De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Wilhelmina Schröder.

In de nabijheid van Luzern werd de villa Tribschen jarenlang door Richard Wagner bewoond. In het sombere salon, grenzend aan de werkkamer van den grooten kunstenaar, bevonden zich de beelden der Wagneriaansche helden: Tannhäuser, Lohengrin, Tristan, enz.

Tusschen deze was de buste geplaatst van een schoone vrouw met krachtige gelaatstrekken; de wereldberoemde zangeres Wilhelmina Schröder. ‘Mijn muze’, noemde Wagner haar. Slechts een enkele maal maakt hij in zijn brieven melding van deze geniale vrouw, doch dan bekent hij openlijk welken invloed Wilhelmina Schröder op hem heeft uitgeoefend.

‘Door haar heb ik geleerd wat de zang vermag uit te drukken,’ schreef hij aan een vriend. ‘De verschijning van deze bizondere persoonlijkheid heeft mijn liefde voor het tooneel tot hartstocht aangewakkerd.’

6 December 1804 werd Wilhelmina Schröder geboren, dochter van Sophia Schröder, destijds een groote actrice, beroemd door het weergeven van Schiller's drama's. Haar vader had een mooie baryton, doch een zeer middelmatig talent. Hij was echter goedhartig van aard, en aan hem had Wilhelmina

[p. 410]

te danken dat ze goede Fransche en Duitsche lessen kreeg.

De kindsheid van de later wereldberoemde vrouw geleek een hel. Als een echt enfant de la halle werd ze op 4-jarigen leeftijd voor danseuse bestemd. Een dansmeester van het corps de ballet uit Parijs begon die onbarmhartige gymnastiek met alle ledematen, waaraan de toekomstige reines du ballet zich moeten onderwerpen. Bij het minste vergrijp of teeken van moeheid regende het slagen van den strijkstok op knieën en vingers. Na dergelijke ‘gymnastieklessen’ bleef ze soms uren uitgeput op den grond liggen.

Op haar vijfde jaar debuteerde ze in een ballet. Het mooie kind in haar matrozenpakje met grijzen hoed en blauwe linten had verbazend succes. Al haar baby-krachten spande ze in, want haar moeder had haar een pop beloofd of een roede, naarmate ze goed of slecht zou spelen en dansen.

Iets later maakte een zekere Hörschelt fureur in Duitschland met kinder-pantomimes, o.a. ‘de Waschvrouwen’, een soort klucht waarin de waschmeisjes door kleine schoorsteenvegers worden achtervolgd. Op het critieke oogenblik moest Wilhelmina, een der schoorsteenvegertjes, toen 11 jaar oud, zich in den brandenden schoorsteen werpen om de vlammen te blusschen. Op een van de repetities deinsde ze hiervoor angstig terug, waarop de balletmeester haar woedend opnam en haar met het hoofd naar beneden in de diepte gooide. Een tooneelknecht ving haar gelukkig op; alleen de blonde lokken van het arme kind waren geschroeid.

Dergelijke indrukken, plus urenlange repetities dag in, dag uit, en een nomadenleven tusschen Hamburg, Praag, Weenen en de Rijn-oevers, zouden een zwakke natuur hebben vernietigd, doch het geniale kind was sterk. Haar karakter was diep en ernstig, ze was vroolijk en opgewekt, en ze bezat een onbuigzamen wil. Dit alles, gevoegd bij een vrouwelijke behoefte om lief te hebben en zich te geven, vormden samen de grootheid van de artiste en de vrouw, tevens de bron van haar kracht en lijden.

In de woelige tijden van Duitschland's opstand tegen Napoleon (1813) was Wilhelmina wanhopig dat ze niet mee mocht trekken in den oorlog. Stil kroop ze naar den zolder om daar Schiller's Maagd van Orleans te declameeren.

Door haar buitengewoon talent van mimiek en voordragen, besloten haar ouders om hun dochter actrice te doen worden. Ze trad o.a. op als Aricie in Phèdre en Ophelia in Hamlet. Op 15 jarigen leeftijd werd de prachtige sopraanstem ontdekt, en kreeg ze lessen van een Italiaan, Josef Mozzatie. Als actrice zou ze een talent eersten rang zijn geworden; - nu werd ze de geniale zangeres, wier kracht van uitbeelding het muzikale drama heeft geïnspireerd.

