De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Boekbeschouwing.

I. Ziekte en Literatuur. Tuberculeus, door W. Graadt van Roggen. (Uitgegeven te Wageningen door Johan Pieterse.)

Aantrekkelijk voor gewone lezers klinkt de titel van dit boek niet. Men zou zoo zeggen: Tuberculeus, dat riekt naar een medisch studieboek méér dan naar een literair werk! Maar heden ten dage is het mode geworden dat de medische wetenschap, in den vorm van goedkoope boekjes en brochures van allerlei aard, als gemeengoed wordt aangeboden aan Jan en alleman! Dientengevolge kan Jan en alleman heden ten dage meespreken, in medische termen, over ziekte en allerlei genees-methoden, (of althans verbeeldt zich, dat hij dit kan!). Dientengevolge ook, maakt de literatuur zich meester van dit gebeunhaas, en worden wij vergast op allerlei halfmedische romans, waarin maar halfbegrepen of verkeerd-te-pas-gebrachte ‘waarheden’ der medische wetenschap op ‘populaire wijze’ worden toegepast. In een zoo ziekelijken, zoo dóór en dóór nerveusen tijd als de onze, kan het wel niet anders, of de invloed der medici moet zich doen gelden in de uitingen der kunst! Hoevele scheppende kunstenaars zijn niet lijders aan ziekten van overspanning, of waren het te eeniger tijd! En, zoo zij zelf misschien nog verschoond bleven van de tijdskwaal, in èlk geval tellen zij in hun omgeving zeker eenige gevallen van zenuw- of andere patiënten. Geen wonder, dat de lust dergelijke toestanden te ontleden, zich bezig te houden met het verblijf in sanatoria, genees-inrichtingen, enz. enz. hoe langer hoe meer zich uitbreidt, tot zij bijkans den vorm aanneemt van een gevaarlijk ziekteverschijnsel-zelf in onze hedendaagsche letteren! - Zoo liggen er thans drie, uit verschillende landen voortgekomen, ‘kunstwerken’ op mijn schrijftafel, díe alle een sterk medischen bijsmaak hebben. Bij Tuberculeus spreekt de titel reeds voor zich zelf! Folke Rehn (uit het Zweedsch vertaald) is insgelijks een geschiedenis van een longlijder! Aan den titel is, hetzij door den schrijver, hetzij door de vertaalster, bovendien nog de eenigzins sombere toevoeging gegeven: Een boek van een Sanatorium. En wat ten slotte het uít het Duitsch vertaalde boek De Hulpprediker betreft, de vertaler voegde daaraan een ‘Voorwoord’ toe, dat geen twijfel overlaat aan den medischen bijsmaak van het verhaal, ja dat eigenlijk dezen roman stempelt tot een medisch pleidooi tegen een droevig kwaad, ‘dat men niet noemt,’ - om te spreken met den vertaler!

In hoeverre het uit een kunstoogpunt verdedigbaar, en uit een zedelijk oogpunt wenschelijk kan zijn, in romantischen vorm te spelen met ziekte, dood, en lichamelijke ellende, is een vraag waarop het afdoende antwoord nog niet is gegeven! Er valt misschien wat vóór, maar ook zeker véél tegen te zeggen, dat leeken op déze half-maar-betrouwbare wijze worden ingewijd in de verborgenheden der medische wetenschap. Doch hoe dit zij, van het boek Tuberculeus kan

[p. 695]

men, ondanks zijn onaantrekkelijken titel, veilig verklaren, dat het zich in geenen deele schuldig maakt aan spelerij met akeligheden, noch aan de zucht gezonde lezers ziek te maken, door een realistisch beschrijven van onverkwikkelijke tering-verschijnselen! Neen, Tuberculeus is een teer-geschreven, in teere stemming gehouden boek, en daarenboven is het er een, dat zich kenmerkt door zeer goede, zeer gevoelige natuurbeschrijvingen, en dat als zoodanig wezenlijke kunstwaarde bezit. Zoo b.v. geven de eerste bladzijden, die schilderen het vallen van den avond, een zeer goede inleiding tot de stemming van stervens-weemoed, waarin wij den zieken Willem Vervoort straks zullen aantreffen, in de serre van het sanatorium:

‘Hemel en aarde was in wachting van den avond, in wachting van den nacht, waarin alleen luide-geluidloos zachte gedachten zouden opstijgen in het wijdoverblankende maanlicht. Hier en daar en nog verder en heel flauw nòg verder door-pijnde een lichtje uit een simpele boerenhut de duisternis; want de kalme glans der sterren ráákte de duisternis niet; vloeide er boven over, wonder-stil, hing als een zachte blijdschap van sneeuwige suizeling boven de sombere aarde; alleen het licht uit de woningen der menschen bloedde rood uit in den nacht....’

