De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

In de Gevangenis door Maxim Gorki.
(Naar de Fransche overzetting van S. Perskie).

XIV. (Vervolg en slot van No. 8.)

Miesja rende naar de deur. Achter het raampje glansde het wonder-zachte oog van den cipier.

‘Wat is er?’ vroeg Miesja.

‘Niets.... sliep u?’

‘Nee....’

‘De meesten slapen slecht in de gevangenis. Luister eens naar een vers, dat ik voor u zal opzeggen; als u er tenminste belang in stelt....’

‘Ja.... ik luister!’ -

‘Ik ben alleen maar bang dat die verzen verboden lectuur zijn.... ik heb ze met potlood geschreven gevonden op den muur van de tweede verdieping, in den toren.... Ja, ze zijn zeker verboden....’

De oogen van Ofizerof verdwenen van het raampje; zijn lippen kwamen in de plaats voor de ronde opening, - en door de cel klonk een geheimzinnig gefluister; angstig en op droeven toon werden de volgende woorden gelispeld:

Er leefde eens een man,
Die een vriend was van de waarheid,
En omdat hij de waarheid lief had,
Hield niemand van hem.

Allen spraken van hem
Met haat en vrees,
En nergens kon de man
Een schuilplaats vinden.

Eenzaam, vreemd aan allen,
Stierf hij eenzaam in de gevangenis.
Men weet niet waar begraven werd
De trouwe vriend van de achtervolgde waarheid.

En niemand vergezelde
Zijn lijkkist naar het graf.
Alleen - mijn hart kent
Dit geheim.... en blijft zwijgen.

Door de kleine opening in de oude, zware deur, vlood iets sombers, teeders, levends de cel zachtkens binnen: het waren droeve woorden, met bevende stem geuit. Miesja was roerloos blijven staan, met gebogen hoofd, onafgebroken starend op dat raampje; ademloos luisterde hij toe, en het leek hem, alsof het hout van die deur die gedachten en lang-ingehouden verzuchtingen nu plotseling uitte in een geheimzinnig, klaaglijk lied van menschelijke ellende. En in het donker ging de stem al maar voort, eindigend met een zachten snik.

Er bewoog iets achter het raampje, en het oog van Ofizerof blonk op de gewone plaats.

‘Vindt u 't een mooi vers?’ vroeg hij.

Miesja's keel was droog; zijn adem ging hijgend op en neer. Lang staarde hij op de mooi-gevormde oogen; toen kwam hij plotseling op den inval, dat de cipier dat vers misschien zelf had gemaakt.

Na een kort stilzwijgen, fluisterde hij:

‘Ja, ze bevallen me best.... Waarom denkt u dat die verzen verboden lectuur zijn?’

‘Waarom? En ze spreken over de waarheid!’

‘Ja.... Dat is zoo.... Maar maakt u zelf nooit verzen?’

‘Ik?’ vroeg Ofizerof verwonderd. ‘Nee....

[p. 141]

ik durf niet.... Toen ik nog soldaat was, heb ik alleen een gebed gemaakt....

“En, dat luidt?”

Eenige seconden van diepe stilte; toen werden enkele eenvoudige woorden gefluisterd, opgeweld uit het diepst van een gemoed:

“Heer, mijn God! Waarom bestaat er zooveel wreedheid en slechtheid onder de menschen? Mijn God, waarom?....”

Miesja voelde zich getroffen door dien vragenden kreet; hij was geroerd tot in het diepst zijner ziel.

Hij week zwijgend achteruit en ging op den rand van zijn bed zitten met den rug naar de kachel; met strakken blik tuurde hij naar het raampje, alsof hij nog meer woorden verwachtte.

De cipier hernam op kalmen toon:

“Het was veel langer.... Nu ben ik het vergeten. - Maar ik houd zoo van verzen. Die klinken zoo heel anders dan wat menschen gewoonlijk tegen elkaar zeggen.”