Ze trad voor het eerst op in de Zauberflöte van Mozart, daarna zong ze de Agatha uit de Freischütz onder leiding van Weber. Doch eerst in Beethoven's Fidelio werd haar geníale kracht ontdekt.

In 1822 zou deze opera gespeeld worden. De groote meester was heel boos, dat aan een kind van 18 jaar zijn Leonora werd opgedragen.

Met angst zag de jonge artiste den avond der uitvoering tegemoet. Bij het opgaan van het scherm schrok ze van de wilde haren, het sombere gelaat en de onrustig-vlammende oogen van den grootste aller toonkunstenaars die achter het orkest was gezeten. Dit was de eerste maal dat de zangeres Beethoven zag.

De uitdrukking van zijn oogen deed haar hart hameren van angst. Doch bij de eerste klanken van de heerlijke sopraanstem vergat ze alles en allen. Ze was slechts Leonora. Bij de laatste acte der gevangenis-scène voelde ze echter plotseling haar krachten wegzinken. Ze besefte haar onmacht, en die toenemende, ontzettende vrees in houding en gebaren was zoo volkomen in overeenstemming met haar rol, dat het publiek in ademlooze spanning deze acte meeleefde.

Ten slotte werpt Leonora zich tusschen haar echtgenoot en den dolk van den moordenaar. Dit is het hachelijk oogenblik. Het orkest zwijgt. Dan klinkt de wanhoopskreet meer uitgegild dan gezongen: ‘Dood eerst zijn vrouw!’ Pizarro wil haar op zijde gooien maar ze grijpt haar pistool - en de moordenaar deinst achteruit.

Trompetten weerklinken; de redder nadert. Leonora laat het wapen vallen. Haar knieën wankelen, met beide handen grijpt ze haar hoofd; dan uit ze onwillekeurig dien hartverscheurenden kreet, een kreet die niet meer muziek is - een angstgil, dien alle zangeressen tevergeefs hebben willen nabootsen. Die cri d'angoisse was opgeweld uit Wilhelmina's ziel.

Florestan fluistert: ‘Mijn vrouw, wat hebt ge geleden om mijnentwil!’ Doch nu werpt Leonora zich in de armen van haar echtge-

[p. 411]

noot, en snikkend roept ze uit: ‘Neen, niets, niets, niets!’ Een driemaal herhaalde kreet, waarin liefde, hartstocht en blijdschap jubelen!

Een kwartier lang donderde de orkaan van bravo's. Beethoven had zijn Leonora gevonden. De heerlijke stem had niet tot den grooten meester kunnen doordringen, daar deze toen reeds volslagen doof was. De ziel van haar hemelschen zang was echter in gebaren en gelaat weerspiegeld.

Een vriendelijke blik lichte in de anders zoo sombere oogen; onrustig en gejaagd streek hij over de wangen van de geniale jonge vrouw, haar belovend een opera te schrijven voor hàar, voor hàar alleen.

Helaas werd deze belofte nooit vervuld. Wilhelmina schreide tranen van geluk. Nooit heeft ze Beethoven teruggezien, doch de ernstig gesproken woorden van dien reus onder de toonkunstenaars bleef haar liefste souvenir. Deze twee genieën hadden elkaar een enkele maal gevonden, elkaar erkend - toen werden beiden voor altijd gescheiden.

Na de opvoering der Fidelio wist de zangeres die heerlijke onweerstaanbare taal met haar verrukkende stem te spreken, die tegelijk klank, licht, melodie en beeld is. Alle Europeesche schouwburgen stonden nu voor haar open. Doch hoe stond het met haar eigen hart? Afschuw gevoelde ze voor de intriges om haar heen gesmeed, voor de kleinzieligheden en de wandaden uit haar omgeving. Sinds den aanvang van haar loopbaan verlangde ze vurig naar een gezellig huiselijk leven. Na een tooneelvoorstelling trok ze zich dikwijls in een kerk terug, waar ze soms uren lag geknield, heete tranen stortend. ‘Was ik Katholiek geweest, dan zou ik non zijn geworden,’ schreef zij in haar dagboek.

