De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Boekbeschouwing.

Maagdlijkheid, door J. Steijnen. (Uitgave van D. Buijs Dz., Amsterdam).

Van een dood Bankiertje, door Johan van Velsen. (Uitgave van Scheltens en Giltay, Amsterdam).

De reden dat ik deze twee boeken, die zoo hemelsbreed van elkander verschillen, te zamen ga behandelen, is daarin gelegen, dat beide geschreven zijn door auteurs, die blijkbaar van huis uit behooren tot de R.K. Kerk, of althans met de leerstellingen daarvan zeer vertrouwd zijn, en die zich beiden hebben ontworteld aan dat geloof, om hun heil te zoeken in een nieuwe levensbeschouwing, bij den één socialisme, bij den ander theosofie.

Nu ben ik voor mij noch socialiste noch theosoof, en noch het eenzijdig bazelen en schelden van Steijnen over de bourgeoisie, noch het met onomstootelijke zekerheid redeneeren over het Hierna, (waarvan hij met al zijn ‘Oostersche’ geleerdheid even weinig afweet als de domste boer), van Johan van Velsen, heeft mij kunnen aantrekken tot een van beide richtingen, of kunnen overtuigen dat een der beide heeren het bij het rechte eind heeft. Maar dit is zeker, wanneer men het laag-bij-den-grondsche, vuil-platte, weerzinwekkend-ruwe, en dóór en door partijdig-geschrevene geschetter van den socialist vergelijkt met het warm-gevoelde, eerlijke, zonder eenige verbittering hoegenaamd opgestelde betoog van den theosoof, dan komt men tot de onpartijdige erkentenis, dat zij, die hun geluk alléén van deze aarde hopen, door een verbitterden strijd tegen het kapitaal en een eenzijdig haat-prediken tegen de bezitters, daardoor minder wezenlijk-ruim-van-levensopvatting worden, dan zij het zijn, die zich in de beloften van een nieuw en breed geloof als de theosofie weten te troosten over de onrechtvaardigheden en teleurstellingen en raadselen, die het deel zijn van elk menschenleven, óók van de kapitalisten en bezitters.

- Wel zelden, dunkt mij, is een titel ongelukkiger gekozen, dan die van Johan van Velsen's ernstig-bedoeld en ernstig-geschreven boek. Van een dood Bankiertje! Gij denkt aan een pamphlet, aan een flauwe grap, aan alles, behalve aan dat wat het is: een voorstelling van het ontwaken ná den dood bezien van theosofisch standpunt. Ik dacht even aan de Briefe aus der Hölle (indien ik mij niet vergis van een Deensch auteur,) die voor een tiental jaren ongeveer zooveel opgang maakten. Ook in de geschiedenis van Johan van Velsen, evenals in de Briefe aus der Hölle, vangt het verhaal aan met het sterfbed van een zoogenaamd goed en braaf, rijk man, die na zijn dood tot de ontdekking komt van een Hierna. Maar, waar de Briefe aus der Hölle een aangrijpende schildering geven van het leven in de hel, eigenlijk daarin bestaande dat de afgestorvenen hun aardsche leven moeten voortzetten, maar nu in de volle bewustheid van de nietigheid, slechtheid, of verachtlijkheid ervan - tegen wil en dank dus - daar beschrijft Van een dood Bankiertje de stadia die een geest moet doormaken na zijn aardschen dood. Aan de hand van een bedelaar, aan wien de gestorven bankier wel eens een aalmoes gaf, en die zijn stoffelijk hulsel kan verlaten om hem te helpen, wordt de doode rondgevoerd in verschillende plaatsen, die tot zijn leering en opheldering bijbrengen moeten. De bedelaar onderwijst hem daarbij, hoe hij dit te danken heeft aan de hem, den bedelaar, geschonken aalmoezen, want: ‘al bega je ook maar één goede daad in je leven, dan kan je niet verloren gaan!’; maar met dit gedeelte van het verhaal, dat hier geen verhaal meer is, maar slechts een soort preek, heb ik in dit opzicht natuurlijk niet te maken. Ik wil slechts, wat het letterkundige gedeelte van den inhoud aangaat, wijzen op het werkelijk zeer-goed-gelukte beeld van den naar de wereld braven en rechtschapen, rijken man. Het doode bankiertje, waarmede wij kennis maken, is