Miesja bemerkte dat de oogen van den cipier hem oplettend gadesloegen; hij hoorde iets langs zijn deur schuiven en het eentonig refrein van het lied achter het venster... De gloed van de kachel had zijn rug verwarmd.... doch in zijn ziel welde een gewaarwording op, die hem van koude deed huiveren....’

‘Gevoelt u zich ziek? Ja, 't is naar weer.’ zei Ofizerof.

‘Nee, ik heb niets....’ En Miesja zweeg.

Hij dacht te zullen stikken van benauwdheid, in de cel scheen de lucht hem zwaar en bedorven. Met moeite haalde hij adem. -

‘Ga naar bed. 't Is tijd om te slapen,’ raadde Ofizerof.

Terstond liet hij hierop volgen:

‘Ik weet wie naast u gevangen zit....’

Miesja gaf geen antwoord. De oogen van den cipier waren nog even met vriendelijken blik op hem gevestigd - toen verdwenen ze.

Nu was in het midden der deur niets meer zichtbaar dan een kleine, ronde opening, waardoor een gedeelte van den grijzen muur zichtbaar was, dat egaal was verlicht. Miesja fronste de wenkbrauwen, staarde op den muur, en herhaalde:

Nergens kon de man
Een schuilplaats vinden....

Achter het venster klonk nog altijd de klaagzang, als doolde die in het duister rond....

Het was of hij, die dit lied had aangeheven, zich niet los kon maken van die droeve tonen en zijn borst verscheurde met dien somberen zang....

Plotseling hoorde Miesja op den muur kloppen: korte, vreemde tikken, als van plotseling neerstortenden regen.

X.

Miesja ontdeed zich van zijn jas om naar bed te gaan; doch zijn oog viel op een donkere, vochte plek in den hoek zijner cel, en plotseling zag hij opnieuw dat grijze geslagen en vertrapte lichaam bij den muur der gevangenis voor zich liggen. Een gevoel van walging en deernis maakte zich van hem meester, en met groote stappen begon hij op en neer te loopen; toen trok hij zich bij het venster op, lei het hoofd tegen het traliewerk, en terwijl hij zacht op den muur klopte, gaf hij zich over aan somber gepeins.

Het zwarte nachtelijk duister omlijstte het bleek, vermagerd gelaat van den jongen man. Nu en dan viel een droge sneeuwvlok, zacht, droef tikkend tegen het raam; dan verdwijnend, opgeslokt door de donkere schaduw.

Het scheen Miesja dat zware wolken van boosaardige wreedheid het menschelijk leven omhulden. Op alle daden zag hij het stempel gedrukt van dom, zonderling, wederzijdsch vijandelijk gevoel: een weerzinwekkend verlangen om te kwellen, te spotten, te martelen. Nu eens ruw en zichtbaar, dan weer diep verborgen in het hart, of nauwelijks tastbaar, begeerig of dolzinnig - geeft dit duister gevoel een droefgeestig waas aan het menschelijk leven, evenals de donkere herfst-schemering de sombere voorbode vormt van diepe ellende.... En in die woeste massa van boosaardige wezens komen schuchter, als sneeuwvlokken in het nachtelijk donker, zachte, goedhartige, onmachtige wezens opduiken, gelijkend op Ofizerof en zijn moeder....

Miesja herhaalde fluisterend den smeekenden vraagkreet:

‘Heer, mijn God! Waarom bestaat er zooveel wreedheid en slechtheid onder de menschen? Mijn God, waarom?’

Voor hem doemden op de twee gauwdieven uit Viasma met hun vroolijke gezichten, en hij dacht aan Jacob Ignasief Oesof, zoo overtuigd van zijn goed recht om zijn mede-menschen te mogen dooden.

En als een heldere straal, zich baanbrekend door het nachtelijk donker, komen vier en eenzaam, moedige menschen te voorschijn, trotsch en onwrikbaar. Ze loopen langs den muur der gevangenis; ze staan gansch alleen; en altijd zijn ze in gepeins verzonken; hun gedachten zijn grootsch, hun opvatting van het leven is breed....

