De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Boekbeschouwing.

II.

Ziekte en Literatuur. Folke Rehn.

(Een boek van een Sanatorium), naar het Zweedsch door Sigge Almen, vertaling van Jeannette E. Keijser.

Uitgave van H.J.W. Becht te Amsterdam.

Evenals het boek Tuberculeus, dat ik in het voorgaande artikel besprak, handelt ook Folke Rehn over een longlijder en zijn omgeving. En, zooals in vele uit het Noorden tot ons komende boeken, ziet men in dezen roman, dóór het ernstige verhaal heen, voortdurend de diepere strekking, de eigenlijke bedoeling, die van een hooge, mooie levensopvatting willen prediken! Folke Rehn, de hoofdfiguur, getuigt van zich zelf: ‘Ik was geboren om ziek te zijn; dat is óók een taak zoo goed als een andere!’ - Dit is mooi gezegd; de nobele levensopvatting van een wèl lichamelijk, maar niet geestelijk gebroken man spreekt uit deze woorden, toont zich in zijn handelingen met zijn mede-patiënten, die door hem worden vertroost en opgebeurd. Dit mooie in het karakter, in het zieleleven van Polke Rehn, het zichzelf geven om anderen, zwakker dan hij, tot steun te wezen, dit is het waardoor het vele on-echte en onwerkelijke in dit boek wordt gered en goedgemaakt!

‘Hij wilde dat al die jonge menschen, die zich hier ieder voor zichzelf ziek hadden kunnen treuren, zich krachtig aaneen zouden sluiten en gelukkig zouden worden! Hij wilde ze wegrukken van doodbiddersherinneringen, en ze toeroepen: Zie hierheen! En dan zouden ze aan zijn roepen gehoor geven, en de zon zien en zich verheugen! Hij wilde zijn gedachten neerleggen in hun ziel; hij wilde hun buigzaam gemoed leiden, en richten; hij wilde hun oog en oor worden, hij zou ze niets dan mooie dingen laten zien, en vroolijke muziek laten hooren. En hij voelde een nieuw verlangen, teer als de lente zelf; hij wilde alles wat nog jong en onaangetast in hen bleef heel nabijkomen, want dat was het waaraan hij zich verwant voelde, maar dat toch zoo onherroepelijk voor hem verloren was.’

En in die begeerte, zijn medelijders het leven te verlichten, hun den weg te wijzen tot zooveel mogelijk geluk en vreugde in de eenzame afzondering van hun sanatoriumbestaan, houdt hij hun een preek, die eigenaardig aandoet van de lippen van een ziekezelf, een boodschap als tot ons gericht uit de wereld van lijden, tot ons de lichamelijk gezonden, die haar ter harte kunnen nemen zoo goed als de teringpatiënten van het Sanatorium:

‘Wij moeten heer zijn over onze ziekte en niet haar slaaf worden! We moeten vroolijk zijn ondanks ziekte en al de rest, en ons niet wat gemoedsrust koopen of in ruil nemen tegen iets beters. Want al voelen we dat de aarde onder onze voeten wordt weggegraven, dan moeten we nog niet onze oogen neerslaan! Als de dunne schaal breekt, moeten we in het graf vallen met dezelfde manlijke rechte houding waarin we geleefd hebben, en we moeten sterven met een lofzang over het leven in ons hart.’

In het midden latende in hoeverre deze lustige levensopvatting overeenkomstig is met de werkelijkheid van het ziekte-bestaan, wil ik er slechts op wijzen, hoe kenmerkend het is voor onze literatuur en voor onzen tijdsgeest, dat dergelijke blijde en bemoedigende levensbeschouwingen tot ons moeten komen door den trechter van artsen en zieken! Pessimisme en levensmoeheid ademt geheel de moderne literatuur. Afgeleefde menschen, mannen en vrouwen die jong zijn van jaren misschien, maar nimmer jong waren naar den geest, schrijven boeken die alle merg, alle gezonde levensblijheid missen! Zelfs het natuurlijkste, het méést levenwekkende wat er bestaat, wordt verwrongen tot onnatuur en kwelling, zooals in het boek Liefde van Jeanne Reijneke van Stuwe. Maar, waar het logisch gevolg van dit alles is en moet zijn, dat ziekte, ellende, en gesticht-leven hoe langer hoe meer toeneemt, en bijna normaal wordt gevonden, daar blijft de reactie niet uit, en zijn het ten slotte de lijders-zelf die ons den

[p. 714]

weg wijzen naar wat gezond is, en helpt het leven te dragen zooals het nu eenmaal is, namelijk de vreugde!

