De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Uit de ‘brieven aan een doode’ geschreven aan haar echtgenoot door Bertha von Suttner. Vrij naar het Duitsch door B.G.

V. De dingen die ge lief hadt.

Steeds denk ik aan alles wat gij lief hadt, mijn doode. Wat hieldt ge veel van bloemen, tooneel, muziek, natuur. Wat was het mij een genot u daarvan te zien genieten.

[p. 276]

Wat een vreugde schonk u het eerste viooltje door u geplukt, dat ge mij bracht; een rozenknopje dat ge in uw knoopsgat staakt... Ik voel dat ge in de bloemenwereld hetzelfde speurdet wat ik doe: de waarborg dat liefelijkheid een deel uitmaakte van het plan waarmede de wereld is samengesteld. ‘Het zij licht’ werd gesproken door den Schepper als een gebod, ‘het bloeie’ werd gezegd met een lach.

Wie het gelaat begraaft in een bos dauwnatte bloemen, ademt een geur in die het reinste genot schenkt; een belofte van geluk komt tot ons uit de teere knopjes.

Dat ook maakt de jeugd zoo heerlijk. In den bloeitijd van het leven ontwikkelen zich de idealen, de hoop op liefde, roem, en wat daarbij behoort. Die idealen neemt de jeugd in zich op als beloften, uit hooger sfeeren tot haar gekomen. Moedig het leven in te gaan, met lust den strijd te aanvaarden, met een kracht die voortdrijft tot den arbeid, was een illusie toen ge op uw twintigste jaar u met een rozenknop sierdet. Ge zijt de bloemen dankbaar trouw gebleven.

En dan het tooneel, wat was ons dat een gezamenlijk genot, een van de heerlijkste genoegens die de wereld geeft. Niemand kon hartelijker lachen dan gij bij een aardig blijspel of geestige operette; niemand voelde dieper dan gij een treurspel mede. In den schouwburg vergat ge de werkelijkheid, ge leefdet het leven dat op het tooneel werd uitgebeeld ten volle mede, en deedt dat zoo intens, dat ik aan uw zijde hetzelfde voelde. Het herdenken te zamen van wat we zagen en hoorden, verhoogde later het genot; als we alleen waren geweest zou veel van de waarde verloren zijn gegaan.

Na uw dood heb ik een enkel maal een voorstelling bijgewoond, verscholen in een loge. Diepe weemoed beving me!

Ik heb een opera gehoord die een oneindig genot zou hebben verschaft als ik u naast mij had gehad. Het was zoo iets nieuws, zoo iets geheel anders dan tot heden toe is opgevoerd, dat ik den ganschen avond mijzelf kwelde met de gedachte: wat zoudt gij met me verbaasd zijn geweest, met me bewonderd hebben, wat had ik u graag verrijkt gezien door zulk een openbaring van kunst, of zou dat nieuwe geen sympathie bij u hebben gevonden? Ik geloof van wel. De moed, die uit het onderwerp sprak, zou u ook hebben getroffen: sociale philosophie in een opera; het recht op vrijheid van leven, het protest tegen de ellende der groote menigte, dat alles in muziek gebracht. Tooneelen zoo natuurlijk, zoo levendig, dat men geheel vergat in den schouwburg te zijn, en daarbij muziek en zang van groote innigheid - o, dat ik nu nooit zal weten wat gij zoudt hebben gevoeld bij Charpentier 's ‘Louise’.

Uw liefde tot muziek was groot. Zelden ontmoette ik iemand die haar zoo ten volle aandacht schonk, haar zoo in zich opnam als gij deedt. Met u een liefelijke melodie of een opwekkend air te hooren was een echt muzikaal genot voor mij; voor de zoogenaamde klassieke hadt ge geen smaak.

