De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

Hollandsch Binnenhuisje, door Johanna van Woude (mevrouw S.M.C. van Wermeskerken-Junius) (uitgever Vincent Loosjes, Haarlem)

Voor mij is mevrouw van Wermeskerken altijd geweest de schrijfster van Hollandsch Binnenhuisje, en niets meer of anders dan dit! Ofschoon ik door den uitgever geroepen werd haar op te volgen als redactrice van de Holl. Lelie, heb ik dat Blad nooit geregeld gelezen onder hare leiding, en evenmin zijn mij hare latere of vroegere werken anders dan bij name bekend. Als de schrijfster van Hollandsch Binnenhuisje heb ik haar bewonderd, om het diepe en waarachtige gevoel waarmede dat boek is geschreven; en het was met een gevoel van weemoed, dat ik dezer dagen den achtsten druk ‘ter recensie’ ontving! Ik zag mij-zelve weer zitten op mijn jonge-meisjeskamertje in mijn ouderlijk huis in Den Haag, de éérste uitgave verslindend met gretige oogen, en met een warm gevoel van dank aan de onbekende, die mij zulke genotvolle uren schonk! En ik herinner mij nog zoo levendig, met welk een heimelijke voldoening ik een veertien dagen later in Het Dagblad van Z. Holland en 's Gravenhage (zaliger gedachtenis) een beschouwing las van ‘Damas’, den begaafden Hogendorp, die, bij al den lof welken hij der schrijfster van Hollandsch Binnenhuisje toezwaaide, juist diezelfde kleine grieven had tegen haar werk, welke ook ik, onbedreven backfischje, in stilte daartegen koesterde. Burgerlijk noemde ‘Damas’ die ‘gestopte pijp’ en die ‘klaargezette pantoffels’, waarmede de jonge vrouw haar jongen man het ideaal der gezelligheid tracht te bereiden, en ‘plat’ noemde hij de uien van ‘rabarberkoken’ tegen ‘slecht-humeur’, etc.! Voor het overige had hij warme bewondering voor den oprechten, ongekunstelden eenvoud en de uitgesproken reinheid van dit boek van zuiver, onopgesmukt, écht-gewoon menschengeluk en menschenleed! Was het wonder dat het mij, die al lezende dezelfde opmerkingen van ‘burgerlijkheid’ en ‘platheid’ bij mijzelve had gemaakt, vleide te bemerken, hoe de groote ‘Damas’, de schrijver van die véelgelezen beschouwingen in het Haagsche Dagblad, die, als ik mij juist herinner, heetten Haagsche Omtrekken, er net zoo over dacht en net zoo critiseerde als ik, in al ‘meine Wenigkeit!’ - En is het niet evenzeer natuurlijk dat ik aan dat alles terugdacht met weemoed, bij het herlezen van die bladzijden uit Hollandsch Binnenhuisje, die handelen over het vergankelijke van den roem (zie hoofdstuk: ‘Mijn vrouwtje geeft goeden raad’), waar Truus o.a. zegt: ‘Och op den langen duur is een beroemde naam toch altijd maar - zooals ik weet niet wie gezegd heeft - een wegstervende kerkkloktoon!!’ - Want wat liggen er nog maar weinige jaren tusschen den tijd waarvan ik hierboven sprak, toen mevrouw van Wermeskerken stond aan den ingang van haar letterkundige loopbaan, en iedereen haar naam op de lippen had als die eener vrouw van talent, toen het Haagsche Dagblad bloeide en véél werd gelezen, door menschen van allerlei richting, dank zij de geestige causerieën van den bekwamen en hooggeschatten ‘Damas’, en het heden, waarin beide, èn mevrouw van Wermeskerken èn Damas, door dezelfde droevige ziekte van den geest jong-gesloopt, reeds behooren tot een afgedane vergetelheid, waarin het ná hen komend geslacht, ja zelfs hunne eigen tijdgenooten, zich niet meer verdiepen! - ‘IJdelheid der ijdelheden’, - zegt de prediker zoo wáár in het boek der boeken - ‘alles is ijdelheid!’

Zou Hollandsch Binnenhuisje in dezen tijd nog hetzelfde gunstig onthaal hebben gevonden, zou de inhoud nog denzelfden opgang hebben gemaakt, als in de dagen waarin het voor de éerste maal werd gedrukt? Ik betwijfel dat ten sterkste, en, ik voeg er met nadruk bij: Ik betreur het ten sterkste, dat wij in onzen smaak zoo zéér zijn achteruitgegaan! Want de innige reinheid, de beminnelijke eenvoud van dit verhaal van jonge liefde en jong geluk is zoo roerend groot, dat

[p. 228]

zij, die niet meer in staat zijn daarvoor te voelen, en in plaats daarvan grijpen naar ‘nieuwe-kunst’, genre Heijermans en Quérido en van Deijssel c.s., in de hoogste mate zijn te beklagen, om den achteruitgang in begrip van wat waarachtig-mooi is, waarvan zij daardoor blijk geven!

En toch ben ik overtuigd, dat slechts een zeer kleine minderheid van menschen heden ten dage den moed der onafhankelijkheid zal bezitten van Hollandsch Binnenhuisje te durven bewonderen als een boek van talent!