‘Een gezond boek over zieke menschen’, noemt een Zweedsch recensent Folke Rehn. Die definitie is zeer juist. Wij leven in het boek in een atmospheer van ziekte en dood! Wij staan aan meer dan één sterfbed. Nog te droeviger indruk laten die sterfgevallen na, omdat het, gelijk dat met tering zoo dikwijls het geval is, jonge, in den bloei van het leven staande menschen zijn, die worden weggerukt! En een waas van weemoed hangt zwaar neer over dit alles, omdat ook deze jonge mannen en vrouwen liefhebben en hun toekomstdroomen droomen, zoo goed als de gezonden en sterken! Indien Sigrid en Nils misschien wat al te ideaal, te onwezenlijk zijn geteekend, des te scherper omlijnd zien wij Clas en Maria vóór ons! Het sterven van Clas, terwijl Maria hem oppast, is een der mooiste gedeelten uit het verhaal.

‘Kort voor hij stierf raapte hij zijn kracht bij elkaar en zei: Ik ga nu van je weg Maria, en jij komt ook gauw, dat weet ik! En ze antwoordde: Ja, ja Clas! Ze zou hem wel dadelijk hebben willen volgen. Op dat moment leek niets haar heerlijker toe, dan samen in 't zelfde graf te worden gelegd, en eeuwig aan zijne zijde te mogen sluimeren.’

Maar al is er nog zooveel droevigs in dit alles, de blijde levenslust, waartoe Folke Rehn zichzelf en de zijnen dwingt, overheerscht het geheel! Den goeden, kracht-gevenden invloed van een sterken geest, al is ook het lichaam ziek en zwrak, heeft de schrijver verpersoonlijkt in zijn Folke Rehn! Van daar dat de Zweedsche pers de verschijning van het werk met zooveel lof begroette, en een vergelijking trok tusschen dezen held Folke Rehn en Selma Lagerlöf's Gösta Berling. Wel zelden is een eerstelingswerk, waaraan eigenlijk groote letterkundige verdiensten geheel en al ontbreken, zoo warm ontvangen als Folke Rehn.

En dit heeft de schrijver daaraan te danken, dat zijn bedoelingen doen denken aan de schoone en reine levensleer, die Gösta Berling predikt op zoo ongezochte wijze! Tegenover het licht, dat uitstraalt van den zieken Folke Rehn, heeft de schrijver de somberheid gesteld van den orthodoxen godsdienst, die hel en verdoemenis predikt aan wie troost en vreugde zoeken in onschuldige levensgenietingen! Dit soort streng calvinisme is misschien méér thuis in Zweden en Noorwegen dan ten onzent; althans in de steden, want in de provincie heerscht óók ten onzent deze ernstige levensrichting nog zeer veelvuldig! Maar hoe dit zij, de schrijver heeft met loffelijke onpartijdigheid in den predikant Samuelsson een oprecht en eerlijk Christen geteekend, die het even eerlijk meent met zijn bedoelen zielen te redden, als Folke Rehn eerlijk is zijn zoeken naar wat onschuldig aardsch genot voor hem. De bedoeling van den auteur is niet geweest de beide levensbeschouwingen op vijandelijke wijze tegen elkaar over te stellen. Hij geeft den predikant zoo goed wat hem toekomt, als hij het zijn held, den lichten, blijden Folke Rehn geeft!