Waar denken ze aan?

Miesja sprong op den grond en begon weer op en neer te loopen in zijn cel.

[p. 142]

Van achter de deur in de doodsche stilte van den gang, drong een vreemd geluid langzaam tot hem door, gelijkend op het borrelen van kokend water. Miesja stond stil en luisterde....

In de cel tegenover de zijne sprak iemand gejaagde, onsamenhangende woorden in een koortsigen slaap; en in die woorden klonk een droeve klaagtoon.... Aan het einde van de gang stonden de cipiers samen te fluisteren.

‘Dat is al!’

Miesja dacht aan Ofizerof, die met deze woorden zijn afschuw-wekkende verhalen besloot.

Opnieuw vernam hij een vreemd geluid... enkele korte tikken, met ongelijke tusschenpoozen. Miesja keek om zich heen; een muis liep geruischloos over den vloer zijner cel; als een kleine wollen bal verdween ze onder het bed. Wederom klonken die korte, gejaagde tikken. Nu had Miesja begrepen; sidderend lei hij de handpalm tegen den ruw-gekalkten muur, als om die geluiden te grijpen.

Hij meende dat die tikken op dit gedeelte weerklonken. Hij knielde neer, en een somber gevoel maakte zich van hem meester, zonder dat hij wist waarom. Hij hief den arm op, liet dien wrevelig neervallen, hief hem toen weer op, en werktuigelijk begon hij met zijn vingers op den muur te kloppen.

Hij luisterde aandachtig; diepe stilte. Plotseling stormde hij naar de deur, en de lippen voor het raampje brengend, riep hij met zachte, gejaagde, smeekende stem:

‘Ofizerof! Ofizerof!’....

En toen de cipier verscheen, fluisterde Miesja onrustig en bevend:

‘Luister... Ofizerof... Hij klopt...’

‘Wie, Vasili Nikitietsj?’

‘Ja.... zit die daar?’

‘Ja.... maar....’

‘Zeg hem... een enkel woord... zeg dat ik hem niet begrijp...’

‘Ik ben bang dat...’

‘Nee, nee... we zullen voorzichtig zijn...’

‘Maar als iemand het te weten komt.... dan... dan zal ik...’

‘Niemand zal het te weten komen.... Vraag hem, of hij me het alphabet leert. Dat ken ik niet....’

Ofizerof trad een paar schreden achteruit; zacht en gedwee fluisterde hij:

‘Goed, - ik zal het zeggen....’

En hij verdween.... Weldra kwam hij terug; nu straalde een heldere gloed in de anders zoo doffe oogen, en hij mompelde:

‘Ga luisteren....’

Zonder iets te zeggen rende Miesja naar den muur, roerloos, in spanning bleef hij stilstaan, bezield door een vurig verlangen om te spreken, al maar door te spreken.

Met half-geopenden mond luisterde hij aandachtig, starend op dien muur met gretigen, glanzenden blik.

Nu eens harde, dan zachte, snelle tikjes volgden elkander op met korter of langer tusschenpoozen, herhaald door Miesja's bevende vingers....

XI.

Eenige dagen later had Miesja zich aan het vensterkozijn opgeheschen. Een deken had hij omgeslagen, en met de schouders stevig leunend tegen de omlijsting van het raam, tuurde hij met gefronste wenkbrauwen op de grillige figuren die de vorst op de ruiten had geteekend.

Achter den muur, in den winterhemel, scheen de onzichtbare zon; de wolken werden helderder, meer doorschijnend. Het had gesneeuwd; een dunne, witte laag bedekte de aarde; het zwarte, bevroren slijk kwam door die blankheid te voorschijn, boosaardig opblikkend tot den hemel....

Huiverend van koude, dacht Miesja aan de geluiden die op zekeren nacht door den ouden, gebarsten muur tot hem waren gekomen, en die hij in woorden en gedachten had overgezet....

