De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Boekbeschouwing.

Verschoppeling. (Studie van physiek en moreel kinderlijden), door Johan Schmidt. De Vloek der Vruchtbaarheid, door Johan Schmidt, beide uitgegeven bij D. Buijs, Amsterdam.

Johan Schmidt schrijft niet om de kunst, niet om wat moois te maken en lezers te behagen, maar met het doel wakker te schudden, te laten zien de ellende der maatschappij. Hijzelf deelt dit mee in een Voorwoord, toegevoegd aan De Vloek der Vruchtbaarheid, en opgedragen Aan U; waaruit ik o.a. citeer: Dit boek werd geschreven met 'n doel - niet om U 'n paar uren afleiding te bezorgen na afloop van den beurstijd - na gedanen eeredienst aan het gouden kalf - in tempels, in paleizen... Ik herhaal, 't heeft een doel, en om 't doel zult U 't lezen, om 't doel alléén.

Nu, dat is in onzen tegenwoordigen tijd niets bijzonders meer, dat de romans elkaar opvolgen, geschreven om ‘de ellende’ van het volk in het licht te stellen. Er is ten onzent een geheele school van auteurs, die er zich op toeleggen socialistische en andere tendenz-kunstwerken te produceeren, die in schrille kleuren moeten aantoonen, hoe verdrukt en beklagenswaardig de proletariër leeft. Ziet men in de werkelijkheid rondom zich, dan komt men tot de conclusie, dat de proletariër het in negen van tien gevallen ruimer en gemakkelijker heeft, dan de zoogenaamd ‘beschaafde klasse’; want de proletariër geniet ruimschoots van alles wat er in den hedendaagschen tijd gedaan wordt tot verbetering van zijn lot, krijgt, dank zij andere wetten en betere arbeidsbepalingen, een ruim loon, en veroorlooft zich allerlei onnoodige uitgaven en dwaasheden; maar zoodra het in zijn kraam te pas komt hangt hij ‘de arme man’ uit, gaat in kostelooze ziekenhuizen, laat zich ‘bedeelen’, in één woord hangt al dat schaamtegevoel aan den kapstok, dat de beschaafde klasse, (waarvoor veel minder gedaan wordt), weerhoudt van bedelen en klagen, en deze dwingt zich zelf het noodigste te ontzeggen, om den stand te kunnen ophouden. Men moge dit laatste een phrase

[p. 600]

vinden, en verklaren dat het onnoodig zou zijn zich aan zijn ‘stand’ te storen, maar dat is niet wáar! Onderwijzers, dominé's, officieren, onderwijzeressen, in één woord geheel een breede rij van ambtenaren bij den Staat of in dienst van particulieren moet een zekeren schijn van welvaart en fatsoen ten toon spreiden, op gevaar af van anders de broodwinning te verliezen.

Een werkman daarentegen is geheel vrij. Ik ken er een, (doortrokken van socialistische theorieën natuurlijk), die een goed voorbeeld is van 't geen ik bedoel. Hij verdient een goed werkloon, hij leeft op ruimen voet. Zijn kinderen zouden zich onteerd vinden, als ze niet minstens met witte boezelaars en geborduurde strooken eraan naar school gingen, in plaats van geruite boezeltjes van bont katoen te dragen. Zijn vrouw neemt een rijtuig als het Zondags een beetje regent; want anders zou zij hare mooie japonnen bederven. En, om één voorbeeld te geven van hunne onnoodige uitgaven, deel ik alleen mee, dat een verjaardagcadeau onlangs bestond in een reusachtigen vergulden gaskroon, die dienen moest ter versiering van ‘de mooie kamer,’ en natuurlijk nooit wordt aangestoken, daar het gezin petroleum brandt. Intusschen schamen deze zelfde menschen zich geenszins hun kind in de kostelooze klasse van het Stads-ziekenhuis neer te leggen, en hunne bejaarde ouders te doen inschrijven bij de Diaconie voor een armenbedeeling. Diezelfde ‘voornaamheid’, die hen dwingt hunne kinderen als dametjes naar school te zenden, japonnen te dragen niet bestand tegen een regenbui, en gaskronen aan te schaffen uit pronkzucht, belet hen géénszins tegelijk al de voordeelen en voorrechten te accepteeren van het arm-zijn. En daaruit volgt, dat zij het veel beter en aangenamer hebben ten slotte, dan die hoogere klasse, waarvoor niets wordt gedaan, die integendeel wordt uitgezogen ten behoeve van den proletariër, die hooge belastingen moet betalen, en tegelijk zichzelf moet omringen met een zekere soort deftigheid, niet uit weeldezucht, maar gedwongen door de omstandigheden; en die, in gevallen van ziekte, nood, en zorg, geen enkele der toevluchtsmiddelen tot haren dienst heeft, waarover de armoede heden ten dage zoo ruimschoots beschikt.