Intusschen, zoo de bedoelingen van dezen ‘roman uit een sanatorium’ zeer loffelijk en zeer der kennismaking waard zijn, als literair werk beschouwd valt dit boek te méér tegen, omdat de Zweedsche pers het zóó in de hoogte steekt door die vergelijking met Gösta Berling. Immers, ook Gösta Berling was een niet-realistisch boek, een samenstelling van sagen en mythen, waarin men de diepen, verheven bedoeling moest voelen en zoeken! Maar hoeveel talent, hoeveel gloed en bezieldheid ademde niet dit geheel éénig daarstaande kunstwerk! Flauw, mat, vaag-geteekend en door en door onnatuurlijk, is daarnaast het samenstel van Folke Rehn! De wijze van vertellen is saai, onsamenhangend, vervelend! De karakters zijn dragers van ideeën, zijn geïdealiseerd! En daardoor wordt ook de overwinning van Folke Rehn telkens veel te gemakkelijk en te weinig verklaard. Verreweg het best en het meest juist geteekend is de figuur van den predikant Samuelsson! Zijn preeken tegen muziek, zijn de menschen afhouden van ‘de wereld’, zijn gesprekken met Folke Rehn, zijn van het werkelijke leven afgezien! Daarentegen kan men noch Sigrid noch Nils, noch Ragnar, noch zelfs Clas of Maria heel natuurlijk-beschreven noemen! Zij gelijken ook allen veel te veel op elkaar; zij zijn te weinig echt-ziek, te ongewoon, zou men willen zeggen! Vergelijkt men met hen de zoo heel-alledaags geteekende typen uit Tuberculeus, een Vervoort, een de Roever, een Emilie, dan zal men begrijpen wat ik bedoel. Vervoort b.v. kan zich, zoo echt als een teringlijder, angstig maken over zijn temperatuur; hij kan ook knorrig zijn, en onredelijk tegen de verpleegster; Emilie, bij al hare liefheid, heeft de echtvrouwelijke eigenschap der onschuldige coquetterie van er graag op haar voor-

[p. 715]

deeligst uit te zien. Zelfs de Roever, die misschien nog het meest volmaakt is van karakter, maakt toch geenszins den indruk van een buitengewoon mensch te moeten voorstellen. En hier schuilt de grootste fout in Folke Rehn. Noch Sigrid, noch Nils, noch Ragnar, noch Clas, noch Maria, hebben iets aan zich, dat denken doet aan wezenlijke, door tering uit hun evenwicht gebrachte jonge menschen! De auteur gebruikt hen als poppen, die dienen moeten om de beteekenis van Folke Rehn te beter in het licht te stellen! Folke Rehn zelf is beter gelukt. Zijn wisselende stemmingen van hopen en vreezen, zijn soms inwendig zich zoo hulpeloos en eenzaam voelen, zijn vurig verlangen naar liefde vooral, dat alles is zeer goed ontleed. De ontwikkelingsgang van dit inwendige leven, zijn als het ware geschikt gemaakt worden tot den dood, zien wij duidelijk vóór ons!

‘Een gezond boek van zieke menschen’, noemde de Zweedsche criticus het. En ik zei reeds zooeven, dat het als zoodanig een boodschap predikt aan ons, die lichamelijk gezond zijn, en dat zóó weinig waardeeren heden ten dage, dat wij als opzettelijk onze oogen sluiten voor al wat mooi is en lieflijk en goed in het leven, om ons alléén te verdiepen in het akelige, weerzinwekkende ervan! Misschien kan het geen kwaad dat ik voor hen, die geen tijd of geen lust of geen gelegenheid hebben het geheele lijvige verhaal dóór te lezen, hier een gedeelte van die boodschap overneem:

‘De gezonden leven het heerlijke leven. Wij zieken zijn levend gebonden aan 't graf. De gezonden mogen strijden tegen golven en wind. Uw verlangen gaat naar den storm uit. Maar wij verdragen den storm niet.
We moeten in de stilte een verborgen plaatsje zoeken.
Laten we dan ons eigen leven leven, hier achter den beschermenden boschmuur!
...............
Laten we dan ons eigen leven leven, en bewaren wat anderen verliezen!
...............
‘De gezonde vreest voor zijn gezondheid en zijn leven. Wij bezitten onze droomen, die men ons niet ontnemen kan. Want die scheppen we zelf, ze worden hoe langer hoe sterker, ze bloeien hoe langer hoe rooder, ze zijn schatten van onvergankelijken rijkdom.
Onze lichamen zijn ziek. Maar onze zintuigen zijn even krachtig en frisch als die van gezonde menschen! Als de man met de zeis aankomt, kunnen wij hem tot het laatste oogenblik lachend en blij verwachten.... We richten ons telkens weer op in den strijd tegen den dood! Toen we leefden zijn we nooit zijn angstige, laffe slaven geweest.’

Heb ik geen gelijk, dat er uit dit boek van ziekte een adem van gezondheid tot ons komt? Hoe, als de lijders, de zieken, de zwakken, ons prediken het leven te dragen met blijdschap, hoe moeten wij ons dan niet krachtig en ten strijde-bereid voelen, wij die zóó veel geluk, die zoo groot een bezit als gezond-zijn, op hen vóór hebben!

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

(Slot volgt).