Zelf deedt ge nìet aan muziek, zelf kondt ge ter nauwernood noten lezen, maar uw aanleg was groot, ge waart geboren muzikaal, en bewonderenswaardig was het als gij de handen liet glijden over de toetsen van de piano, hoe uw componeeren aangrijpend was. Hoe jammer dat ge die composities niet hebt opgeschreven; die tonen zijn nu verklonken, verdwenen in het ijle. Ze zijn voorbij.

Ja ‘voorbij’, de zin van dat klaagwoord hebt gij mij doen verstaan, mijn doode....

Nog een ding waar ge zooveel voor voeldet wil ik even aanroeren. Dat was Venetië.

Dat de aarde zulk een tooverstad bezit was u een levensvreugde. Nimmer hadt ge een vers gemaakt, maar wie zoo kan opgaan in de geheime betoovering der doode dogebruid, die is een dichter.

Ik herinner mij den avond van onze aankomst, het was de eerste maal dat gij Venetië zaagt. Ik was er reeds vroeger geweest, maar kwam door u eerst onder de ware bekoring. De eerste indrukken op een milden lenteavond herinner ik me nog zoo goed. De zon ging onder, de laatste stralen vielen op de Lagunen, wij kwamen uit den trein en stapten in een gondel. Stil waart ge van verrukking. Het roepen van den roeier, de slagen der riemen, was muziek in onze ooren. Maar daar vernamen we onverwachts een Italiaansche tenorstem en een zuivere sopraan. Ze zongen een duet, een smachtend liefdelied. Zoo werden we de stad der romantiek binnengeleid. Het gezang kwam nader, het bleek van de muziekgondel te wezen, die met lampions versierd, door andere gondels omgeven was.

Wie dagelijks hetzelfde hoort en zìet wordt daar mogelijk van verzadigd, maar de eerste indruk bleef ons onvergetelijk.

Hoe heerlijk is de natuur daar: de Marcus-

[p. 277]

plaats, de Piazetta met de Marcusleeuwen, het dogepaleis en zooveel kunststukken van architectuur.

Wat is het nu dat Venetië een hoogere stemming wekt dan iets anders. Van waar dat geen stad der wereld haar gelijkt? Die grootsche stilte, waar andere steden zoo rumoerig zijn; hier geen lawaai van vervoermiddelen, geen reclame-voorwerpen, maar majestueuze kalmte. De trotsche paleizen spiegelen zich af in het water, een breede stroom waar de gondels geluidloos op drijven.

De bekoring, die Venetië in zoo hooge mate schenkt, is te danken aan de verheven rust die de geheele omgeving kenmerkt. En dan het inwendige van het paleis! doode pracht, maar prachtig! De fantaisie toovert daar voor oogen op de marmeren tinnen, kleederen van brokaat der schoone vrouwen; tegen de balkonleuningen denkt men zich de Titiaansche blondines, luisterend naar de serenade der ridders.

Naar Venetië zou ik nimmer meer kunnen gaan, alleen daarheen zou me onmogelijk zijn. Als er een overtreffende trap was dan zou ik zeggen: daar zal ik me nog alleener voelen dan ergens anders.

Zoo heb ik nog eens weer voor den geest gehaald waar ge veel van hieldt, en met trots herinner ik me, en weet ik, dat gij mij lief hadt boven al. Dat bewustzijn is mijn rijkdom en blijft het eenige wat mij verzoenen kan met mijn lot na uw dood. Ware ik eerst gestorven dan hadt ge een smart gekend die u thans gespaard is.....

VI.

Als ge eens ontwaakt waart, als ge plotseling u hadt opgericht toen ik waakte bij uw lijk, wat zou ik dan gaarne uw ziekte en sterven in alle bijzonderheden u hebben verteld. Uw geduld was zoo groot, uw stemming zoo heerlijk; onder het zwaarste lijden waart ge nooit morrend.

