De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Uit de ‘brieven aan een doode’ geschreven aan haar echtgenoot door Bertha van Suttner. Vrij naar het Duitsch door B.G.

I.

Mijn innig geliefde!

Werken, arbeiden aan het heil der menschheid dat was uw bevel.

Wie dus als werktuig de pen hanteert, moet er zich toe zetten om alle gedachten te bepalen bij het vraagstuk aan welker oplossing alle voortbrengselen van den geest moeten bijdragen. Al wat geschreven wordt moet daartoe strekken; opstellen, gedichten, romans....

Ik wilde gehoor geven aan uw wensch en heb het beproefd. Zoo spoedig als de eerste onlijdelijke smart wat had uitgewoed, en ik de kracht herkreeg om weer geregeld te denken, begon ik aan de uitvoering van uw laatsten wil en nam een vel wit papier voor mij. Aan stof voor onderwerpen is geen gebrek. De wereldgebeurtenissen eischen den strijd voor menschenrecht en menschengeluk, die moet met hartstocht ondernomen, die moet overwinnen.

Maar om een onderwerp naar eisch te behandelen moet men zijn ziel daarbij bepalen, aan niets anders denken, en toen ik nu al mijn denken en voelen wilde richten op één punt, kwaamt gij tusschenbeiden. Gij mijn geliefde, of de smart over uw gemis en.... ik lei de pen neder.

Maar uw opdracht moet vervuld, ik zal dit trachten; eerst echter moet mijn heimwee bevredigd worden dat mij aanhoudend uw beeld voor den geest toovert; naast mij moet ge blijven om het woord tot u zelf te kunnen richten. Aan u wil ik brieven schrijven, mijn doode, aan u getrouw alles zeggen - evenals ik dat bij uw leven steeds deed - vertellen wat mij bewogen heeft, welke nieuwe denkbeelden in mij zijn opgekomen sedert uw heengaan. Spreken wil ik met u.

Ik heb u zoo oneindig veel te zeggen van alles wat gebeurde sedert uw dood.

‘Dood’. Er zijn woorden die men uitspreekt en herhalen moet, omdat een nieuwe zin er in wordt gevonden zoodra het woord is verklonken. Zoo spreekt de jonggehuwde van ‘mijn man,’ gedachteloos, onverschillig en even later herhaalt ze ontroerd, zielsgelukkig, langzaam: ‘mijn - man’...

Sedert ge gestorven zijt is er veel geschied. Bij alle gebeurtenissen van belang was mijn eerste gedachte: dat moet ik hèm zeggen. De mensch raakt zoo gewoon aan zijn doen en laten, dat het moeite kost om bij verandering zich de werkelijkheid eigen te maken.

Als ik nu tot u spreek, mijn geliefde, dan weet ik wat uw antwoord zijn zal, want we kennen elkaar zoo door en door. Zeven en twintig jaar lang bestond er geen geheim tusschen ons.

Eén heeft zich nu tusschen ons geplaatst, een groot mysterie. Gij zijt in uw nieuwe

[p. 249]

tehuis, het eeuwige al - waar mij niets van bekend is; ik voel mij verlaten, een verlatenheid waar gij niet van weet: de verlatenheid van de ziel die haar liefste verloren heeft, verloren, verloren! En wat ge bij uw sterven voeldet - ook dat is een geheim dat tusschen ons ligt, nooit zal ik weten wat ge dacht toen de handen in benauwdheid den dood zochten af te weren.

Heden is het de verjaardag van onzen huwelijksdag, 12 Juni. Die datum brachten we altoos met ons beiden door, geen heiliger dag schonk ons een tijdkring. Meestal maakten we een uitstapje en herdachten in de mooie natuur ons leven, onze blijde en droeve ervaringen.

Zoo wil ik ook heden doen. Ik blijf met u alleen op dezen dag...

Wat zou het weemoedig zoet zijn als ik mijn schrijven aan u kon richten met de vaste overtuiging dat na uw heengaan ge dezelfde zijt die ge waart, dat ‘uw geest mij persoonlijk omzweefdet,’ zooals de formule van het geloof luidt, die troost schenkt door te meenen dat de geest onveranderd, misschien meer helderziend, slechts ontdaan is van het aardsche omhulsel, en in zich heeft de herinnering aan en het gevoel voor het aardsche bestaan.