Op 19 jarigen leeftijd huwde ze Charles Devrient, een man met schoone gelaatstrekken en innemende manieren. In 1823 werd de plechtigheid voltrokken. Van dit huwelijk weten we alleen dat het ongelukkig was. Vijf jaar later werd de scheiding uitgesproken. ‘Die scheiding was noodzakelijk om niet onder te gaan als vrouw en als artiste,’ schreef ze. Ten einde haar vrijheid te verkrijgen laadde ze alle schuld op zich, en deed ze afstand van haar kinderen, die ze innig lief had.

De jaren die nu volgden brachten een aaneenschakeling van triomfen. In 1830 speelde ze de Freischütz en Fidelio in het Théâtre Italien te Parijs.

Een Fransche criticus zei: ‘Elle chante avec son âme encore plus qu'avec sa voix. Les sons viennent de son coeur encore plus que de sa gorge.’

De Juli-omwenteling noodzaakte haar te vertrekken. Het volgend jaar keerde ze echter terug met een engagement in het Théâtre Italien. Hier moest ze met de grootste, beste zangers der Italiaansche school wedijveren, als Rubini, Lablache en Zerlina Malibran.

Ze debuteerde in den Don Juan als Dona Anna. Met angst zag ze tegen deze uitvoering op. Eerst scheen ze machteloos, doch langzamerhand herkreeg ze de volle macht over haar stem, en als Dona Anna zich met Don Ottavio voor het lijk van haar vader werpt en uitgilt in haar wraak:

Ma qual s'offre, o di, spettacolo funesto agli occhi miei. -

Toen ging een huivering door de zaal. Prachtig gaf ze weer de wanhoop van de trotsche, reine ziel tegen de overweldigende macht van den hartstocht. Is haar wraak gekoeld en Don Juan voor eeuwig gevloekt, dan is de kracht der vrouw gebroken. Snikkend zucht ze:

Lascia, o caro, un anno ancora.

Allo sfogo del mio cor.

Wilhelmina Schröder's verrukkelijk spel en heerlijk geluid hadden het publiek gewonnen. Het succes van de jonge Duitsche vrouw wekte hevige jaloezie op bij de Spaansche zangeres Malibran. Van woede scheurde deze haar bouquet uiteen.

In de Othello van Rossini speelde Malibran Desdemona. Het succes van beiden was even groot. Nu eischte de jaloersche Spaansche vrouw dat de rollen werden omgekeerd. Ook als Desdemona behaalde Wilhelmina Schröder een schitterende overwinning. Van deze Shakesperiaansche schepping maakte ze echter een andere figuur, een zacht en lieflijk wezen. De Othello mislukte ditmaal geheel, daar de stem der Spaansche zangeres schor klonk door ingehouden woede.

Wilhelmina Schröder beschouwde het tooneel niet als een oorlogsveld om elkaar te verpletteren. Ieder bespotte echter haar hooge idealen. In Parijs bleef ze l'Etrangère in de artisten-wereld. Ondanks haar triomfen gevoelde ze zich eenzaam en verlaten.

Dit niet-begrijpen van haar innerlijk wezen smartte haar diep. Ze keerde naar Duitschland terug, waar ze vijftien jaar lang het publiek in verrukking bracht.

Eens kwam iemand op de gedachte om aan drie beroemde zangeressen uit dien tijd te vragen, welke gewaarwordingen de tooneel-decors op haar maakten. Jenny Lind antwoordde: ‘Decors bestaan niet voor mij; ik denk slechts aan mijn zang.’ Henriette Sontag zei: ‘decors zijn maar decors: ik trek er zooveel partij van als ik kan.’ Wilhelmina Schröder haalde de schouders op: ‘Decors zijn voor mij een mengeling van doek en kleuren. Ze worden echter wat ik wil. Als ik zing - worden ze levend. Boomen tril-

[p. 412]

len, bloemen geuren, het water bruist, sterren flonkeren, het onweer dondert.’

Voilà du génie.

Hoe grooter haar triomfen echter werden, des te dieper werd haar intiem lijden. Haar Europeesche vermaardheid maakte de innerlijke ziele-verlatenheid slechts grooter. Dit schijnt het onvermijdelijk lot der tragédienne. Ze geeft het beste wat ze heeft, het heilige mysterie van haar ziel, en zelf gevoelt ze zich eenzaam en verlaten.