In Abbazzio vernam ik van den dokter hoe zwaar ziek ge waart, we hadden dat niet begrepen. Na zes weken waart ge opgegeven; ik moest u sparen, nooit uwe zenuwen opwekken, u kalm zien te houden, wilde ik uw leven helpen verlengen en toen we met moeite thuis waren gekomen in Weenen, werd mijn hoop op uw behoud weer levendiger....

Het einde kwam. Aan den avond van 9 December werd ik uit de ziekenkamer geroepen en vertelden mijn zwager en twee doktoren mij, dat het einde zoo nabij was dat het tijd werd een geestelijke te roepen. Daar dacht ik niet aan. We hadden elkander altoos beloofd kerkelijke ceremonieën van het sterfbed te weren - ons die niet op te laten dringen...

Lang beproefde men mij over te halen, eindelijk gaf ik de reden op van mijn weigeren.

‘Mijn eenige troost,’ zei ik, ‘is dat de zieke niet bij zijn bewustzijn is, wat zou hij schrikken als hij plotseling een priester zag, een klok hoorde luiden....’

‘Geloof me,’ antwoordde de arts, ‘hij is te zeer buiten kennis om daar iets van te bemerken.’

‘Als dat het geval is - waartoe dan?’

‘Ter wille van anderen, niet voor hem zelf.’

‘Dus comediespel, huichelarij?’

‘Denk aan zijn vrome bloedverwanten, die zouden ontroostbaar zijn als....

‘Ik waardeer het geloof van ieder ander, maar mijn plicht is te handelen in den geest en tot heil van den zieke.... Stervensangst wil ik verre van hem houden; trouw zal ik blijven aan zijn wenschen en begeeren.’

‘Maar, mevrouw, viel een der pleegzusters in, ‘bedenk toch dat de zaligheid van uw echtgenoot er mede gemoeid is.’

‘Een rechtvaardig God zal hem toch niet verantwoordelijk stellen voor wat ik doe of laat?’

‘Maar als de geestelijke hem een begrafenis weigert op het kerkhof?’

‘Voor zoover ik den man ken zal hij dat niet doen, maar bovendien de zieke wil niet begraven worden, hij wil, ik weet het - zijn testament zal het uitmaken - hij wil dat zijn lijk verbrand worde....’

Toen barstte ik in snikken uit. Die woorden ‘begraven, verbrand’ en dat ten opzichte van den liefste dien ik bezat; dat was te veel voor me.

Men drong niet langer.

Ik ging terug naar den zieke, knielde voor het bed en kuste zijn hand.

Een bange nacht volgde, de morgen schemerde, geen verademing kwam. Het rochelen van een stervende ving aan, daar hoorde ik mijn naam noemen; het laatste woord! welk een doodstrijd woonde ik bij. Met de handen zocht ge den onzichtbare af te weren, een aanklacht tegen de natuur, een protest van den mensch die het zwaard boven zijn hoofd ziet dat vallen moet. En machteloos stonden we naast u, de doktoren met hun wetenschap, ik met mijn diepe liefde, we

[p. 278]

konden den vreeselijken vijand niet verjagen.

Een oogenblik later drukte ik u de oogen toe met een hart zoo bedroefd als ooit een arm menschenhart zijn kan.

Nu waart ge een lijk. Naar de opvatting van anderen is dat geen persoon meer maar een voorwerp. Voor mij waart ge nog dezelfde in diepen slaap - dood.

Dood! hoe oneindig veel wordt uitgesproken in die vier letters. Vrome handen hadden u afgelegd; ge waart niet door vreemden voor het laatst geholpen; uw zuster en de dokter hadden die taak vervuld.

Den eersten nacht waakte ik bij uw lijk. Waskaarsen brandden aan uw hoofd- en voeteneinde, alle meubelen waren opgeruimd, ook mijn ledikant, dat zeven en twintig jaar lang naast het uwe had gestaan. De kamer was koud, de wind gierde, klaagde met mij mede.