Die voorstelling mis ik. Ik zie uw beeld omgeven door de majesteit van den dood, ik heb u lief met eerbiedige vrees. Over geen alledaagsche, kleingeestige, laffe zaken wil ik in mijn brieven tot u spreken, de smart verbiedt dat niet slechts, maar ook de herinnering aan wat wij samen gevoelden toen we voor Böcklin's schilderij stonden: met schimmen bevrachte booten glijden onhoorbaar over de rivier naar den zwart gapenden ingang van de grot die uitkomt op het eiland dat geen onzer kent - dat van den dood. Liefde en dood - dat zijn twee sterke machten, maar beide dienen een nog machtiger: het leven.

Uit liefde wordt leven gewekt, de dood maakt daar ruimte voor. Hoe zou de levensboom in eeuwige jeugd bloeien, als de dorre blaren niet afvielen; soms ook vallen groene blaadjes mede op den bodem...

Gij, mijn verloren vriend, zijt veel te vroeg door den storm van den stam gewaaid. Wat had uw geest nog veel moois aan de wereld kunnen brengen, hoeveel geluk zoudt ge mij nog hebben verschaft door uw liefdevol hart. Het eeuwige Al is zoo rijk, het mist de gaven van een enkele niet, en het persoonlijk geluk wordt niet geteld.

Onderwerping dat is het beste wat ge leert, gij onverbiddelijke knekelman!

Als men verliefd is, (ik denk aan mijn eigen jeugd) en men de pen in handen neemt, hetzij om aan den beminden persoon te schrijven, of om te dichten, dan voelt men behoefte om zijn gevoel in woorden en rijm te brengen - de zoo veranderde, zoo hemelsch geworden wereld wil men in zich opnemen, zooals met een spiegeltje de zonnestralen worden opgevangen. Men wil openbaren wat tot ons zelf gekomen is als een openbaring, en dan - alles is zoo nietig, zoo klein, zoo onbeduidend geworden naast dat eene alles overheerschende gevoel, dat zijn gelijke nog niet in ons had...

De droefheid, ik heb het ondervonden, kan even hartstochtelijk zijn als de liefde. Naast het woord ‘verliefd’ moest als tegenstelling staan ‘vertreurd’.

De verzoeking is groot om klaagtonen aan te heffen en u, mijn doode, te verheerlijken, maar daarmede zou uw bevel niet zijn opgevolgd; noch van u noch van mij-zelve wil ik spreken, slechts over de zaken die we samen dienden, waarvoor ik nog verder werken wil tot ook ik aan het eind van mijn levensweg ben.

Hebben we te zamen niet menigmaal over het wereldvraagstuk gesproken en wereldgebeurtenissen nagegaan. Van uw denken en beschouwen ben ik nog geheel vervuld...

II.

Een koningstragedie als uit overoude tijden is afgespeeld in Europa. De geheele wereld sidderde, althans de beschaafde. Een kreet van verontwaardiging ging op; ‘de moordenaars moeten gestraft’ riep men, kan zoo iets geschieden in de twintigste eeuw?’

Maar kort daarna zagen we hoe de beschaving een dun huidje slechts is over de reuzenbarbaarschheid; de siddering was zoo oppervlakkig. En die twintigste eeuw, met welk recht pocht ze op haar beschaving? Heeft ze den moed gehad de kenmerken van onbeschaafdheid: moord als ultima ratio, bijgeloof als dogma, verkwisting en uitbuiting als bestuursregeling op te heffen?

Het beven van het teere huidje duurde niet lang, de dikke huid van den rhinoceros herstelde zich schielijk weer. De zaak hoorde in Servië thuis, men moest zich daar niet warm over maken en het principe vasthouden van non-interventie. Men zegt: met de tra-

[p. 250]

ditie daarvan moeten we niet breken, anders bemoeit men zich een volgend maal met ons, en wordt er inbreuk gemaakt op de onaantastbare souvereiniteit. Men moet niet wijken uit de oude positie, er is reeds te veel aan het wankelen gebracht, laten we ons zoo weinig mogelijk verroeren anders kon wat nu nog slechts waggelt geheel ineenvallen. Inmenging kan ook verwikkelingen na zich slepen, invloeden konden zich doen gelden, naijver opwekken, anderen voordeel verschaffen wien dat niet gegund wordt. Dat is ook een oude leer van de diplomatie: geen eventueele voorrechten voor den buurman. Die moordgeschiedenis dus in den doofpot. Het zou hoogst onvoorzichtig zijn om ons door het gevoel te laten meesleepen en in naam der beschaving voldoening te eischen; waar wij anders dachten onder den eersten indruk, vergaten we dat de beschaving een algemeen internationaal begrip is, en dat de regeeringen hun eigenbelang moeten blijven dienen. Wat gaat ons de algemeene zedelijkheid en het standpunt der beschaving van anderen aan? Ieder voor zich. Ben ik mijn broeders hoeder?’