Het doet je op het eerste gezicht zoo ouderwetsch aan, die eenvoudige, vertellende stijl, zonder eenige poging om aan ‘woordkunst’ te doen, of nieuwe uitdrukkingen te vinden voor de gewóónste dingen; de verhaaltrant is zoo gewoon, zoo zonder eenige pretensie van karakterontleding en ziels-analyse; en de gebeurtenissen volgen elkaar zoo traag en weinig belangwekkend: een paar huiselijke kleinigheden, de geboorte van een paar kinderen, de dood van den oudsten!

En dat is alles! Nietwaar, als je daarneven legt, de voor een vrouw aller-zonderlingste zaakkennis van een Jeanne Reyneke van Stuwe in Hartstocht, of de geniepige, schauwe onthullingen onzer ‘jongeren’, of de zoogenaamde reinheid van Zondeval, dan moet je wel tot de overtuiging komen, dat een Johanna van Woude, met haar Hollandsch Binnenhuisje, behoort tot de ‘verouderde’ richting, waarop ‘De Meester’ van Deyssel, met die souvereine minachting neerziet, die hij ontleent aan de, volgens hem-zelf, zoo groote beteekenis van zijn eigen ‘meesterwerken’! - Maar wie in staat is éérlijk en onpartijdig te oordeelen, die moet ook nu, na al deze jaren, waarin de letterkunde een zoo gansch andere richting inslaat, nochtans erkennen, dat er een groot talent toe behoort een geschiedenis van jong geluk zóó uit te beelden, met zóó eenvoudige middelen, als de schrijfster van Hollandsch Binnenhuisje dat deed, zóó wáár, zóó roerend, zóó sprekend van ziel tot ziel, dat er bij de verschijning van haar boek een schok ging door heel ons land, niet omdat de critici in haar begroetten een letterkundig talent, (dat laat het publiek steeds héél koud, want zulke ‘talenten’ worden dagelijks met ophef begroet, en weldra weder begraven), maar omdat zij gesproken had met een stem die wéérklank vond in élk gemoed, omdat zij het eeuwenoude lied van liéfde en van geluk had weten te zingen op een nieuwe, en toch voor élk menschenhart verstaanbare wijs! De heel alledaagsche liefde van twee alledaagsche menschen, het heel alledaagsche levenslot dat hun deel is, de alledaagsche omstandigheden waarin zij zich bewegen, dat alles heeft Johanna van Woude vereenigd tot een geheel, zóó roerend-eenvoudig-wáár, dat men het boek in waarheid kan noemen uit het leven gegrepen! Het hoogtepunt bereikt haar talent als zij schildert de ziekte, den dood, de begrafenis van het kind, den oudsten jongen! Wel zelden is moeder- en ouderliefde juister en gevoeliger onder woorden gebracht, dan in dat hoofdstuk: ‘Duisternis!’ De schok teweeggebracht door den plotselingen overgang van geluk en vreugde tot de wanhoop van dood en smart wordt meesterlijk-aanschouwlijk voorgesteld, in die bladzijden die ons vertellen de gevoelens van den vader, wanneer hij zich, na het sterven, alleen bevindt en het speelgoed aanziet waarmede zijn ‘Jan’ nog zoo kort geleden zich vermaakte, of als hij staart op de bloeiende natuur rondom hem, zoo in tegenstelling met wat er in hem omgaat, of wanneer hij in het rijtuig naar het kerkhof rijdt, en bedenkt hoevele vaders reeds vóór hem dien zwaren tocht aflegden, en hoevelen hetzelfde nog zullen moeten doen ná hem! Maar niet alleen in deze laatste hoofdstukken van leed en rouw, - het is altijd gemakkelijker de smart dan het geluk gevoelig weer te geven, - in gansch het boek, juist dáar waar de zonnige zijde van het huwelijksleven zoo aantrekkelijk wordt geschilderd, toont zich de schrijfster een kenster van het menschelijk hart, in de ontleding der verhouding tusschen Truus en Hein, zij een zacht, beminnelijk, eenvoudig vrouwtje, hij, een soms wat humeurige, in den grond beste man; twee menschen met deugden en gebreken beide, zooals er velen zijn, en in wier ‘Hollandsch Binnenhuisje’ de lezer, dank zij het talent van Johanna van Woude, inblikt als zag hij alles in werkelijkheid vóór zich! -

Want deze Truus, - dáárin ligt het geheim van het huiselijk geluk der twee, - heeft haar man wezenlijk lief, ziet hare plichten als vrouw en moeder veel meer en veel duidelijker, dan hare rechten! Ook dáàrin is het boek niet meer van onzen tijd, waarin het immers mode is allen mogelijken nadruk te leggen op de gelijkstelling van man en vrouw, óók in het huwelijk en op de plichten die ‘hij’ jegens ‘haar’ heeft, veel meer dan omgekeerd! - Hoe veel, uit een opvoedkundig oogpunt, valt