De dokter was naar Weenen gegaan om alles te bezorgen; den volgenden morgen werd de sterfkamer in een bloementuin herschapen, honderden kwamen u een afscheidsgroet brengen. Onder die velen kwam ook de geestelijke, hij wist dat uw wensch was verbrand te worden. Veel zeggen kon hij dus niet, maar hij weende bitter; ook hem waart ge zoo lief.

Ge werdt gekist en overgebracht naar Gotha. De vereeniging ‘lijkverbranding’ had een oud-Roomsche geestelijke ontboden om de plechtigheid bij te wonen en te leiden voor uw vertrek.

Op het bepaalde uur verzamelden zich bloedverwanten en vrienden van heinde en verre. Veel kransen, veel telegrammen, liefelijke woorden den doode toegeroepen.

De vreemde geestelijke hield een treffende toespraak, zoo werd me later gezegd, ik hoorde er niets van. De kist werd weggedragen, gij verliet onze gelukkige woning; een uur lang duurde het rijden naar het station, op den weg dien we zoo dikwijls samen gegaan waren.

Weer volgde een afscheidnemen. Twee en een halven dag duurde uw overbrenging in een goederentrein naar Gotha. Wij gingen den volgenden ochtend eerst, om bij uwe verbranding te zijn.

De lucht was grauw, het weder stemde zoo goed overeen met de droeve gebeurtenis.

Tegen middernacht kwamen we in Gotha aan. Vrienden waren met u gegaan, vrienden wachtten ons op en brachten ons naar een hotel.

Den volgenden middag om drie uur reden we naar de begraafplaats waarnaast het Krematorium zich bevindt. Aangekomen werden we in de Kapel gebracht waar de kist op een verhooging middenin stond. De Kapel was groen gemaakt. Bloemen en kransen sierden de kist.

Toen kwam het laatste afscheid. Een onzichtbaar mannenkoor zong zacht:

‘Es ist bestimmt in Gottes Rat,
Dasz man vom Liebsten was man hat,

musz scheiden,’

Vreeselijk klonken die laatste woorden. Toen het gezang verklonken was hield een prediker, de heer Bothmer, vriend van den overledene, een treffende toespraak. Bij de woorden ‘Arthur Gundassar von Suttner, vaarwel!’ daalde de kist langzaam.

In een oogwenk was uw laatste woning verdwenen in de diepte. Een ontzettend geratel en leven als van ijzeren balken, een lawaai zooals men in den schouwburg achter de schermen hoort, kwam uit de diepte tot ons.

De beide uren, die voor de lijkverbranding noodig zijn, bracht ik door in een klein vertrek naast het Krematorium, een soort koster's kamertje zou men het kunnen noemen. Eén enkele kaars verlichtte de kleine ruimte... dat men zulke uren doorleven kan!

Te weten wat daar beneden geschiedt, dat het lichaam van een innig beminde daar in de vlammen opgaat...

En toch, mijn doode, ben ik zoo dankbaar voor het bewustzijn dat uw lijk niet langzaam in het vochte graf vergaat, dat geen wurmen kruipen uit oogen die mij eens vol liefde aanzagen. Al wat sterfelijk aan u was is door louterend vuur verteerd, tot stof aan de natuur weergegeven. Mij is nu als ik aan u denk, de vreeselijke voorstelling gespaard, van een lichaam dat geraamte moet worden, en mij steeds voor den geest zou staan. Thans heb ik slechts de herinnering aan u zooals ge tijdens uw leven waart. Uw geest bleef, die speur ik in de werken die ge naliet, maar dien voel ik ook in me terwijl ik deze brieven schrijf.

VII ‘Ze willen niet.’

Hoe dikwijls denk ik aan dien titel van den roman, die in mijn oogen uw meesterstuk was. Het was u een leed dat de kritiek het heeft doodgezwegen, om reden dat er politieke opmerkingen in waren. De

[p. 279]

waarheid hadt ge onder de oogen willen brengen van velen; maar krasse waarheden zijn niet geliefd.

