De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

Pan. Naar het Noorsch van Knut Hamsun, schrijver van Victoria, vertaald door Hermine Schuylenburg (uitgever H.J.W. Becht, Amsterdam.)

De aanvulling op het titelblad: ‘schrijver van Victoria’ moet waarschijnlijk dienen als een aanbeveling, want Victoria viel ten onzent nog al in den smaak. Nu heb ik voor mij in dat boek steeds iets opgeschroefds en overdrevens gevonden, waardoor ik mij niet kan rangschikken onder de bewonderaarsters ervan. En zoo heb ik Pan dan ook ter hand genomen met de heimelijke vrees dat de inhoud aan hetzelfde euvel mank zou gaan, dat voor mij Victoria heeft bedorven, een euvel van valsche gevoeligheid en onwaar-gedachte toestanden. De aanhef van Pan is niet geschikt om die vrees weg te nemen. Het is een eigenaardigheid van de Noorsche schrijvers, dat zij, zonder zich veel te storen aan regels van opzet van een verhaal, of aan samenhang van gedachtengang, er als het ware maar op los schrijven precies zooals het hun te pas komt, en totaal onverschillig voor ‘de eischen die men aan een goed-in-elkaar gezette novelle pleegt te stellen’ (om nu eens te vervallen in den stijl van ‘bevoegde’ critici).

Vermoedelijk is het juist aan dezen uitgesproken onafhankelijkheidszin te danken, dat hun werk steeds zoo bekoorlijk, zoo frisch, en zoo oorspronkelijk uitvalt. Bij hen geen ‘school’, waaraan zij zich houden, geen slaafsch navolgen van die of gene. Zij geven zich, ieder op hun eigen manier, in hun eigen woorden, eenvoudig en ongekunsteld. Pan is hiervan weder een sprekend voorbeeld. Ook in Victoria toont Knut Hamsun zich de zelfstandige auteur, die er een eigen stijl op nahoudt, en zijn werk durft in te kleeden zoo als hijzelf dat wil. Maar in Pan komt deze eigenschap nog veel sterker voor den dag. Neem dien eigenaardigen aanhef van het verhaal, lees dat naschrift: Glahn's dood, dat, met een plotselinge gaping volgend op de vroeger geschilderde gebeurtenissen, ten slotte uit een dagboek komt toelichten het einde van den hoofdpersoon; dat begin en dat slot zijn beide even vreemd, even onsamenhangend, even onverdedigbaar uit een kunst-oogpunt. En toch ligt er een niet weg te redeneeren bekoring juist in die wonderlijke samenstelling van het verhaal. Het is alles zoo gezond, zoo krachtig, zoo dicht bij de natuurzelf, waarin luitenant Glahn zijn leven dan ook doorbrengt. De liefde die hij wekt, en die hij geeft, is zoo vrij van ziekelijke redeneeringen en zelf-ontledingen, zoo eerlijk menschelijk-gewoon, zoo trouw en zoo hecht. Maar bovenal, die beide vrouwen-figuren zijn zoo waarachtig geteekend, zoo forsch-uitgehouwen, zooals wij hen voor ons zien, geen voor hare reputatie beangste, halfslachtige dametjes, die niet weten van hartstocht en van min, en alleen maar droomen van ‘de goede partij’, maar twee levenskrachtige, heftige, warmbloedige naturen, volmaakt verschillend van karakter, van wijze van liefhebben ook, maar beide toch ieder op hunne eigene manier opgaande in die liefde. Naast Eva, de natuur-vrouw in den besten zin, die zich, zonder voorbehoud en zonder iets terug te verlangen, blijde geeft, staat Edvarda, in hare gecompliceerdheid een even moeilijk te teekenen als diep opgevatte natuur. Edvarda is m.i. een meesterstuk. Er behoort een ongewoon talent toe om zulk een vrouw te begrijpen en te kunnen uitbeelden. Zij is den auteur meesterlijk gelukt. Zij heeft Glahn lief, en toch speelt zij in trots met die liefde. Zij doet hem bittere vernederingen aan, en zij heeft tegelijk een aandoenlijke behoefte van vrouw hem groot en bewondering-afdwingend te vertoonen aan anderen. Daarom geeft zij zelf het geld aan den roeier, die haar schoen opvischte, en zegt dan later dat hij, Glahn, dat deed. Een dergelijk trekje bewijst hoe scherp de auteur heeft ingeblikt in het vrouwelijk gemoed. Zoo ook is hare jaloezie op Eva meesterlijk geteekend, wanneer zij Glahn komt zeggen, dat Eva niet de dochter maar de vrouw is van den smid. Heel die liefde-verhouding tusschen Glahn en Edvarda is één wonderbaar-fijn-geweven schildering van hartstocht, die zich uit, beurtelings in onstuimige teederheid en in ingehouden haat, hartstocht die beiden trachten te dooden, en die toch niet

[p. 40]

wil sterven, en die, wat Glahn betreft, hem ten slotte drijft in een opzettelijk gezochten dood, jaren later, omdat hij niet kan vergeten.

