De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Boekbeschouwing.

Stoere Werkers, door J. Eigenhuis, (uitgever H.J.W. Becht, Amsterdam.) - J. Eigenhuis is m.i. een van de meestuitgesproken talenten, op wien onze jongere letterkunde kan bogen. Zijn taal en onderwerpen zijn dóór en dóór modern. Maar bij hem geen quaestie van naäperij, van woordkunst zonder inhoud. In zijn werk leeft de echte kunstenaar, die niet met woorden knutselt en maar wat photographeert, maar die met zijn eigen ziel heeft meegevoeld en meegezien datgene, wat hij beschrijft in zeer realistische, toch in het minst niet stuitende kleuren. Wanneer men een voorbeeld zoekt in de jongste letterkunde, hòe wezenlijk realisme zonder onkuischheid kan zijn en moet zijn, dan is er misschien geen beter leermeester te vinden dan Eigenhuis. Zijn realisme is eerlijk, oprecht, maar niet gewildplat. Hij werkt tooneelen en toestanden breed uit, maar daarnaast laat hij u inzien in de ziel, in het inwendige der door hem naar het uiterlijk zoo zorgvuldig afgebeelde menschen. Dat is het hemelsbreed verschil tusschen hem en een Coenen of een van Hulzen. In Coenen's Zondagsrust, in van Hulzen's De man uit de Slop zien wij alléén het uitwendige bestaan; in De Aardbeikoopers, de eerste der vier novellen waaruit Stoere Werkers bestaat, beleven wij, naast de uiterlijke dingen, ook mede wat er omgaat in de zielen van die eenvoudigen naar de wereld, met wien de auteur ons in aanraking brengt; naast het uitwendige zien wij het verborgen-inwendige. En in de schildering dáárvan is Eigenhuis een meester, die ons ontroert tot in het diepst der ziel. De wijze waarop hij in De Aardbeikoopers den gemoedstoestand ontleedt van dien wezenlijk-vromen man, die door armoede en uitzuigerij ertoe komt een moord te begaan op zijn beul, door wien hij tot den bedelstaf werd gebracht, de verschillende phasen van zijn achteruitgang, zijn strijd om er door hard-werken weer boven op te komen, en het aandoenlijk slot, van den doodslag begaan op het ongelukkig oogenblik waarop hij tevergeefs paling wou vangen voor zijn ziek kind, al deze op-zich-zelf kleine bijzonderheden zijn ontvezeld met een scherpte van blik en een meebeleven van den toestand, waarin zich de echte kunstenaar bewijst op iedere bladzijde. Als men het verhaal van De Aardbeikoopers opslaat, krijgt men eerst een onplezierigen indruk, alsof de begaafde schrijver van Beproefden zijn heil was gaan zoeken bij het woordgeknutsel zonder inhoud van de ‘Jongeren’, die den ‘Meester’ te Baarn napraten. Want, vele bladzijden lang vermeit hij zich in een ellenlange beschrijving van het aardappelen-eten van het gezin van Jaap. Hoe zij die aardappelen in den mond steken, hoe die er uitzien, hoe de schotel er uitziet, etc. etc., al deze nietigheden worden uitgeplozen met

[p. 491]

een ijver, een volharding, en een langdradigheid, die het geduld van den lezer op een harde proef stellen, en hem de meest-onverkwikkelijke dito-passages uit talrijke romans van ‘jongeren’ voor den geest roepen. Ten bewijze dat ik niet overdrijf, behoef ik slechts te zeggen, dat deze beschrijving gerekt wordt van blz. 1 tot blz. 7. Lang genoeg, nietwaar, om een zóó alledaagsch iets als een aardappelen-etend gezin te beschrijven? Wanneer men kort en toch krachtig dergelijke uitwendige bijzonderheden wil doen zien aan den lezer, dan kan men nergens beter ter schole gaan, dan bij de onvergelijkelijke Camera Obscura. Beets óók laat u zien, óók mee-aanschouwen. Maar hoe raak, hoe in enkele volzinnen alles-zeggend zijn zijn korte aanduidingen! Sla op De familie Stastok, of Gerrit Witse, en gij zult telkens getroffen worden door het reusachtig verschil tusschen de moderne breedsprakigheid der ‘jongeren’, die hun gedachten verdrinken in een woordenstroom van lange uiteenzettingen, en het leuke, in enkele regels allesuitdrukkende proza van Hildebrand, voor wien een paar woorden voldoende zijn, om den lezer het geheele beeld voor oogen te tooveren.

Zoo b.v. het roeipartijtje van Pieter Stastok, Koosje, Amelie, Dolf, en ‘de Leidsche student’, Hildebrand-zelf. Als de magere, sentimenteele Amelie met den Leidschen student alléén blijft, bij de over hun pasgeboren biggetjes redeneerende boerenkinderen, hoe levendig teekent de schrijver dat piquante tooneeltje in drie of vier volzinnen, zóó, dat we de geheele situatie vóór ons zien! Een hedendaagsch auteur zou vele bladzijden volgemorst hebben om ons de vuilheid der boerenwoning, en weet ik wat nog meer, uitéén te pluizen! Maar hij zou er met dat al niet half zoo goed in geslaagd zijn het beeld te laten leven, als Beets dit doet.

