De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

Van Java's Wegen door J.E. Jasper (uitgever P.N. Kampen en Zn. Amsterdam). Pàhkasinum Indische Roman door Boeka, (uitgever L.J. Veen Amsterdam.)

Het spreekt van zelf, dat iemand die Indië niet zelf dóór en dóór kent, niet gerechtigd mag heeten een oordeel te vellen over de juistheid van voorstelling, wat de feiten betreft, in ‘Indische’ boeken, handelend over Indische toestanden. Den oordeelkundigen lezer moet het worden overgelaten uit te maken, in hoeverre Jasper idealiseert of Boeka overdrijft, waar over het boek van eerstgenoemde een zóó bekoorlijk poëtisch waas ligt, terwijl de laatste optreedt met een ernstige aanklacht tegen de schuld van den Hollander op de ondernemingen in Indiê.

- Maar wat hiervan ook zij, of niet zij, voor den leek, die in deze beide verhalen kennis maakt met den eenvoudigen inlander, is er een groote aantrekkelijkheid in gelegen, over Java en over onze koloniën een andere lectuur in handen te krijgen, dan de gewone soort in Europeesche kringen spelende romans. - Wat en Jasper en Boeka ons laten meebeleven is het lot en het leven van den dessaman, van wien wij, Hollanders, niets afweten, niets begrijpen, en op wien, in beide boeken, een zeer aantrekkelijk licht valt. - Laat mij al dadelijk zeggen, dat het doel van beide schrijvers zeer verschillend is geweest. Blijkens zijn voorrede had Boeka niet zoozeer op het oog een letterkundigen arbeid te verrichten, dan wel de oogen te openen van den Hollander voor hetgeen er op Java en op de ondernemingen gebeurt. Jasper daarentegen geeft zuiver literair werk in zijn drie schetsen, waaruit Van Java's Wegen is samengesteld: Eenzame Levensweg, Laatste tocht, en Van een Indisch Woud. En dat hij een wezenlijk talent bezit bewijst hij, dunkt mij, op de meest afdoende wijze in zijn natuurbeschrijvingen en zijn uitmuntenden stijl. In Eenzame Levensweg en Laatste tocht dwingt hij U een stille sympathie af voor het bescheiden lot van die eenvoudige arbeiders; en bij het tragisch einde van den zwerveling uit Laatste tocht springen U de tranen in de oogen van oprecht

[p. 133]

medelijden. Laatste tocht is mijns inziens wel het mooiste, uit een letterkundig oogpunt, van de drie verhalen. Hoe uitstekend geschilderd is het lange lijden van dien eindeloozen, vermoeienden tocht van den onschuldig-weggejaagde, eindigend in zijn van uitputting sterven.! Je ziet dat vóór je, dat hopelooze, dat onderworpene, dat geduldige! En je voelt een groote liefde in je voor die gedweeë, zwijgende menschen, die hun leven zoo heel anders nemen dan wij. - Ik dacht, al-lezend, aan dat overeenkomstige verhaal van Coenen, van den Amsterdamschen jongen-man, die, na één dag van vergeefs-eenbetrekking-zoeken, niet beter weet dan zich aan het eind ervan van-kant-te-maken! Ik zeg ‘overeenkomstig’, omdat wij hier te doen hebben met twee overeenkomstige gevallen, behoudens het verschil tusschen Indië en Holland! Bij Jasper is het een inlander, een arbeider op een koffieperceel, weggejaagd door onbillijkheid van den mandoer, en zoekend, vergeefs, naar werk, naar een onderkomen, totdat hij na eindeloos lijden van één langen, geen einde nemenden dag, ten slotte ziek neervalt en sterft. Bij Coenen hebben wij een dergelijken toestand, maar zooals die voorkomt in de groote steden der ‘beschaving.’ Zijn held kan geen werk vinden hoe graag hij ook wil, hoe gewillig hij zich ook meldt bij verschillende werkgevers. Hij ook maakt in één enkelen dag, zwervend door de straten en langs de grachten van het bevolkte Amsterdam, dezelfde verschrikkingen en inwendige folteringen door, die het deel zijn in de eenzame wouden en uitgestrekte velden van Java van den uit zijn thuis verdreven inlander. En ook hij eindigt, als deze, door de verlossing van den dood! Maar, bij zooveel gelijkenis, hoe groot een verschil in het karakter, in het doen van deze twee zwervelingen, van den ‘beschaafde’ en van den ‘onbeschaafde.’ Hoe verre wint deze laatste het van zijn blanken broeder! Bij Coenen, ik heb dit reeds vroeger uiteengezet, is de ‘beklagenswaardige’ held eenvoudig zelf de oorzaak van zijn tegenspoed. In plaats echter van dat in te zien, vermeidt hij zich voortdurend in jaloersche beschouwingen over rijker-bedeelden dan hij, smaalt op politieagenten, gevoelt lust te stelen, waar hij smakelijke uitstallingen ziet, windt zich-zelf op tot de meest-onredelijke verbittering, en eindigt, zeer logisch, met een zelfmoord omdat hij den moed mist verder te leven. O zeker, dit beeld uit het leven is wáár! Zoo zijn er velen heden ten dage in onze maatschappij! Maar hoeveel hooger en waarachtig-verstandiger is dan niet de geduldige levensbeschouwing van den door ons blanken verachten inlander uit Jaspers verhaal, die onschuldig is weggejaagd, en toch, zonder morren, zonder verbittering tegen het lot, zijn onbekende toekomst tegengaat, zwijgend en berustend, op-nieuw-werk-zoekend, totdat hij bezwijkt op zijn tocht, zonder een klacht, zonder een woord van toorn tegen de meer bevoorrechten:

‘Hij voelde schrijnend in zich een verlies, het verlies van iets moois, en bij het verlaten van zijn krottig woninkje had hij met berusting een koel afscheid genomen van zijn makker, die jarenlang bij hem gehuisvest was. - Iets sprak in hem dat het goed, dat alles goed was...’

Maar er is nog één ander groot verschil tusschen het werk van Coenen en dat van Jasper. Voor hetgeen ik hierboven uiteenzette kan men de schrijvers-zelf niet aansprakelijk stellen; voor hetgeen ik nu ga zeggen wèl. Bij Coenen is een opzettelijke begeerte om zelf goor en zelf weerzinwekkend-plat te zijn, waar hij den toestand schildert, bij Jasper daarentegen zit een streven voor naar poëzie, naar de schoonheid der dingen, waardoor hij er zich op toelegt het sombere en drukkende van zijn gegeven te vergulden, als in een glorie-schijn van licht. Ik bedoel daarmede de werkelijk meesterlijke natuurbeschrijvingen, die Jasper inlascht tusschen zijn verhaal, en die hij weet te verwerken met de stemmingen zelf van zijn eenvoudigen inlander. Met andere woorden, Coenen zelf ziet niets anders, wil ook niets anders zien dan triestigheid en alledaagschheid en levensteleurstelling, maar Jasper ziet, neven het droeve en het heel raadselachtige van het mensch-zijn, tegelijk het troostrijke en hoopwekkende, dat ligt in het leven zelf, en dat gevoeld wordt, onbewust, door àl wat leeft, en het doet vreezen voor den dood, dat waardoor het bestaan, ondanks allen weemoed, dragelijk, ja bij tijden zelfs gansch licht wordt gemaakt, óók in de duisternis.

Vooral in het eerste verhaal Eenzame Levensweg spreekt zulk een kalm geloof in het mooie van het leven-zelf, ook voor den meest-bescheiden aardbewoner! Wat is dat fijngeteekend, die verhouding tusschen die beide eenvoudige dessa-lieden, en die aandoenlijke liefde van den vader tot zijn kind! Die tocht naar den passar, en het maalfeest,

[p. 134]

het dobbelen daar, en de angst uitgestaan om het verlies van het geld, dat gelukkig toch nog wordt herwonnen, het reit zich aanéén in een kleur-rijke beschrijving van inlander-leven en inlanders-gevoelens; en vredig glanst het slot:

‘Ze zaten nu voor bij de poort, beiden met 'n zoet, rustig gevoel van tevredenheid en levenskalmte in zich, beiden begrijpend hun stille nooit uitgezegde liefde voor elkaar, zwijgend uitturend naar het heerlijke landschap, dat in prettige opleving fel brandde in zonnegoud...’

- - Wat mij trof, toen ik de beide zoo verschillende boeken van Jasper en van Boeka achter elkander las, is de volkomen overeenkomst die er bestaat in wijze van voorstelling van het karakter van den inlander! Geeft U Jasper den indruk dat de dessabewoner een zacht en meegaand wezen bezit, wèl vatbaar voor wraakgierige gevoelens en daden, maar aan den anderen kant in den omgang onder elkaar hulpvaardig en goed, een dergelijke meening doet het verhaal van een koffie-onderneming ontstaan, dat Boeka betiteld heeft Pàhkasinum. In de voorrede schrijft hij:

‘Wanneer men in Holland leest in bladen, tijdschriften en officieele rapporten, dat de inlander druk gebruik maakt van de gelegenheid om op partikuliere landbouwondernemingen een dagloon te verdienen, dan wordt dit toegejuicht maar dan weet men niet aan welke schadelijke invloeden aldus een groot deel der inlandsche bevolking wordt blootgesteld... In waarheid valt het moeilijk te ontkennen, dat tallooze inlanders een groot deel hunner moraliteit en menschwaarde inboeten bij het verblijf op die plaatsen, somwijlen met helaas alle recht als broeiplaatsen van ongerechtigheid te bestempelen.’