[p. 794]

noch een schurk geweest, noch een slecht huisvader, noch een bedrieger of steler in ongewonen zin. Hij is wel is waar geen geloovig R.K., maar hij sterft toch, dank zij de goede zorgen zijner vrouw, (ook een goed-geteekend stukje alledaagsch mensch,) bijtijds bediend van de H. Sacrementen. In de wijze waarop de auteur dit alles uitbeeldt is iets dat talent verraadt; er is iets korts en bondigs in zijn zeggingswijze, in zijn droge manier van uitvallen, waardoor wij de belofte ontvangen, dat hier een iemand, een mensch onder de auteurs-bent is opgestaan. Hier leutert geen navolger van een ‘school’ of van een ‘meester’, maar een persoon, een eigen-ik, zegt zijn meening, en zegt dat op een dikwijls rake en aardige wijze.

Overigens blijkt uit een zeer lang náschrft, dat het den auteur niet te doen is geweest om de ‘kunst’ te dienen, maar wèl om te brengen tot ‘nadenken’. Deze bekentenis vind ik vrij-wat eerlijker, dan die van zijn socialistische kunstbroeders: Quérido, Heijermans, Steijnen, hoe zij allen heeten mogen; wier kunstgewrochten, evenzeer als het boek van Johan van Velsen, den stempel dragen van een tendenz, van een begeerte om een nieuwe levensbeschouwing ingang te doen vinden, maar die met dat al luide schreeuwen, hoe het hun alléén om ‘de kunst’ te doen is, hoe zij iedereen diep-verachten die ‘de kunst’ dienstbaar maakt aan iets anders, etc. etc. Johan van Velsen zegt vrijuit, dat hij in de eerste plaats schrijft ‘omdat hij iets te zeggen heeft.’

‘Ik schrijf in de eerste plaats, omdat ik iets te zeggen heb, dat ik evenzeer de aandacht, zelfs van het materialistisch menschdom onzer tijden, waardig acht, als de de min of meer weeë denk-kostjes, die nog maar al te veel in de literatuur van onzen tijd worden voorgediend, maar waarvan gelukkig 't jonge geslacht het: Toujours perdrix, begint te begrijpen, en in te zien dat aan het steeds wassend verlangen naar oplossing der groote problemen, die de wereld -, voorzoover zij denkt -, bezighouden, door al die liefdeshistorietjes van Jantje en Mieke of Richard en Madeleine, al of niet getrouwd, met of zonder echte of onechte kinderen, maar bitter weinig gegeven wordt. Waarmede niet gezegd wil zijn, dat voor de wereld, voor zooverre zij nog niet denkt, en dus weinig eigen levensgebeurlijkheden doorwerkt, de groote stroom van literatuur, om het gewone thema draaiende, niet hoogst nuttig of buitengemeen vermakelijk zoude zijn.’