[p. 229]

er voor het hedendaagsche vrouwtje niet te leeren van Hollandsch Binnenhuisje, wat betreft omgaan met man en kind, leiden door liefde, met zachtheid terecht wijzen! Deze Truus tracht niet in de éérste plaats naar haar eigen geluk, maar naar dat van haar man en kinderen, en juist dáárdoor is zij zelve gelukkig! En welk een lief en verstandig moedertje toont zich dit in den aanvang van het boek zoo prettig-zorgeloos kind-vrouwtje, wanneer haar dat hóógste geluk deelachtig wordt, waarnaar elke rechtgeaarde vrouw verlangt! Hoe geheel anders zou het er uitzien heden ten dage, wanneer elk jong-vrouwtje haar kindje liefhad op de wijze eener Truus, en deelde hare eenvoudige levenswijsheid van blz. 148, waar de moeder, sprekend van haar zoontje, zegt:

‘Ik zou zoo graag zijn vertrouwde worden, zijn vriendin! En ik heb al sommige dingen bedacht die misschien goed zullen zijn. Wij zijn nog jong, mogelijk jong genoeg om altijd met hem te kunnen mee leven, te deelen in zijn spel, schijnbaar mee te genieten van zijn prentenboekjes en geschiedenisjes, en alles wat hem genot geeft. Wij zullen altijd de grootste belangstelling toonen in wat hem interesseert, en een oor hebben voor zijn onbeduidendste verhalen, en ook zullen we geen enkel zijner zoogenaamde geheimen overzeggen, aan wien ook, en, hoe wij ook verlangen zullen er over te spreken, als ze onzen oudertrots streelen, niet waar?’

Geen wonder dat een moeder, die zóó ernstig haar taak opvat, er niet aan denkt te ‘vergaderen’ of ‘de kunst te dienen’, maar integendeel altijd om en bij haar kindje wil zijn, de avonduitgangen met haar man opgeeft, gansch haar eigen jonge jeugd offert als het ware aan het genoegen en de gezondheid en de opvoeding van haar jongen! In tegenstelling van de hedendaagsche modernevrouw, die na de geboorte van haar kindje zich haast zoo gauw mogelijk een goede kindermeid ervoor te zoeken, om zelf de ‘maatschappij’ te gaan dienen, (met andere woorden het eigen-ik te aanbidden), begrijpt deze Truus, dat men der maatschappij geen grooteren dienst kan bewijzen als vrouw, dan een goede, zich haar gezin wijdende moeder te wezen!

Maar wat de moderne-vrouw betreft, zij zal met minachting op een zóó ouderwetsch type neerzien als deze Truus, die haar ‘Jan’ nog spreekt van een ‘ooievaar’ bij de aanstaande komst van het broerje! Wel is ‘Jan’ nog maar drie jaar, en zoo onschuldig-goedgeloovig, als elk gezond, normaal kind, dat niet stelselmatig wordt gebracht door groote menschenpraat op het zinnen over geslachtsbijzonderheden, maar wat doet dat ertoe, brengt niet het nieuwe systeem nu eenmaal mee, dat men een kind reeds in de wieg moet vervolgen met bijzonderheden over de geboorte, ver boven zijn bevattingsvermogen, en die hem dientengevolge onrein-nieuwsgierig maken!!

Zie, men spreekt zooveel heden ten dage over de plicht om den persoon, den maker van het kunstwerk, te scheiden van zijn of haar werk; m.i. gaat men in dat opzicht veel te ver, zooals ik heel dikwijls heb gezegd; ik ben het veelmeer eens met Gustaaf af Geijerstam dat deze leer niet opgaat, en dat het werk en de kunstenaar die het schiep niet vanéén zijn te scheiden in menig geval. Maar mij dunkt zoo óóit, dan was het plicht geweest dien stelregel hier toe te passen, bij den dood verleden jaar van haar, die ééns werd gevierd in ons land als de talentvolle schrijfster van het thans voor de achtste maal hérdrukte juweeltje Hollandsch Binnenhuisje! Welke ook hare latere omstandigheden, haar latere levensloop zijn geweest, als de schrijfster, die schiep een door allerlei critici zoowel als door gansch het volk met blijdschap begroet kunstwerk, dat zich dan ook blijvend handhaaft, had zij iets beters verdiend dan de zwijgende houding van de pers, dan de uitvaart zonder éénige hulde, die bij haar sterven onder tragische omstandigheden haar deel zijn geweest!

Maar wat nood; ik denk aan de woorden die zij-zelve op blz. 89 haar Truus in den mond legt, en die op haar eigen lot van volkomen toepassing zijn:

‘Neen, aan roem moet je niet denken bij je werk! Maar als je ook slechts in enkele harten geestdrift wekt voor het goede, en edele hartstochten wakker roept, dan is je werk al niet vergeefsch geweest!’

Want mij dunkt niemand, ook haar grootste vijand niet, zal durven ontkennen dat Hollandsch Binnenhuisje een van die boeken is, die ‘geestdrift wekken voor het goede’ en ‘edele hartstochten wakker roepen’; niet met omhaal van woorden en zedepreeken, maar alleen door de beschrijving van het normale leven van gewone, hun plicht doende, elkaar en hun kinderen liefhebbende menschen!

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.