Dergelijke woorden zijn op zich zelf reeds voldoende om de bedoeling en den inhoud van dit boek te teekenen. De lezer verwachte hier geen piquante intriguetjes over het Europeesche leven op ondernemingen, en wat dies meer zij; hier wordt hem geen uitspanningslectuur geboden, maar veeleer een inspannende taak opgelegd, namelijk die van zich te verdiepen in de plichten die rusten op den Hollander tegenover de aan hem onderworpen en door hem zoo veelvuldig misbruikte inlanders. Telkens opnieuw laat de schrijver uitkomen, hoe ruwheid en dronkenschap de kenmerkende eigenschappen schijnen te zijn van den Hollander, die op de ondernemingen het gezag voert, hetzij als administrateur, hetzij als opziener! Is het niet treurig, dat dergelijke toestanden het gevolg zijn der zoogenaamde ‘beschaving’ die wij Indië brachten!? Boeka zet in zijn verhaal op pakkende wijze uiteen, hoe de omgang met de zoogenaamde ‘beschaving op het koffieland, aan den dessabewoner Pahkasinum en zijn gezin slechts schade en zedelijken achteruitgang berokkent. Het oudste dochtertje wordt van een onschuldig kind, een verdorven meisje, de zoon raakt op verkeerde wegen door den omgang met dieven en leegloopers, de vader-zelf, Pahkasinum, geraakt aan het opium-schuiven. En eerst het terugkeeren tot de dessa, tot de eigen omgeving, brengt dezen menschen de vroegere welvaart terug, en geeft hun opnieuw onderlingen vrede. - Ik herhaal, het is niet aan mij uit te maken waar hier de waarheid aanvangt, of de verdichting begint. Reeds vroeger had ik gelegenheid, en in dit Blad zelf, en later in het Koloniaal Weekblad, Orgaan der Vereeniging Oost en West, de aandacht te vestigen op het werk van den auteur, die zich verbergt achter het pseudoniem Boeka (Een koffie-opziener, indertijd in een overzicht in het Soer. Handelsblad besproken.) - En ik kan mij thans dus bepalen met het uitspreken van den wensch, dat de slotzin van de Voorrede in vervulling moge gaan:

‘Moge intusschen achterstaande arbeid den indruk vestigen, dat het bestrijden van het daarin tentoongestelde kwaad van overgroot gewicht is; immers een regeering, die aanspraak maakt op den eeretitel “beschaafd”, dient te verhinderen, dat een deel harer onderdanen systematisch in beschaving achteruitgezet wordt.’

Ten slotte zij hier nog de opmerking gemaakt, dat Boeka, die zelf ook erkent vóór alles te schrijven uit een tendenz-oogpunt, niet in één adem kan genoemd worden, wat de letterkundige waarde van zijn werk betreft, met Jasper. Maar toch laat zijn verhaal zich zoo prettig en vlot en boeiend lezen, dat het aangename lectuur blijft voor ieder die in Indië belangstelt, en verlangt het van een andere zijde te leeren kennen, dan die welke de gewone soort Indische romannetjes ons steeds laten zien. De lotgevallen van Pahkasinum en de zijnen boezemen belang in, door hun eenvoud en natuurlijkheid; de lezer leeft mee met die menschen en hun wel en wee. Hij ziet hen vóór zich zóó als de auteur hun gaan naar de koffie-onderneming schildert:

‘Het schenen geen menschen die gingen plukken om daarna weder naar huis terug te keeren, daarvoor droegen ze te veel barang mede. Blijk-

[p. 135]

baar waren het lieden, die voor immer hun woonplaats hadden verlaten, die geen huis meer bezaten, en nu als arme menschen op een onderneming gingen wonen. Vele dagen moesten ze reeds geloopen hebben, dat was vooral aan de kinderen te bemerken, die bijna niet meer voort konden en ook hun kleederdracht was die van een ver afgelegen streek. Slechts langzaam vorderden ze, iedere tred deed hen pijn, daar hunne voetzolen door het ongewone loopen op begrinte wegen vol blaren en wonden zaten. Alleen de man scheen daarvan geen hinder te hebben, want den geheelen tocht had hij tot spoed aangemaand, als vreesde hij niet snel genoeg weg te komen van de plaats waar zij gewoond hadden’ - (blz. 10.)

En dan zijn wij achtereenvolgens getuige van al de teleurstellingen, die het deel zijn dezer familie, door geldgebrek gedwongen hun dessa te verlaten, om op een onderneming te werken, totdat zij ten slotte in staat zijn opnieuw in een andere dessa een eigen huisje te betrekken:

‘Het leed was vergeten, rustig levend in het eenvoudige dessahuisje hoopte ze met haar man, na al dien strijd en zorgen, een kalmen ouden dag te hebben, te midden harer kinderen en kleinkinderen, zich verheugend in hun geluk.’

Dit einde van Boeka's verhaal is bijna 't zelfde slot als dat wat ik hierboven aanhaalde uit Jaspers Eenzame levensweg. Zijn niet deze inlanders, tevreden met hun woning, hun gezin, en de natuur om hen, oneindig gelukkiger, en waarschijnlijk óók beter, dan wij ‘beschaafde’, nooit genoeg hebbende Europeanen, die ons korte leven vergallen door al de behoeften en begeerten waarmede wij ons zelf kwellen?

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.