De schrijver daarentegen van Maagdlijkheid heeft het ‘gewone thema’ niet versmaad om en-passant zijn ideeën ter sprake te brengen, of, liever gezegd, uit te galmen op èlke bladzijde! Wanneer men den titel leest, en verneemt dat de held van 't verhaal een pastoor is, die strijdt tot den bloede toe, en ten slotte valt, niet uit hóóge liefde, maar door zijn te lange onthouding, op de meest triviale manier, dan heb ik daarmede voldoende doen begrijpen van wèlken aard deze argumenten tegen de R.K. leer in hoofdzaak zijn. De lezer denke intusschen niet, dat de auteur op gemeene of partijdige wijze een caricatuur schiep van den R.K. geestelijke. Integendeel, hij heeft een eerlijk, plichtgetrouw, geloovig, maar alledaagsch man tot type genomen. Hij heeft hem gesteld in de verleiding van het gewone leven, in de onwillekeurige strijd-verzwaring van zijn ambt. En hij heeft van zijn eindelijken ondergang gemaakt noch een overdreven liederlijk tooneel, noch een weerzinwekkende ‘bevrijding’ van het geloof, of iets dergelijks. Integendeel, hij laat, - m.i. zeer juist nágevoeld, - den priester, zoodra zijn zinnenbegeerte bevredigd is, het diepste berouw, den innigsten afkeer van de meid-in-quaestie hebben, eindigend in zelfmoord, omdat hij zich zijn ambt verder onwaardig voelt. Voor zoover het hier dus geldt een argumenteeren tegen de R.K. Kerk, kan men den auteur om zijn onpartijdigheid slechts lof toezwaaien. Het doet er niet toe, of hij in zijn bewijsvoering gelijk of ongelijk heeft, want daarmede hebben wij in een artikel van letterkundigen aard even weinig te maken, als met de theosofische leerstellingen en hun deugdelijkheid of ondeugdelijkheid van den bedelaar uit: Van een dood Bankiertje, voor ons komt het er slechts op aan, dat de schrijver een denkbaar geval natuurgetrouw schildert, zonder te vervallen in grove zwartmakerij. - Maar zoo hij dáárin niet te kort deed aan zijn plicht, en zich een wel ontrouw maar niet oneerlijk zoon zijner kerk toont, voor het overige kan men den inhoud van zijn verhaal niet anders dan goor en vies en plat noemen. - Ik herinner slechts, om hetgeen ik bedoel nader aan te duiden, aan de welbekende geschiedenissen van Emile Seipgens uit het Limburgsche R.K. leven, en aan de

[p. 795]

uitnemende wijze waarop hij zielsconflicten, als het hierboven genoemde geval, heeft weten uit te beelden en tot in hun diepste vezels bloot te leggen. Hoe hemelsbreed wijkt Steijnen af van zulk een voorbeeld! Bij hem is de tendenz, het smalen op de R.K. Kerk, zoodanig hoofdzaak, dat dit voel- en tastbaar is in alles. Geen enkele der R.K. Eewijkers, (aldus heet de plaats waar de pastoor zijn ambt uitoefent,) mag in het boek Steijnen bogen op ook maar éénige ontwikkeling. 't Zijn allen domkoppen en opgeblazenen! Zelfs de pastoor, anders wèl onpartijdig-geteekend, is zóó onwetend, dat hij, ofschoon uit den beschaafden stand, niet eens weet wie Max Havelaar schreef! En zijn zwager, de éénige eenigszins tot een hoogeren stand behoorende Roomsch-Katholiek, dien wij ontmoeten in geheel het dikke boek, toont zich óók al even weinig in het bezit van het meest gewone gezond-verstand, als al de andere R.K. mannen of vrouwen uit het verhaal! Dergelijke manier van zijn tegenstanders afmaken, treft niet hen, maar slechts hem die zóó onwaardig een aanval deed!

Intusschen, niet dit is nog het ergste deel van het tendenz-achtige stuk uit het boek. De schrijver komt pas los, als hij zijn socialist Jan, den zoon van den dronken Harffst, kan ten tooneele voeren! Dat Jan een doeniet is, die zijn ouden vader voor zich laat werken, daar hij-zelf ledig loopt in plaats van iets te verdienen, dat hij daardoor alle recht verliest van schimpen op een maatschappij, waarin hij zelf een dood-eter is, dat komt er voor den auteur niet op aan, want.... Jan is ‘miskend’ door de kapitalisten!

Hij, Jan, mag hen uitschelden, beleedigen, kabaal maken op hun fabriek, daarvoor is hij socialist, nietwaar; maar als zij hem dan wegzenden, en er voor bedanken zulk een oproerigen werkman het loon te betalen, waarvoor zij een anderen en beteren kunnen krijgen, wel dan zijn zij ‘de verdrukkers’, ‘de bourgeois’ etc. etc. En Jan, die natuurlijk nergens anders terecht kan, komt thuis bij den dronken vader, en scheldt dezen uit voor al wat leelijk is.... en eet ondertusschen het weinigje eten op, dat voor den ouden man alléén al niet toereikend kon heeten! Natuurlijk is ‘dankje-zeggen’ daarbij uitgesloten! Wanneer men de eer heeft een socialist-zoon aan zijn disch te herbergen, den moet men het met de praatjes van zóó'n wijs man voor lief nemen, en niet vergen dat hij-zelf óók iets bijbrengt tot de welvaart, die hij belooft als het gouden rijk van socialisme maar eerst is aangebroken! Het deel van niet-socialist-vaders in zoo'n geval is, om meneer den socialist van kleeding, voeding, ligging, en dak te voorzien, en tot loon te hooren, dat hij-zelf een domkop is, een ‘loonslaaf’, enz. enz.!