Een Te-Deum werd gehouden. Als de menschen iets slechts doen, een land verwoesten, slachtoffers hebben gemaakt, of zooals hier een geheel koningshuis hebben uitgemoord, dan brengen ze op de knieën lof en dank aan God.

Het was God's wil verklaren deemoedig de zwetsers, en de nieuwe koning brengt dank aan het trouwe leger. Hij noemt zijn soldaten de hoop van het land en spreekt ze toe als helden. Den aanvoerder van het zesde regiment, wien hij naast ‘Gode’ den opengevallen troon dankt, begroet hij hartelijk bij de eerste wapenschouwing en bevordert hem tot een hoogeren rang. Zoo luidde het antwoord op het schuchter verlangen van buitenlandsche mogendheden die straf wenschten voor de moordenaars.

III.

Gij roept mij toe uit de verte: ‘werk en dien de menschheid. Wat bereikt ge met jammeren en klagen.’ Mijn antwoord is: dat het kwaad niet mag worden doodgezwegen. Zwijgen wordt medeplichtigheid. Mij bij het kwaad neerleggen kan ik niet; de menschen zijn niet onveranderlijk. Ik weet wel dat mijn zwakke stem die van een roepende in de woestijn is, maar als meer zulke stemmen opgaan, dan zal het geluid zich versterken en eindelijk zullen ze zich vereenigen in één kreet, die als een orkaan zal bulderen over het land.

Tot heden is de wereldgeschiedenis niet anders dan een aaneenschakeling van gruwelen en moorden. Onderdrukking van velen door enkele machtigen. Wordt de geweldenarij te groot, dan wordt daar een einde aan gemaakt ook door geweld; zoo draait alles als in een molen rond en wordt er gesproken van natuurnoodwendigheid.

Geweld intusschen is een eigenschap van barbaarschheid, zooals het recht een hoedanigheid is der beschaving. In het algemeen genomen verdringt de beschaving de barbaarschheid en het recht het geweld; in gelijken tred verdringt het edele het ruwe, het zachtmoedige de gestrengheid. Maar we hebben in de beschaving nog zoo weinig vorderingen gemaakt, dat de meeste openbare instellingen door geweld worden gehandhaafd of verkregen. Vandaar dat met een zekere onverschilligheid toestanden worden aanschouwd als in Belgrado - Armenië - in Transvaal - op de Philippijnen.

Maar al heeft de beschaving nog weinig vorderingen gemaakt, ze is er toch, en uit zich in den afschuw die dergelijke gebeurtetenissen opwekt, niet alleen bij de edelsten onder de menschen, doch vrijwel bij allen. De élite blijft huiveren en houdt de beweegredenen voor dien afschuw wakker, de groote massa daarentegen legt er zich bij neer en zegt: ‘het is nu eenmaal zoo en niet anders.’

In oude tijden wekten gruwelen geen verontwaardiging, eer het tegenovergestelde. Juist de élite onder de menschen, geschiedschrijvers en dichters, bewonderden ze als heldendaden.

Tegenwoordig spreekt het geweten dat zich verzet tegen gruweldaden. Velen schamen zich tot een geslacht te behooren en in een tijd te leven waarin zulke dingen geschieden. De groote fout, de schriklijke dwaling ligt daarin dat men zedelijke overwegingen en zedelijk gevoel meent niet te mogen laten gelden op politiek gebied. Die dwaling te verdrijven, de wetten der zedelijkheid ook in te voeren in het politieke leven, zou de weg zijn tot geluk.

Een tweede noodzakelijkheid is te breken met het verouderde principe van niet-inmenging. Ik bedoel dat moet officieel gebeuren, in werkelijkheid had het reeds plaats, want iedereen bemoeit zich met alles, met verstand en hart; de gevolgen daarvan kunnen

[p. 251]

niet uitblijven. Wij leven in een tijd dat de pers en de telegraaf zorg dragen dat alle menschen nagenoeg te gelijker tijd weten wat op de wereld gebeurt, en nagenoeg allen hetzelfde oordeel uitspreken. Voor interne aangelegenheden heeft onze eeuw geen plaats meer.

Een onverschillig toezien heeft drie oorzaken. Men is niet genoeg op de hoogte, men voelt niet voor een ander, men is bevreesd voor eigen verkeerde gevolgen, en die drie redenen houden geen steek meer.

Weten doet men alles tot in de kleinste bijzonderheden, wat lang geleden gebeurde doet niet huiveren, maar van wat gisteren geschiedde beeft het hart vol medelijden en de gevolgen weet men van te voren en behoeft die niet te vreezen.