Om het mooie van een dergelijke diep-gevoelige teekening te genieten, moet men zulk een boek stil voor zich zelf lezen, het meenemen in de geheimzinnigheid van die natuur die Knut Hamsun zoo heerlijk weet weer te geven, en te midden waarvan zijn Glahn, zijn Eva, zijn Edvarda, leven en lijden.

Want wij, over-beschaafde, groote-stad-menschen staan zoo ver-af van dat alles, zóó ver dat er heel velen zullen zijn, die zoo iets absoluut niet kunnen begrijpen, die Edvarda en Eva schouderophalend ‘gemeen’ zullen vinden, en Glahn een ‘gek’ noemen. Stel u voor, dat onze bleekneuzige en verfijnde kantoorheertjes, onze waggelend-ophun beenen staande fin-de-siècle jongelui, wier leven bestaat uit bittertjes op de sociëteit en nachtelijke genoegens, die men niet noemt, in staat zouden zijn tot het ruw-eenvoudige terugkeeren tot het gezonde, gewone mannenleven van een Glahn, die leeft van een zelfgeschoten stuk wild, en het zelf toebereidt, en geen ander gezelschap heeft dan zijn hond, en zich voor woning vergenoegt met een primitief jacht-hutje! Of denk u onze lustelooze, op hun achttiende jaar reeds zenuwzieke groote-stad-meisjes, die onrein snuffelen in ‘reinheidslectuur’, en alles weten wat hun niet aangaat, en neerzien op de gewone natuurlijke jonge-meisjesgenoegens, om zich schadeloos te stellen met geniepigheden van ‘intieme’ gesprekken onder elkaar van verdacht allooi, denk u zulke door en door onnatuurlijke, te-vroeg bedorven wezentjes in de omstandigheden eener Edvarda, alleen en onafhankelijk, met geen andere leiding dan die van den vader, dien zij regeert inplaats van hij haar, met warm, heet-bruischend bloed en jonge krachtige zinnen! Neen, wij hebben ten onzent noch Glahn's, noch Edvarda's, en daarom mogen zij die dit boek lezen zich wel rekenschap ervan geven, dat het een verhaal is uit een ander land, met andere toestanden, met andere menschen dan bij ons. Toch, het eeuwig-menschelijke, dat wat overal het zelfde blijft alle eeuwen door, dat laat zich ook ten onzent niet wegmoffelen onder conventie en saaiheid van alledaagsch leven! Het breekt zich baan, overal, op duizenderlei verschillende wijzen, en daarom behoudt dit boek, ook ondanks zijn sterk-Noorschen tint wat de uitwendige toestanden betreft, zijn groote waarde voor iedereen naar het innerlijke gedeelte erin; voor iedereen wel te verstaan, die de groote macht van de liefde kent en begrijpt en eerbiedigt en weet na te voelen!

Het heel-teere van dit boek zit 'm bovenal in het niet kunnen vergeten van luitenant Glahn, al wil hij zichzelf dat ook nog zoo graag wijsmaken. Hoe kort en talentvol is dat niet kunnen vergeten uitgedrukt in den aanhef van Glahn's Dagboek, waaruit het verhaal bestaat:

‘In de laatste dagen heb ik altijd en altijd weer gedacht aan den eeuwigen dag van den Noordlandschen zomer.... De tijd is heel lang, ik kan hem niet zoo gauw voorbij doen gaan als ik wil, ofschoon ik nergens zorgen over heb, en ofschoon ik het vroolijkste leven leef. Ik ben met dat alles tevreden, en mijn dertig jaren zijn nog geen ouderdom.

Voor eenige dagen werden mij van verweg een paar vogelveeren gezonden, van iemand die ze mij niet schuldig was, twee groene veeren in een enveloppe, met een kroon er op, en met een ouwel verzegeld. Het deed me plezier twee zulke verduiveld groene vogelveeren te zien. En verder heb ik niets dat mij hindert dan nu en dan wat jicht in mijn linkervoet; dat komt van een oude schotwond die nu al lang genezen is.’

In die twee oogenschijnlijk geen-verbandhoudende zinnen ligt heel het tragische van den toestand. Want die twee groene vogelveeren zijn de opstanding van heel het schoon verleden met Edvarda; en zij, thans voor hem verloren, de vrouw van een ander, zendt hem die veeren, die hij haar eens heeft geschonken, wreed terug, als een zweepslag in zijn gezicht.

‘Verder heb ik niets dat mij hindert.’ Dat eene veelzeggende woord ‘Verder’ houdt alles in! Want de herinnering aan den zomer in het Noorden, aan zijn liefde en zijn lijden met Edvarda, hindert hem nacht en dag, belet hem vroolijk te zijn, te genieten van al die voorrechten, die hij tegen wil en dank zich zelf opdringt te bezitten als levensgeluk.