Het spreekt van zelf, dat Jan geroepen is om den pastoor, in vuile straattaal, aan het verstand te brengen dat de R.K. Kerk niet deugt, en alléén de socialisten het ware geluk kunnen verschaffen aan het volk. Wanneer de pastoor geen lust toont zich te laten beleedigen, en heengaat, is dit een schitterend bewijs van Jan's meerderheid! Nog onzinniger wordt het, wanneer Jan, met een paar woorden, het neefje van den pastoor afbrengt van zijn ‘roeping’ geestelijke te worden. Dat een kind, door overspanning en door drijverij zijner ouders, zich zelf inbeeldt een ‘roeping’ te hebben, die hij wellicht geenszins heeft, dat kan ik mij zeer goed voorstellen. Maar dat een langs den straat slenterenden werkman, van het verloopen genre-Jan, maar dadelijk het vertrouwen zou wekken van zoo'n jongetje, en hem met een páár wereldwijze woorden zijn ‘vergissing’ zou doen zien inzien, dat is geen natuurgetrouw schilderen, maar een verwringen van eigen denkbeelden in een zoogenaamden ‘kunstvorm’.

Een onzer ‘toongevende’ critici, (van wien men zeker niet kan zeggen, dat hijzelf, zooals Johan van Velsen, schrijft omdat hij wat te zeggen heeft, want de goede man bazelt jaar in jaar uit er op los, zooals zijn richting hem dat voorschrijft, nu een beetje links, dan een beetje rechts buigend, nooit zichzelf, maar steeds de nederige dienaar van de bovendrijvende partij;) een onzer critici dan heeft zich onlangs beklaagd, over het naar zijne meening droevige feit, dat de literatuur hoe langer hoe meer de kunst dienstbaar maakt aan tendenzen, en de een of andere meening of levensovertuiging hult in een doorzichtig waas van roman of novelle! ‘Op die wijze worden boeken niet anders dan strijd-brochures’, - roept hij uit. Welnu, van deze twee, door mij hierboven besproken boeken kan men gerust zeggen, dat ook zij niet anders zijn dan strijdbrochures, de één over theosofie, de ander over socialisme.

In hoeverre het toeval is dan wel met socialisme in verband staat, dat het boek van Steijnen, dat immers een ‘rood’ boek is,

[p. 796]

zoo'n vurigen omslag meekreeg van den uitgever, waag ik niet te beslissen. Ik vestig slechts de aandacht op dat mooie rood, omdat het mij zoo uitstekend bevalt, bij al die leelijke kleurtjes, waarbij sommige uitgevers hun heil zoeken, grijs-blauw, vaal-grijs, vaal-groen, om niet te spreken van het schreeuwend geel, dat de uitgever Veen een tijd-lang ‘de’ kleur bij uitnemendheid scheen te vinden voor zijne uitgaven van Jeanne Reyneke van Stuwe. Socialisme of niet, als Maagdlijkheid zich van binnen zoo prettig liet lezen, als het er van buiten uitziet, dan zou het een boek zijn, dat je graag aan iedereen uitleende, of ter lezing aanbeval. Nu moet ik tot mijn spijt zeggen, dat het rood van binnen minder smakelijk aandoet dan dat van buiten! - Met Van een dood Bankiertje doet zich het omgekeerde geval voor. Het boek geeft zich, door den onnoozelen titel op den omslag, een schijn van een prul te zijn! En dat is het geenszins bij nadere kennismaking!

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.