeft in zijn zwakheid zonder trots of hoogmoed...

Doch indien zijn ziel in opstand komt, wordt de Gedachte opnieuw wakker geschud, - dan gaat hij wederom verder, alleen te midden van distelige paden, alleen te midden van bange vertwijfeling, alleen te midden van het puin van oude waarheden! Vrij, trotsch, verheven, ziet hij de waarheid openlijk in het gelaat en spreekt tegen den twijfel die hem wil vermeesteren:

- ‘Ge liegt als ge zegt dat ik onmachtig ben, dat mijn kennis beperkt is! Deze neemt steeds in omvang toe! Dat weet ik, dat zie ik, dat voel ik - ze groeit voortdurend aan! Ik weet hoe groot ze is, en als ze niet in omvang toeneemt, dan ligt de schuld aan mij, aan mijn verflauwde pogingen.’

- ‘Met elken stap dien ik doe, wil en gevoel ik meer, zie ik dieper, snel vermeerderen mijn wenschen. Nu is mijn ziel nog gelijk een vonk, doch - is de vonk niet de moeder van het vuur? Ik ben - in de toekomst - het vuur in de duisternis. Ik ben geroepen om de gansche wereld te verlichten, om de geheimzinnige raadselen op te lossen, om het verband tusschen deze en de wereld te vinden en om een harmonisch geheel te scheppen dat licht schenkt aan den somberen chaos van het leven en aan de uitgeputte aarde, die als met booze huidziekten, smart en leed is overdekt, om dit alles te werpen in het graf van het verleden!’

- ‘Ik ben geroepen om de knoopen te ontwarren van fouten en dwaalsporen, die de angstige menschen omstrikken, zoodat ze als een bebloede massa elkander trachten te verscheuren!’

- ‘Ik ben geroepen door de Gedachte om het oude, vuile, kleinzielige omver te werpen en te verwoesten, en het nieuwe te bouwen op de grondvesten die de Gedachte heeft ingesteld: op vrijheid, schoonheid en - achting voor den Mensch!’

- ‘Wreed, schandelijk en stuitend is dit leven, waarin de een een ellendig slavenleven leidt en alles moet verdragen, opdat de ander lichaam en ziel kan verzadigen!’

- ‘Gevloekt alle laster, vooroordeelen en gewoonten, die het leven en den geest van den Mensch verstrikken als een kleverig spinneweb. Ze beletten de menschen te leven door zich van hen meester te maken, en - ik wil hen wakker schudden!’

- ‘Mijn wapen is - de Gedachte, en mijn onwankelbaar vertrouwen in de vrijheid van denken, in haar eeuwig, scheppend vermogen, de onuitputtelijke bron van alle kracht.’

- ‘Voor mij is de Gedachte de ware, eeuwige lichtbaken in de duisternis van het leven, het schijnsel op verlokkende dwaalwegen; ik zie, dat naarmate de gedachten verhelderen, de geheimenissen worden ontsluierd; ik schrijd voort in de stralen van den onsterfelijken geest, ik stijg al hooger en hooger!’

- ‘Voor de Gedachte bestaan geen onverwinbare vesting, geen onomstootelijke wetten! Alles wordt door haar geschapen, en dit geeft haar het heilig recht om datgene te verstooten wat haar wording belemmert.’

- ‘Ik erken openlijk dat vooroordeelen en dwalingen boven het leven dwarrelen, al deze zijn ontstaan uit de asch van oude waarheden, verteerd door het vuur van de gedachte, die hen vroeger heeft geschapen.’

- ‘Ik erken dat niet zij overwinnen die de vruchten der overwinning plukken, doch zij die op het slagveld achterbleven....’

- ‘Als de levens-idee beschouw ik de scheppingsmacht, en de scheppingsmacht is oneindig!’

- ‘Ik schrijd voort om het vuur aan te wakkeren, om het donkere leven te verlichten. Stort ik in een afgrond, zoo heb ik mijn belooning gevonden.’

- ‘Ik wensch geen andere belooning te ontvangen: ik zie dat macht - schande en zware lasten met zich brengt; rijkdom - drukt en verstompt den geest; roem - is ontstaan uit dwaze menschelijke begrippen.’

- ‘De twijfel is slechts de vonk der Gedachte, niet meer. Deze wordt geboren en gevoed uit haar machtigen overvloed!’

- ‘Doch de dag zal aanbreken dat in mijn ziel een wereld van gevoelens in lichte laaie zal uitbreken, dat ik al het donkere, wreede, booze met mijn vlammen zal verdelgen, dat ik zal zijn gelijk die goden, die de Gedachte in mij schiep!’

- ‘Alles in den Mensch - alles - voor den Mensch!’

[p. 404]

En opnieuw schrijdt hij voort, vrij, verheven, met fier opgericht hoofd: langzaam treedt hij met zware schreden door de asch van oude waarheden, alleen in den grijzen nevel van dwalingen; achter hem - hangt de dikke mist van het verleden; voor hem - stapelen zich wolken van raadselen, die onverschillig zijn komst afwachten.

Deze zijn ontelbaar als de sterren aan den hemel, en - eindeloos strekt de weg zich voor hem uit!

Zoo schrijdt de Mensch voort - hooger, hooger, al hooger!