Dat Max Nordau u daarover schreef met zooveel waardeering, dat deed u goed.

Hoe veelzeggend is de titel van uw boek. ‘Hoevelen willen niet.’ Ik denk daar telkens aan als ik lees en ondervind hoe het grootsche plan van den wereldvrede wordt bespot. Hoe minachtend wordt dikwijls gesproken over het Hof van Arbitrage; ze zoeken dat plan lam te slaan. Wordt het grootsch opgevat, hoeveel ellende, bloed en tranen zouden gespaard worden. Wereldvrede! een zucht van verlichting doortrilt de lucht. Maar hoevelen willen niet!

Wat zoudt ge u als het bij uw leven gebeurd ware u toornig hebben gemaakt over de Jodenvervolging te Kisjenef, een gruwel de middeneeuwen waardig. Bloedhonden zijn slimme, vreeselijke dieren, maar slimmer en vreeselijker zijn zij die ze aanhitsen. Het blad ‘Besarabets’ heeft aan de gruwelen te Kisjenef nog grooter deel, nog dieper schuld dan de waanzinnige bende die moordde.

Wat doet de pers menigmaal kwaad, wat hitsen en stoken de dagbladen dikwijls. In Rusland is toegezien en toegelaten dat de fanatisten de Joden martelden en doodden. In Duitschland komen er geen stemmen tegen op, en zwijgt de pers als in den Rijksdag openlijk steenen worden geworpen naar de hoofden van rustige burgers, die toch evengoed als de Christenen recht op bescherming hebben.

Antisemitisch te zijn is voornaam. Antisemitisme is zoo ‘bien porté’ dat in de salons en hofkringen men het hardst aan die mode meedoet. Wat zoudt gij u ergeren aan dien geest van de twintigste eeuw! Ge waart zoo eerlijk en ge durfdet zooveel meer dan anderen. Wat zoudt ge hebben geprotesteerd, zoo de lippen niet voor goed waren gesloten door den dood.

VIII.

Heden wil ik spreken met u, mijn doode, over uw laatsten roman: ‘Im Zeichen der Trusts.’

Niet over het boek zelf, maar over het vraagstuk dat het u in de pen gaf. De maatschappelijke quaesties hadden u in den laatsten tijd sterk vervuld. Ge maaktet er een studie van; de oplossing was nog zoo verre. Ge zaagt hoe de ontdekkingen in het maatschappelijk leven een omwenteling te weeg brachten, hoe nieuwe uitvindingen dat nog steeds doen, hoe machines en verkeersmiddelen daarop inwerken.

Hoe zou het gesteld worden met rijkdom en armoede, als de Amerikaansche trusts steeds toenemen en vasten voet krijgen. Waarheen zou dat leiden? Zou het niet mogelijk wezen dat de staat overnam tot heil der maatschappij, wat particulieren thans doen tot eigen voordeel alleen?

Goed onderzoeken, en dan de leiding aanvaarden. Zoo ook verkreeg men de macht over de natuur.

De electrische vonk die vroeger slechts trof als bliksem, is thans de beweegkracht, het rad dat de maatschappij voortdrijft.

Het boek van den Socialistischen millionair lazen we samen. Het werk van Gaylord Wilshire trof ons diep, een nieuwe horizon doemde voor ons op. Ge schreeft een veelbeteekenende kritiek over zijn werk: Let the nations own the Trusts’. Toen die in het Berlijnsche dagblad was opgenomen, ontvingt ge heel wat brieven, en uw laatste roman handelde over dat onderwerp. Na uw dood vroeg de heer Wilshire mij om een onderhoud, we ontmoetten elkaar op een aangegeven uur en spraken veel. Eigenlijk hield hij het discours aan den gang met een vuur dat ons reeds in zijn werken getroffen had. Hij was kennelijk een zeer welsprekend man; het land werd door hem bereisd en overal hield hij redevoeringen voor het publiek, over het onderwerp: ‘Let the nations own the trusts’. We spraken over het socialisme. Ik vroeg hem of hij meende dat de Amerikaansche socialisten hun doel zouden bereiken.