‘Van een ‘verhaal’ is weinig sprake in dit aan de nagedachtenis van een vriend gewijd boek. De ziels-toestanden van den beurtelings hopenden en vreezenden longlijder zijn ontvezeld met de nauwkeurigheid van een die kènt, en met de liefdevolle belangstelling van een die mededoogen voelt! En heel mooi uitgewerkt is die episode van emotie in de eentonigheid van het sanatoriumleven, wanneer Vervoort liefkrijgt zijn mede-patiente, Emilie, lief en aantrekkelijk persoontje, wier zachte vriendelijkheid hij in zijn eigene week-gelukkige stemming verwart met wederliefde! Misschien is het sentiment in dit alles juist dáárom zoo eenvoudig, zoo echt, zoo diep, omdat we 't gevoel hebben, dat ons hier wáárheid, een stukje werkelijkgeleefd leven, wordt beschreven! Die eetzaal, die lijders, die directrice, die kloosterachtige vereenzaming dier nog jonge menschen min of meer veroordeeld tot sterven, heel dat sanatorium met zijn gevangenis-achtige strengheid, verzacht door de medelijdende zorgen van dokter en pleegzuster, alles is zoo onopgesmukt, zoo aandoenlijk-droevig, dat wij niet denken aan een roman, aan een verhaal, maar aan uit het leven genomen droeve wáárheid!

En zoo, overeenkomstig de wáárheid in het leven, is ook het emotie-loos einde van Vervoorts liefde tot Emilie. Hij hoort haar zeggen, dat ze over veertien dagen heengaat. Hij, de niet-genezene, de nog niet carrièregemaakt-hebbende, half-gebroken levenslijder, denkt er zelfs niet aan haar liefde te vragen voor een later huwelijk. Heel gewoon is hun afscheid, al lijdt hij in stilte; heel gewoon ook vliegen weer de dagen voorbij in het sanatorium. En eindelijk komt er een dag, die de verlovingskaart brengt van Emilie met een onbekende, in de gindsche, groote wereld veraf, waar het sanatorium buiten staat! En Vervoort meent eerst, dat hij het niet te boven zal komen,... en komt het toch te boven. En wordt zelfs ten slotte een op zijn beurt lichamelijk-genezene.

Het éénige onwerkelijke, bedachte, ouderwetsch-romantische vind ik die plotselinge ziekte van Vervoort, ná de aankondiging van Emilie's engagement, de bijkans sentimenteele gevoeligheid daarin van den dokter, de evenzeer overdreven-droefheid erom der verpleegster Lida. Gaat dit alles niet in de werkelijkheid heel wat nuchterder, heel wat minder teer toe, dan Graadt van Roggen het hier beschrijft? Wáár is de dokter, die, als hij weet dat zijn patiënt verliefd was op een mooi gezichtje, zich zóó vrouwelijk-medelijdend en kiesch toont in het daaruit vóórtvloeiende ziekte-geval? En wáár is de verpleegster, die, hoe goed ook voor haar zieken, bij de eerste de beste instorting terstond tranen in de oogen krijgt, en ‘ontdaan’ rondloopt!?