‘Ja, het leven is wreed - onmeedoogend.... Het leven is een strijd van slaven om de vrijheid te veroveren, van heerschers om de macht te behouden. Het leven kan niet zacht en rustig - het kan niet mooi en goed zijn, zoolang er slaven en heerschers bestaan....’

‘Wat voor stem zou die man hebben?’ vroeg Miesja zich af, toen hij aan zijn buurman dacht.

Hij zag het dunne, magere lichaam voor zich, en maakte hieruit op dat die stem zeker scherp, snijdend en onaangenaam moest klinken; ze zou ongetwijfeld die welluidendheid missen, die zoo aangenaam aandoet bij goede, edele menschen. En Miesja wierp een schuinschen, vijandigen blik naar den muur, waarachter die man zeker al lag te slapen; die man die hem voortdurend denken deed aan een flikkerende kaars in een vuile lantaren.

Miesja herinnerde zich in strenge, regelmatige volgorde, de krachtige, trotsche, ijzigkoude woorden, die zich tot gedachten aaneenschakelden:

‘Neen! Het leven kan nimmer mooi, nimmer rechtvaardig zijn zoolang de heerschers door hun macht verdorven zijn, en de slaven door hun slaafschheid.... Neen, het leven zal wreed en afschuw-wekkend blijven, tot het oogenblik waarop een ieder zal beseffen, dat het even slecht, even schandelijk is om slaaf te zijn of heerscher.

[p. 143]

De ijzig-kille dageraad deed Miesja huiveren van koude. Met rood-gerande oogen na tal van slapelooze nachten, keek hij naar de grillige ijsbloemen; van tijd tot tijd wierp hij een blik op den muur, terwijl een onaangename gewaarwording bij hem opwelde, een somber gevoel dat hij niet kon verdrijven. In de laatste dagen had die muur voortdurend getik doen hooren: korte, lange, gejaagde tikken, die zijn ziel met gedachten hadden overstroomd. - en nu voelde hij zijn hart kil en koud als die ijsbloemen op het venster.

Doch in het diepst zijner ziel glansde een heldere straal van hoop:

‘Neen, het is niet waar dat de menschen in twee partijen kunnen verdeeld: heerschers en slaven!... Ik bijvoorbeeld? Ik ben noch heerscher, noch slaaf...’

Toen de vage gewaarwordingen, die als dwaallichten hem doorkruisten, waren verdwenen, maakten edele gedachten zich van hem meester; de jonge man zag de noodzakelijkheid in van onverpoosden arbeid; een grootschen arbeid, zóó lang, zóó moeilijk, dat onwankelbare moed en helden-kracht noodig zij om de nederige taak van werkman te vervullen; een begeerte om het leven door het vuur van zijn hart en geest te zuiveren en het te ontdoen van die opeengestapelde oude, kleinzielige vooroordeelen, van de macht van het gezag en van de kracht der ingewortelde begrippen.

‘Zal ik hiertoe ooit in staat zijn?’ vroeg Miesja, met angst bezield.

En hij begreep terstond dat een instinctmatige vrees hem die vraag op deze wijze had doen stellen. Toen vroeg hij zichzelf af:

‘Is dit mij waarachtige ernst?....’

Een koude, sombere winterdag was aangebroken. Het gevangenis-leven was ontwaakt; in den gang knarsten grendels, verroeste scharnieren piepten en kraakten, terwijl de cipiers ruw bevelen uitdeelden. De stemmen der gevangenen werden gehoord; nu eens dof en schuchter, dan driftig en brutaal.

Miesja herinnerde zich de fiere woorden van zijn buurman, die de oude muur had overgebracht:

‘Voor hem die zijn geest van vooroordeelen heeft vrij gemaakt, bestaat geen ware gevangenis meer; want wij zullen de steenen tot spreken dwingen, en de steenen zullen voor ons spreken.’

Een raaf zat boven op het dak; nieuwsgierig volgden de ronde, zwarte oogen den schildwacht, die langs den muur op en neerliep, hard met den voet stampend op den bevroren grond.

Miesja, geleund tegen het raam, zocht een antwoord in zijn ziel.