Zijn antwoord was: ‘Meent u dat het zuivere socialisme een vast plan van uitvoering heeft, een te voren bepaalde omwenteling op het oog heeft? dan vergist u zich, het dringt door tot den grond der dingen. Het verwerpt het principe der coöperatie, en wijst op de trusten, die het bewijs leveren dat hun beginsel zou kunnen worden toegepast.

Hij stelde zich de vraag: hoe kan men onnoodigen arbeid afschaffen en toch werk in overvloed hebben voor allen? Men zegt de socialisten willen gelijke verdeeling, maar het is een valsche voorstelling als men spreekt van verdeeling van het kapitaal en den rijkdom. Neen, wat de socialisten verdeelen willen dat is de arbeid. Ze willen dat ieder voordeel trekt van eigen werk, dat niet de

[p. 280]

waarde van hun arbeid vreemden slechts ten goede komt.’

‘Maar wenschen ze dat plan door te zetten met geweld?’ vroeg ik.

‘Neen, dat mag niet; van geweld is geen heil te verwachten. Het tegenwoordige socialisme is égoïst-haatdragend. Het wil den tegenwoordigen toestand er onder hebben, den strijd uitlokken tusschen den rijke en den werkelooze; dat zou de bloedigste worden die ooit gevoerd was.’

‘En met welke uitkomst, vermoedt u? vroeg ik.

‘Ongetwijfeld zou de dwingelandij, zooals overal en altoos het geval is, omver worden geworpen, maar ten koste van hoeveel bloed; en wat zou dan het resultaat zijn: socialisme of anarchie?’

‘Is het dan niet strafbaar om met voorbijzien der gevaren het socialisme te steunen?’

‘Zoudt u dat denken? De geheele bebeschaafde wereld is er vol van; geloof me, het kind komt zich aanmelden, al wilde men het geboorteuur verzetten. Laten we zorgen dat het wettige kind een welkome gast zij. Angst uit onwetendheid werkt het socialisme tegen, hebzucht uit vrees van wat te moeten missen, wil den voortgang stuiten. Maar kan men de golven der zee tegenhouden?’

‘Dus zal de revolutie toch komen?’

‘Langs een zuiveren weg; de geldmacht is ter dood veroordeeld; de tegenwoordige kapitalisten zijn grootendeels roofgierigen, maar laten we bezadigd zijn, open oogen hebben voor het vele goede en ware dat ernstige sociale hervormers wenschen, en laat ieder medewerken tot de overwinning daarvan.’

‘En gelooft u dan dat het uitbreiden der trusts de socialistische maatschappij ten goede zal komen? Tegen het trustsysteem is toch veel verzet.’

‘Een beweging daartegen zal evenveel uitwerken als het blaffen van een hond tegen de maan. Twee fabrikanten onderkruipen elkaar, verkoopen beneden productieprijs, omdat ze elkaar de winst niet gunnen; zien ze nu dat beiden bedreigd worden met een bankroet, welnu dan verbinden ze zich om te zamen hun prijzen te regelen, en de voortbrenging van hun goederen te beperken; de trust is tot stand gekomen.’

Zoo sprak Wilshire nog een tijd door. Ik kon niet alles onthouden, maar maakte enkele aanteekeningen die hierop neerkomen:

Landbouwers, die milioenen bezitten, vormen geen trusts, maar zullen in de toekomst achteruit gaan. Het is toch een onhoudbare toestand zooals in Amerika. Heden bezitten 31000 menschen drie vijfden van den rijkdom der Vereenigde Staten en kan dus mathematisch zeker voorspeld worden dat de twee overige vijfden in de handen van die weinigen zullen komen, en onder dezen zal geen enkele landbouwer zijn.