Dergelijke voorbeelden zijn te over te putten uit de Camera Obscura, die zulk echt realisme is, dat de menschen eruit nog steeds leven, en voor ons jonger geslacht hun belang behouden hebben. Ik herinner maar aan de teekening van den ‘charmante’ uit De familie Kegge, aan het diner ter eere van den candidaat Witse, aan het ‘avondje’ bij oom en tante Stastok. Nergens heeft de schrijver vele woorden van noode, om de omgeving, de omstandigheden, de menschen, uit te beelden. Een paar pennestreken zijn voldoende, en wij zien alles beter en juister, dan wanneer heden-ten-dage de ‘jongeren’ zichzelf en hun mageren inhoud verdrinken in een woordenvloed van samengeknutselde àpartige volzinnen, en gezochte voorstellingen, en realistische bijzonderheden, die van louter ‘realisme’ vuil en goor worden door de veel te breed uitgewerkte détails!

Maar, behalve dit ééne offer aan den tijdgeest, van veel te lang stil te staan bij hetgeen méér indruk zou maken als het korter werd gezegd, heeft J. Eigenhuis zich gelukkig volkomen reinbewaard van zulk hinderlijk realisme. Wat hij verder te zien geeft is het inwendige zieleleven, héén door het uitwendige! Daar is b.v. het volgende hoofdstuk van De Aardbeikoopers, waar de vader zijn kip moet doodmaken, om er voor het zieke meisje een soepje van te laten koken. Hier ook verwijlt de auteur weer bij de uiterlijke bijzonderheden, die van het dood-maken dier kip. Maar nu hebben wij die beschrijving noodig; nu kunnen wij haar niet missen, omdat zij verband houdt met hetgeen er daardoor inwendig omgaat in de ziel van dien man, die zijn zieke meisje zoo van harte gunt dat lekkere schoteltje, en die gelijktijdig gemarteld wordt door het lijden, dat hij zijn mooiste, mééstgeliefde kip moet aandoen, in dien sluipmoord op haar. En, heel het vervolg van dit grootste en meest uitgewerkte verhaal uit den bundel is één uitwerking van den zielstoestand van Jaap, zooals die geboren wordt van lieverlede uit zijn uitwendige benarde omstandigheden. Jaap wordt tot moordenaar. Ondanks zijn vroomheid, ondanks zijn rechtschapen karakter, begaat hij een moord! En hoe het zoover komt, dat zien wij door den langzamen achteruitgang van zijn bezit, door het bezoek ten zijnent van den uitzuiger ‘Dikke Nol’, door zijn verkoop van het kleine eigendom dat hem zoo lief is, noodgedrongen, op raad van den belangzuchtigen notaris, door het steeds erger worden van het zieke meisje, door haar verlangen naar een stukje lekkere visch... Al deze uitwendige dingen beheerschen het inwendige leven van dezen man. Daarom kunnen wij de détailleering ervan hier niet missen; daarom is het nóódig dat de schrijver ze voor ons uitbeeldt, en er ons van op de hoogte houdt. Het uitwendige houdt hier onmiddellijk verband met het ongeziene leven. Het tot moordenaar-gemaakt-worden van Jaap, door de wreedheid van het leven met hem, dat is de inhoud van het verhaal. Het kon niet anders geschreven worden dan zoo, met al die opvolgende oogenschijnlijk-kleine

[p. 492]

dagelijksche dingen. Daarom is dit een realisme van de goede, de echte soort, een realisme van wat te zeggen hebben, van een inhoud, die een vorm noodig heeft; inplaats van een leegen vorm, waarin men tevergeefs zoekt de kern...