Wat dit alles ten slotte te maken heeft met Johan Schmidt?

Hij-ook schildert in zijn Vloek der Vruchtbaarheid een dergelijk tooneel van boekenellende, waarvan de hedendaagsche literatuur vol is, maar dat in de werkelijkheid zich veel minder schrijnend-droevig voordoet. Zijn gezin, bestaande uit vader, kantoorknecht, moeder, vroeger dienstmeisje, en zes kinderen, lijdt in zijn boek een hellebestaan, geschilderd in afgrijselijke kleuren, en eindigend in den moord door den vader van het nieuwgeboren kindje. Zeker, ik wil niets afdingen op het talent waarmede sommige détails zijn blootgelegd, op het scherpe waarnemingsvermogen waarvan de auteur blijk geeft in zijn ontleding der karakters. Maar, gelijk hij zelf in zijn voorwoord meedeelt, dat is voor hem bijzaak. Zijn bedoeling is niet een treffenden roman te maken, maar de waarheid te schilderen. Welnu, die waarheid is bij hem éénzijdig. Om b.v. één voorbeeld te noemen. Hij hangt een aandoenlijke schilderij op van de kinderen van zijn held Belman, die op school leeren van zee en heide en grasvelden, en die nooit iets te zien krijgen of zullen krijgen van al de heerlijkheden van de natuur: ‘Voor hen was geen schoone natuur, geen vooglengezang dan 't getjilp der musschen op het dak. Voor hen geurden geen rozen... zij aanschouwden niet het golvend koren op het veld als het zomer was, en de diepe blauwe luchten over het aardrijk welfden... Wisten de kinderen van land... van zeeën... van onmetelijke wateren? Op de landkaart gaapten ze er naar... snakten 't heerlijke groene gras te ruiken... de schuimkopjes der golfjes te zien, 't kabbelen... 't murmelen te hooren... Midden tusschen de korenhalmen te staan... met eigen vingers de zwangere aren te omvatten... met eigen neus te kunnen opsnuiven de bloemenaroma's.’

Deze droeve voorstelling is van a - z uit de lucht gegrepen. Voor al déze soort kinderen als de Belmans bestaan tegenwoordig de ‘Vacantie-koloniën,’ om niet te spreken van de wandelingen die tegenwoordig ondernomen worden, op mooie zomerdagen, door de onderwijzers van scholen, om de kinderen door eigen aanschouwen de natuur te leeren kennen. Wat de ‘vacantie-koloniën’ betreft, die de kinderen der armen een maand lang geheel kosteloos frissche lucht, goede verpleging, en een verblijf buiten verschaffen, déze weldaad is alweer eene waarvan rijkere kinderen geen gebruik kunnen maken, ofschoon hun zóógenaamde welvaart, in negen van tien gevallen, maar schijn is, zoodat hunne ouders hen met den besten wil ter wereld even

[p. 601]

weinig naar buiten kunnen zenden, als de werkelijk-armen dat vermogen, op eigen kosten.