- ‘Verder heb ik niets dat mij hindert!’ Niets dan die schrijnende pijn, die nooit ophoudt, om haár die hem de vogelveeren zond; en dan óók nog die jicht in de oude schotwond, een schotwond, die hij zich zelf toebracht, in woeste jaloezie op een ander, een verminkte, op wien hij wou gelijken, omdat zij, door haar overmoedige wreedheid

[p. 41]

van tarten, de dolle ijverzucht in hem had gewekt. En, o, ja, de schotwond is genezen! Maar niet de herinnering aan de oorzaak daarvan. En hij schrijft zijn Dagboek, om te vergeten, om dat schrijnende smart-gevoel te verdooven, in een zich zelf wijsmaken, dat hij nu gelukkig is! Maar het baat alles niet! In elken regel, in elke bladzijde, verraadt hij zijn nooit zwijgend leed! Hij wil zijn geschiedenis vertellen als een brok verleden, waarmede hij heeft afgerekend; maar het wordt in plaats daarvan één doorloopende klacht van smart om het onherroepelijk-verloren maar niet vergeten liefdegeluk; en aan het slot komt hij tot de groene vogelveeren terug:

‘Een ijzige angst gaat door mij heen, ik koud. Twee groene vogelveeren, zeg ik tot mijzelf. Nu wat moet dat?

Maar waarom word ik koud? Kijk, er is een vervloekte trek van de ramen daar.

En ik sluit de ramen.

Daar liggen nu twee vogelveeren, denk ik verder. Ik geloof dat ik ze wel ken. Zij herinneren mij aan een kleine grap hoven in Nordland, zoo'n kleine gebeurtenis tusschen vele andere gebeurtenissen. Het was plezierig die twee vogelveeren terug te zien. En ik denk plotseling, dat ik een gezicht zie, en dat ik een stem hoor, en de stem zegt: Als 't U blieft luitenant, hier zijn uw vogelveeren.

‘Nu heb ik dit alleen maar voor mijn eigen genoegen geschreven, en ik heb mij geamuseerd zoo goed als het ging.

Geen zorg drukt mij. Ik verlang alleen maar weg, waarheen weet ik niet, maar ver weg, misschien naar Afrika, naar Indië, want ik behoor aan de bosschen en de eenzaamheid...’

Daarmede eindigt het Dagboek van luitenant Glahn. En een nieuw dagboek wordt ons voorgelegd, waarin zijn dood wordt vermeld door zijn reisgenoot, die hem vermoordde uit jaloezie; maar uit een jaloezie door Glahn-zelf zoo gewild, en zoo ten uiterste geprikkeld, omdat hij daar, ook in die nieuwe werelden en die verre wildernissen, niet heeft kunnen vergeten, niet heeft kunnen leeren opnieuw te genieten van het leven! Het is een meesterstuk van karakter-ontleding dat Dagboek, getiteld Glahn's Dood. Want de onbekende reisgenoot, de schrijver ervan, vermoedt natuurlijk niets van het vroeger voorgevallene met Glahn. En dientengevolge begrijpt hij diens karakter ook in het geheel niet, begrijpt hij niet, wat deze drijft tot het zoeken van bedwelming en genot, om een vergetelheid deelachtig te worden, die hij toch steeds vergeefs hoopt te verkrijgen door dat alles. - En zoo is hij de stomme getuige van Glahn's omgang met de inboorling-meisjes, die hem liefhebben en bewonderen, met wien hij coquetteert, en die hem toch in den grond zoo koud als ijs laten. Dat wekt meer en meer de ijverzucht van den ander, bovenal als zijn eigen uitverkorene preferentie toont voor den knappen Glahn, boven hem. En dan begrijpt hij weer geenszins wáárom Glahn, die blijkbaar koud blijft voor die bewondering, toch al het mogelijke doet om hem tot het uiterste toe jaloersch en wanhopig te maken. Want hij begrijpt niet, dat Glahn, in zijn levensmoeheid, zoekt naar de verlossing van den dood! Meesterlijk is die laatste tocht van de twee mannen beschreven, wanneer Glahn den ander als het ware dwingt hem den vrede-brengenden kogel te geven, door hem op alle mogelijke wijzen te tarten en tot schieten aan te moedigen:

‘Neem dan toch wraak voor den duivel, riep hij.

Als mijn tijd komt, zei ik, en beet mijn tanden op elkaar.

Wij blijven staan, en zien elkander aan, en plotseling haalt Glahn zijn schouders op en roept lafaard tegen me. Waarom moest hij me ook lafaard noemen! Ik gooide mijn buks tegen mijn wang, legde op hem aan vlak in zijn gezicht, en drukte af.’

Eenvoudig en helder van stijl, doortinteld van een groote en innige liefde tot de natuur, is dit boek van Knut Hamsun een kunstwerk van den eersten rang, bovenal om de meesterlijke en diep-gevoelige schildering van de kracht der liefde, zoowel in de figuur van Glahn, als in de vrouwen-karakters Edvarda en Eva.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.