Het dagboek toont hoe diep dit gewonde vrouwenhart heeft geleden. Op 23 jarigen leeftijd had ze alle illusies der jeugd verloren. Soms denkt ze een verwante ziel te ontmoeten, doch telkens wordt ze teleurgesteld. Dergelijke diepe machtige naturen begaan gewoonlijk onherstelbare fouten en vergissingen. Het groote drama wachtte haar op 39 jarigen leeftijd.

In 1843 leerde ze een Saksisch officier kennen, Döring, een vermetel, cynisch gelukzoeker.

Physieke bekoring begoochelde de beroemde zangeres. Hij wist haar hartstocht op te wekken. Ze verwoestte haar gezondheid en werkte voortaan slechts voor hem. Aan die liefde en dit schijnbaar geluk klampte ze zich vast. Volslagen verblind onderwierp ze zich aan al zijn grillen.

De liaison duurt 5 jaar. In 1848 zou het huwelijk voltrokken worden. Den dag, voorafgaand aan de trouwplechtigheid, ontvangt Wilhelmine Schöder een brief van den groothertog van Mecklenburg om haar het huwelijk te ontraden met den ellendeling. Een pakket is er bijgevoegd: de talrijke bewijzen van zijn schanddaden.

Ze gooit het pakket ongelezen in het vuur en teekent even later een contract, dat Döring haar voorlegt, waarin ze alles afstaat wat ze bezit en de helft van het jaargeld dat ze ontvangen zou van het theater in Dresden. Geen enkelen blik werpt ze in het contract. Truth is far more strange than fiction.

Tijdens dit rampzalig huwelijk was de beroemde vrouw aan onwaardige ketenen gebonden. Haar man bespotte haar om al haar opofferingen. ‘Hij was een duivel,’ schreef ze.

In 1847 speelde ze de Romeo in Riga, weinig vermoedend dat dit haar laatste optreden zou zijn. Nog in 1848 scheidde ze van Döring. Haar ziel was doodelijk gewond, doch ze was vrij.

Haar kracht was gebroken, maar de artiste behield haar idealen. Voor de planken deinsde ze echter terug.

Eenige jaren daarna huwde ze een Italiaansch edelman, die haar voor gebrek behoedde. Later dreef heimwee haar naar Duitschland en haar kinderen terug. Een vreeselijke ziekte tastte haar aan.

In de lange lijdensuren trok haar gansche leven aan haar stervende geest voorbij. ‘Ik heb mijn hart gezongen,’ riep ze in haar koortsdroomen, ‘en wat blijft er over? Al mijn wenschen en idealen neem ik mede in het graf.’

Soms klonk haar lach schel en schril door het vertrek. ‘Ik lach om de menschen om niet te schreien.’

Doch ook haar laatste oogenblikken waren aan haar ideaal gewijd: ze herleefde de heilige uren van haar jeugd, als haar reine, blanke ziel zich gaf in het gebed.

Een van de laatste dagen voor haar dood, liep ze met lijkwit gelaat onrustig de kamer op en neer, met vreemd-zachte stem den zwanezang uit Lohengrin neuriënd. In een soort extase ging ze op haar rustbank liggen. Uren bleef ze onbeweeglijk. Al de figuren die ze had geïncarneerd, trokken voorbij haar stervend oog. Ze zag een park met geurige bloemen en schoone beelden die haar tot zich wenkten, doch ook naargeestige groepen in sombere kloostergangen langzaam voortbewegen.

‘Waar gaat ge heen?’ vroeg ze.

‘Naar de vergetelheid,’ klonk het antwoord, terwijl ze de armen naar het gewelf uitstrekten.

De laatste figuur was een heerlijke, van zonneglans stralende verschijning.

‘Wie zijt ge?’ vroeg ze wederom.

‘We zijn uw toekomstige scheppingen. Ga met mij mede.’

Eindelijk had de diep-beproefde ziel rust en vrede gevonden. Den dag voor haar dood, sprak ze: ‘Ik heb mijn gansche leven herleefd. Ik ben nu overtuigd dat onze ziel niet sterft met den dood.’

‘Alles is groen om me heen,’ fluisterde ze. Toen sloot ze de groote, blauwe oogen.

Dit was 26 Januari 1860. De beroemde zangeres werd begraven te Coburg. Vrienden lieten op het kerkhof een pyramide van bloemen plaatsen en een zuil van graniet.

In de steen had kunnen gegrift staan:

Ich habe nach dem Höchsten gestrebt.

ANNIE DE GRAAFF.