Een andere drogreden is het argument van vader Belman, dat zijn meisjes te fatsoenlijk zijn om dienstmeisjes te worden, terwijl hem de middelen ontbreken om ze een opvoeding te geven, die hen in een hoogere klasse zou plaatsen. Waarom echter is het een schande dienstmeisje te worden? Was de moeder der kinderen Belman niet evenzeer dienstmeid? Berust geheel de ‘vloek’ van de groote vruchtbaarheid niet op dien geheel anderen vloek van den tegenwoordigen tijd, dat alle menschen 't zelfde willen zijn, en dezelfde positie willen innemen; wat m.i. strijdig is met alle mogelijkheid!? Als vader Belman zóó tobt over zijn zes kinderen, dan had hij zich intijds moeten bedenken. Maar het is onzin de maatschappij aan te vallen over een ‘onrecht’, dat altijd zal blijven bestaan. Nog onlangs kreeg ik een soort bedelbrief van een Belman uit de werkelijkheid. Hij was getrouwd onder het maken van schulden, omdat noch hij noch zijn vrouw geld bezaten zich het noodigste aan te schaffen. Zijn vrouw was reeds bij het huwelijk teringlijdend en klierachtig. Zij hadden kind op kind gekregen, en natuurlijk waren deze alle even ziekelijk, terwijl de moeder gansch en al bedlegerig was geworden, zoodat de oude schulden niet konden worden afbetaald, maar zich jaar op jaar hadden vermeerderd. Deze geschiedenis (waarmede ik an und für sich diep medelijden heb,) deelde hij mij mede in zijn eigen brief, en besloot zijn verhaal met de eigenaardige conclusie: ‘Dus u ziet welk een schuld de maatschappij aan mij heeft.’

- Een dergelijke scheeve blik op de eigen schuld, (al is de aanleiding ertoe heel vergeeflijk, waar het de lust tot trouwen geldt,) teekent de hedendaagsche verhouding van den proletariër tot de Maatschappij. En m.i. zit dáárin de heele fout van het Boek van Johan Schmidt. Hij stelt de maatschappij verantwoordelijk voor iets dat ten slotte eigen schuld is, en blijft. Wie 't ééne wil, moet het andere verwachten. - Bovendien, de auteur streefde zijn doel voorbij, toen hij de huiselijke omstandigheden der familie Belman zóó nachtzwart schilderde. Veel echter, en dáárdoor pakkender, is het beeld dat Zola, aan wien men wel niet zal ontzeggen dat hij de wreede wáárheid durfde schilderen, geeft in zijn Germinal, van te groote werkmansgezinnen, en hoe zij tot stand komen. Aan die teekening ontbreekt evenmin het verschrikkelijke en brutaal-wreede; maar toch is er kleur in, en leven, en afwisseling. En, nog beter werkelijkheids-voorbeeld, is zonder twijfel dat mooie boek van Clara Viebig: Het dagelijksch Brood; waarin zij het leed, maar óók de vreugde van een armelui's bestaan zoo roerend heeft ontleed! Dat spontane, naïeve genieten kunnen, zonder zorg voor den dag van morgen, dat eigen is aan de armoede bij den minsten lichtstraal, dat ontbreekt geheel en al aan het verhaal van Johan Schmidt. En juist dáárin toont zich Clara Viebig zulk een èchte artiste, dat zij die mengeling van jammer en van vroolijkheid, die het leven van dergelijke kinderen uit het volk biedt, zoo uitnemend heeft weten te détailleeren in al hare oneindige nuances.