Maar ik herhaal: dit boek is van het begin tot het einde zóó teer, zóó week geschreven, dat om die reden een dergelijke schildering nauwlijks kan verbazen! Nergens ontmoeten wij een ruw, een stuitend beeld. Nergens is de vredige stemming verbroken door een pijnlijken wanklank! Zoo b.v., wanneer Vervoorts vriend en lotgenoot zijn eigen liefdeslijden vertelt! Kenmerkend voor het wezenlijk-reine in dit boek is dan, hoe wij vernemen dat het voorwerp dezer liefde getrouwd, maar gelukkig-getrouwd was! Dientengevolge heeft zij nooit iets vernomen noch vermoed van de haar stil-toegedragen liefde. En dit is juist zijn groote blijdschap, in zijn leed, dit, dat hij ‘haar geluk niet stoorde,’

[p. 696]

dat hij zijn verdriet alléén droeg, ongeweten van háár! Van dergelijke trekjes, die als het ware bewijzen hoe bang de auteur was voor een wanklank in zijn thema van vrede en genezing, wemelt het boek! Als b.v. de moeder van Vervoort sterft, schildert de auteur haar verhouding tot hem zóó ideaal, dat zelfs haar dood aandoet als een lieflijke episode; te meer nog door het aantrekkelijk beeld, dat zich daaraan vastknoopt, der dienende liefde, in de gestalte der R.K. zuster:

‘En een groote dankbaarheid vervulde hem als hij naast het bed zag zitten de vrome zuster; er lag iets kalms in de devote buiging van het hoofd, er was iets vertrouwends, iets kinderlijk liefs in het vrome vouwen der handen, en in haar rustig-starende oogen droomde een reine glans, als van wie vroom en goed door het leven gaat! En toen hij, in het stille morgenuur, het lieve gelaat zijner moeder strak had zien worden en bewegingloos, toen als een ontzettende angst de stilte van den dood in de kamer was neergedaald, en de zieke, moe van veel lijden, het hoofd in een laatst bewegen ter zijde boog, - toen was het die zuster, dat eenvoudig zusterken geweest, die hem troostte en toesprak met teere woorden van berusting; en met haar Duitsch accent, haar gebrekkig Hollandsch, haar vaak onverstaanbare prevelingen, was er toch zoo een innige bekoring van haar woorden uitgegaan, dat hij, in diepe ontroering, zich verzoend voelde met dat sterven, dat hem zooveel moois voor altijd had ontnomen, dat ook hij ootmoedig zijn God bad, om in de ure zijns doods te mogen ontvangen den mondkus van zoo volmaakte verzoening.
Als een oudere zuster sprak ze tot hem woorden van haar geloof, die Vervoort wel wondervreemd klonken, maar die in deze ure hem rust gaven, wijl hun waarheid zoo diepmenschelijk en zoo heel natuurlijk was.’

Neen, Tuberculeus is geen boek waartegen men, om het medische tintje dat erover ligt, bezwaar behoeft te hebben! Ook is het niet, zooals de titel en de opdracht aan een gestorven vriend zouden doen vermoeden, een boek van treurigheid en dood! Het is integendeel een verhaal van opstanding, van leven, van geloof in de toekomst!

Want deze longlijder geneest; geneest lichamelijk en geestelijk beide! Als hij den schok te boven is van Emilie's engagement komt hij tot zich zelf, een tot kalmte en levensrijpheid gevorderd man, die zijn leven verder gaat wijden aan ongelukkige naasten. Geen bitterheid is er meer in zijn zíel over het verlies zijner liefde. ‘Laat de dooden hunne dooden begraven’, zei hij halfluid. ‘Mij wacht het leven, o het leven!’

Er is iets kenmerkends in, dat het gezonde, het lieflijke, datgene wat welluidt, tot ons komen moet in de hedendaagsche literatuur door den invloed van geneesheeren en van sanatoria!

De schijnbaar-gezonde menschen leveren ons boeken van een realisme zoo grof en plat, van een sensualiteit zoo verfijnd, van een ziekelijkheid zoo intens, dat men zich met weerzin afwent, en zich afvraagt wáár het heenmoet, indien zulke wansmakelijkheden ‘kunst’ moeten heeten. Maar de adem van een gezonder, reiner, beter levensopvatting waait tot ons over uit de stille zieken-afzondering der geneesinrichtingen en hunner patiënten en artsen! Zoo hebben we dan ook in dit opzicht, zooals in vele dingen heden ten dage, ‘de verkeerde wereld’...

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

Wordt vervolgd, over ‘Folke Rehn’ en ‘De Hulpprediker.’