Wat is daar tegen te doen? Dat de staat het monopolie neme van alle groote ondernemingen op industrieel en ander gebied.

Maar natuurlijk geen militaire regeering, want die zou de millioenen uitgeven aan kanonnen.

De natuurkrachten zijn volgens de socialisten voor allen zonder onderscheid beschikbaar en moeten dienen tot heil van het gansche volk. Elk mensch moet genoeg voeding hebben, ligging, kleeding en onderricht. Onnuttige en inproductieve arbeid moet worden afgeschaft, ook de schadelijke. Geen kinderen mogen werken. De arbeidsdag moet niet te lang wezen. Ieder geniet de waarde van wat hij volbrengt. Bij een hoogeren levens- ook een hoogeren moreelen standaard.

Trustsysteem is socialistisch, maar werkt nu nog ten voordeele van weinigen, ten koste van velen.

De toeneming der trusts is een dwang den middenstand opgelegd. Vandaar de kreten die er tegen opgaan. Zoodra de Staat die overnam zou het systeem een zegen zijn. Het doel is goed, maar de uitvoering verkeerd.

Het oude kapitalisme verzet zich tegen het nieuwe, omdat het de boeien daarvan voelt.

Een oppositie daarentegen is even machteloos en kinderachtig als die der arbeiders tegen de machines.

De arbeiders hadden geen oogen voor het voordeel der werktuigen. Ze zagen in de invoering daarvan slechts onderdrukking van handenarbeid, en vereenigden zich tot een hopelooze poging om den laatsten weer in te voeren. Hetzelfde geschiedt nu met den middenstand tegenover de trusts. Ze verspillen hun tijd om het trustsysteem een val te bereiden en zien niet in dat de trust het natuurlijke product is van de ontwikkeling op industrieel terrein.

De oplossing der moeilijkheden voor den werkman en voor den middenstand, moet niet gevonden worden in de verdrijving der machines, in de opheffing der trusts maar daarin, dat beiden worden aangewend tot gemeenschappelijk nut.

Groote denkers over het socialisme verklaren dat het laatste plan voor een maatschappelijke omwenteling is: het tot trust

[p. 281]

herscheppen van alle ondernemingen. De trust is de groote revolutionnair. De voortgang is schielijker dan men zich denken kan. De kapitaliseering door het systeem loopt niet over millioenen maar over milliarden.

De Rockfellers, Morgans en andere Amerikanen zijn machtiger dan de Keizer van Duitschland of de Czar van Rusland. Hun macht is internationaal, ze strekt zich uit tot over den Oceaan. Een groot financierskantoor in Londen zei eens: als Morgan de zaak van de Noorder Pacific niet wil schikken, dan kan niets de Engelsche geldmarkt redden van een ‘krach’.

Van één man hing dus de Londensche beurs af. Hoe zal de macht in de toekomst zijn van die financiers?

De trustmillionnairs zijn geen geld wonderen, ze zijn het product van de financieele evolutie der laatste jaren. Velen die spreken van den idealen toestand in Amerika als republiek, vergeten dat daar een geldmonarchie wordt gevestigd veel grooter in macht dan die van den Czar.

Het privaatbezit van spoorwegmaatschappijen en dergelijken is onzedelijk.

Het loon kan nooit stijgen, want werkeloozen zijn steeds te vinden, terwijl de werkgever niet meer kan uitbetalen dan zijn collega doet. Het minimum-loon zal blijven. Hoe meer machines worden uitgevonden, hoe meer handen zullen vrij komen en werkeloosheid zal ontstaan, totdat de Staat alle fabrieken zal naasten, alle ondernemingen exploiteeren en gelijke voordeelen aan allen gunnen.

Overproductie ontstaat niet doordat er te weinig menschen zijn, die de waren noodig hebben, maar door de weinigen die ze koopen kunnen. De trust is het teeken dat het kapitalisme weldra bezwijken zal door zijn eigen gewicht.