Er is echter nog een andere reden, waarom ik Eigenhuis bijzonder hoog-stel, en geloof dat hij een àparte plaats inneemt in onze literatuur. Eigenhuis teekent een soort menschen uit het werkelijke leven, die bijna nooit worden begrepen, zooals zij in wáárheid zijn, namelijk de eerlijk-vrome boerenmenschen! Wanneer deze vromen een enkele maal ten tooneele verschijnen in novellen en romans, dan zijn zij gewoonlijk gechargeerd, of als huichelaars, of als domme halfonnoozelen! Overigens echter ontmoet men hen alleen in christelijke boeken, en dan zijn zij uit den aard der zaak gemaakt tot tendenz-poppen, dragers van de idee dat de calvinisten ‘de’ waarheid bezitten. Op de eerlijke wijze echter, waarop Vlaamsche schrijvers ons Roomsch-Katholieken laten zien in éérlijke-geloovigheid, waarop wijlen Emile Seipgens ons rondvoerde in het Roomsch-Katholieke Limburg, zonder geloofs-haat, met een kunstenaars-meevoelen van hun echt-geloovig zieleleven, op die wijze weten Protestantsche auteurs zich slechts heel zelden in te denken in de éérlijke bijbel-geloovigheid van een groot deel onzer boerenbevolking. De kracht van zulk eerlijk geloof, het stoere waartoe zulk vast Godsvertrouwen leidt, het is door Eigenhuis gevat, en in eigen ziel nágevoeld, met meesterlijk talent! - En om die reden bovenal zijn de figuren uit Stoere Werkers het maaksel van kunstenaarshand. Het is zoo uitnemend geteekend, het echt-vrome in Jaap, dat hem aan het doodsbed van zijn kind, op het oogenblik-zelf waarop de rijksveldwachters hem komen halen wegens den moord, nog zeggen doet in onderwerping aan Gods wil: ‘Het is de zonde, de zonde...’ En diezelfde wezenlijke vroomheid vinden wij terug in een ander, in het gevoeligste van de vier schetsjes: De baggerman. De vader verliest zijn zoon, op het oogenblik-zelf waarop hij voornemens was met hem een stuk land aan te koopen, en voor eigen-rekening te gaan bewerken. Een ongelukkig toeval doet den jongen verdrinken; en wij zien aan het einde van de novelle de beroofde ouders alleen-achtergebleven, met het kleine nakomertje-zoontje, dat hen op zijne wijze tracht te troosten. In de wijze waarop Eigenhuis dit droevig tooneel teekent, die vader, zooeven thuisgekomen uit de kerk, met den opengeslagen bijbel vóór zich, nalezende de teksten die hem troost moeten brengen in zijn beproeving, toont hij zich zoo recht de kenner van ware geloovigen, voor wien hun Bijbel en hun God een werkelijke toevlucht is in den nood. Al ware het alleen omdat déze soort van menschen bijna nooit geteekend wordt in onze literatuur, terwijl zij toch voor een groot deel de kern uitmaken van ons volk, dat een christelijk ministerie aan het roer bracht en aan het roer houdt, al ware het alleen dáárom, ik zou Eigenhuis een groote aanwinst achten voor onze literatuur, die bijna zonder uitzondering bestaat uit typen van verliederlijkte jongelui, of van in de láágste volksklassen thuisbehoorende schooiers, met hier en daar er-tusschendoor een enkelen in fijne salons spelenden luxe-roman van Couperus of Borel.

Ons eigenlijke volk, ons voor een gróót deel calvinistisch volk, wordt veel te weinig gekend, veel minder nog begrepen, door hen die zelf veraf zijn geraakt van geloof en geloofsleven. Eigenhuis is de eerste hedendaagsche schrijver van beteekenis, die het der moeite waard vindt te beschrijven, wat hij afluisterde in hun zielebestaan van verborgen geloofsomgang met hun God. Stoere Werkers noemde hij zijn bundel. Het is een feit, dat éérlijk geloof ‘stoere’ werkers máákt, in den geest van een Jaap, of van den ‘baggerman’; die, ook ondanks beproeving en tegenspoed, blijven arbeiden op de plaats waarop ‘God hun stelde’; omdat het ‘Gods wil zoo is’ - - En dat de auteur niet alleen de mooie, maar ook de minder sympathieke zijde van ‘geloof’ wist te begrijpen, bewijst zijn magnifique teekening in Een Kindeke, van den vader van den onnoozele. Die man, biddend in de gemeente, géén huichelaar, en toch een ellendige schijnvrome, is een meesterstuk van begrepen-hebbende mengeling van schijngeloof, ijdelheid, en zelfzucht, waaruit bij zoo menig ‘Bijbelvaste’ de vroomheid bestaat als men achter de schermen ziet.

Er is bovendien nog een reden, waarom ik bij Een Kindeke wil stilstaan. Ik sprak in den aanvang van dit opstel van het realisme, dat zich niet toelegt op vuile en dubbelzinnige toespelingen, maar toch de dingen bij den naam noemt. Een Kindeke is hiervan een uitnemend voorbeeld. Want, zeer juist heeft de schrijver begrepen, dat het beeld van zijn armen onnoozele niet volledig zou

[p. 493]

zijn, indien hij niet teekende de dierlijke instincten, die moeten ontwaken in een dertigjarigen man, met een gezond lichaam, bij het samen-omgaan met een mooi jong-meisje! Heel die gemoedstoestand van Willem is echter ontleed zonder eenige onkiesche toespeling, en, waar de uitbarsting eindelijk plaats heeft, in de scène met Eitje, het jonge-meisje, is alles zoo eenvoudig, zoo doodgewoon, met enkele woorden gezegd, dat er geen quaestie kan zijn van onkuische of leelijke bijgedachten. Eitje was veel te gewoon aan den omgang met dieren en aan de natuurlijke dingen, om zich op den onnoozele boos te maken, - zegt de schrijver zeer terecht; en daarmede laat hij de zaak haar einde hebben. Ik behoef niet erop te wijzen, wat van Deyssel, Coenen, Jan Feith, enz. enz. gemaakt zouden hebben van zulk een situatie! En ik vraag ieder, die eerlijk is, of het realisme van Eigenhuis in dezen lager staat dan het hunne, of oneindig hóóger?

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.