Maar reeds te lang stond ik stil bij De Vloek der Vruchtbaarheid. Want gaarne wil ik erop wijzen, dat het mede hierboven genoemde boek van Johan Schmidt: Verschoppeling m.i. een veel beteren indruk geeft van zijn menschenmin, in gezonderen zin. Verschoppeling, de naam reeds duidt het aan, is de geschiedenis van een door zijn ziekelijke geboorte van de wieg af geminacht wezentje, kind uit de volksklasse, wiens ouders te onontwikkeld zijn om te begrijpen hoe onschuldig hijzelf is aan zijn eigen mispuntig lichaampje en mispuntige ziel. Dat er onder zulke omstandigheden logisch niet anders groeien kan uit zoo'n slecht-verzorgd, slecht-opgevoed, geminacht schepsel, dan een gluiper, een misdadiger, een valsche geniepert, dat heeft de auteur op zeer menschkundige wijze aangetoond. Zelfs zij die het goed met hem meenen, zooals de oude grootmoeder, zijn te onoordeelkundig, om te begrijpen hoe zij hem moeten aanvatten. Hun medelijden met hem uit zich in hem bederven, want ‘hij is immers zoo'n stumper.’ En heel waargeteekend lijkt mij ook de toestand op school, de meester, die den achterlijken jongen hoe langer hoe onwilliger en stompzinniger máákt, door hem uit te lachen en zijn zelfvertrouwen te vernietigen met spot, de kinderen, die, daardoor aangemoedigd, het hunne toebrengen aan zijn afkeer van het onderwijs, totdat de Hoofdonderwijzer hem onder handen neemt, hem met zachtheid op weg helpt, en hem plezier doet krijgen in hetgeen hij ten slotte beter blijkt te weten, dan hij 't zèlf vermoedde. Heel de lijdensgeschiedenis van dit wezentje, boetend voor het ziekelijk gestel eener moeder, aan wie hij niet had gevraagd hem het leven te

[p. 602]

schenken, heel die ellende van het kinderleven van zulk een misdeelde, is met groote nauwkeurigheid te boek gesteld, op een wijze die méér nog zou aangrijpen, dan zij het reeds doet, indien de auteur niet een weinigboeienden, langdradigen stijl bezat, waardoor zijn tooneelen dikwijls de noodige kleur en geur missen. In De Vloek der Vruchtbaarheid is hij er in dit opzicht zeer op vooruit gegaan; als roman laat dit laatste boek zich aangenamer lezen dan Verschoppeling. Maar daarentegen legt hij zich in De Vloek der Vruchtbaarheid toe op woorden, uitdrukkingen, en platte voorstellingen, die dunkt mij onnoodig zijn, zelfs gegeven zijn realistisch oogmerk. Zola alweer heeft het in dit opzicht, ook in zijn meest realistische boeken, niet zóó grof gemaakt als Johan Schmidt dit noodig vindt. In Verschoppeling blijft hij in dat opzicht veel meer binnen de perken van hetgeen oorbaar is, en toch zegt hij in dat, evenzeer in de volksklasse spelende boek, even ongezouten de waarheid over vuil en onzedelijkheid, als in zijn laatste werk. Maar de wijze wáárop hij 't zegt is anders. Eén ding heeft mij in beide boeken getroffen, als een bepaald bewijs van talent, en dat is de gave van den auteur, van den omgang der armen-onderling te beschrijven, in zijn eigenaardige mengeling van jaloezie, twistzucht, gulheid, hartelijkheid, drift, kwaadsprekendheid en vergevensgezindheid. De bruiloft van Verschoppeling's stiefmoeder, 't bezoek van zijn grootmoeder bij hare pas-getrouwde dochter en, in De Vloek der Vruchtbaarheid, de visite van tante Els bij hare nicht juffrouw Belman, en het standje dat Belman daarover later ten harent komt maken, al die brokstukken zijn typische voorbeelden van wat ik bedoel. De dialoog, de overgang tusschen liefheid en woede, heel de eigenaardige omgang van dit soort menschen, is uit het leven gegrepen.

Men moge het niet ééns zijn met den auteur wat het nut van zijn ‘doel’ betreft, men moge het afkeuren, dat hij zijn toevlucht neemt tot vulgair en zelfs vuil wezen waar 't niet noodig is, dat neemt niet weg, dat men in hem mag begroeten een ‘iemand’, die wat te zeggen heeft, en dat kan zeggen met talent.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.