In de gemeenschap van menschen onderling wordt aan het individu recht verzekerd en levensgeluk gewaarborgd. Vooral daardoor dat er wetten zijn die het kwade verhinderen en straffen.

Maar niet alleen de burgers van een staat moeten leven in gemeenschap, ook de naties zijn daartoe verplicht, willen ze zeker zijn van een veilig gelukkig bestaan. Zedelijk voelen ze zich reeds verbonden, in werkelijkheid - zijn ze het door gezamenlijke belangen op elk gebied. Officieel alleen zijn ze het niet; op politiek terrein alleen pretendeeren ze: dat wat bij den buurman geschiedt hun niet aangaat.

Mijn hemel, in het private leven dulden we immers ook geen vreemde inmenging, maar als er hulpgeschrei weerklinkt uit een naburige woning, als een waanzinnige dreigt zijn huisgenooten geweld aan te doen, ijlen we dan niet ter hulp of halen we niet zoo spoedig mogelijk de politie?

‘Maar,’ vraagt men, ‘welke hulp kan de natie roepen? De soldaten? ja die zijn de gewapende interventie, maar ze vertegenwoordigen den oorlog en die moet vermeden.’

Met allerlei drogredenen wil men de voorstanders van den vrede het vragen beletten, maar ik antwoord:

‘Gewapende mannen die komen om te beschermen zijn geen oorlogvoerders, maar reddende politie.’

Tot nu toe wordt interventie gelijk gesteld met een oorlogsverklaring; men ziet daarin zucht om zich te verrijken. Behalve uit veroveringszucht heeft de interventie dikwijls plaats uit wraak; voor een vermoorden landsman of beleedigde vlag ontstaat weer oorlog. Om den eenen te wreken worden duizenden geslacht. Zie maar naar de laatste expeditie naar China...

Neen, noch veroveringszucht noch wraak moet de drijfveer zijn van het wereldleger. Slechts hulp en bescherming brengen daar waar vervolgden, verdrukten, hongerenden hun klaagtonen doen hooren. Maar daar dan ook heengeijld; al staat daar geen eigenbelang, het belang van menschen staat op het spel. Tua res agitur.

Daarheen gaat het; niet omdat enkelen daarvoor prediken, maar omdat de mensch daarvoor hoe langer hoe meer ontwaakt. Thans is de tusschenkomst nog aan het individu dat helpt waar de mogelijkheid daartoe bestaat, maar de staat die hulp kan verleenen doet het tot heden nog niet. Geen zelfzucht zoo groot als die in de politiek; een natie zegt men moet op eigen voordeel bedacht zijn. Den buurman helpen doet ze niet, geholpen worden wenscht ze niet, men wil alléén staan...

IV.

... Wat waart ge goed, mijn beste man, ik zal uw deugden niet verheerlijken in deze bladzijden, maar vertellen wil ik wat ik onder goedheid versta. Goedheid is bij velen niet meer in eere, ze is verbannen uit wet en politiek. Wie voelt in den tegenwoordigen tijd niet veel meer voor een slim, berekenend persoon dan voor een goed man. Soms zelfs bezigen sommigen het woord goed als iets vernederends. Wil men de waarde van een auteur verkleinen, wilde men mijn werk afbreken dan noemde men mij ‘een goeje vrouw.’

Voor geweldenaars zijn zuilen en eeregedenkteekens opgericht, maar op goedheid werd niet gelet. Gij, mijn doode waart goed; de naam van een goed man hieldt gij hoog; gij hadt afschuw van alles wat naar geweld en gevoelloosheid zweemde. In den strijd waart ge sterk.

Voor goedheid behoort kracht. Dat zien velen niet in. In het dagelijksche leven wordt goedheid en zwak zijn bij elkaar gedacht, synoniem geheeten. Waar is de held, die de menigte zal bezielen om ook op politiek gebied slechts te doen wat edel en goed is, die met kracht het beginsel zal volhouden aan de hand gedaan uit Rusland, waar Czar Nicolaas in zijn edelste oogenblikken aan arbeidde. Aan de energie om door te zetten ontbreekt het zoovelen en dát is zwakte.

[p. 252]

Maar de tijden zullen veranderen. Zachtheid zal de gestrengheid verdrijven; bewondering zal niet meer gewekt worden door geweldadig optreden. Het woord vrees moet uitsterven, naast den titel van ‘edelgestrenge’. Niet hem die gevreesd wordt komt de eere toe, maar hem die volkomen vertrouwbaar is. Het mooiste woord zal zijn ‘eervertrouwen’. Godsvertrouwen geldt voor den geloovige, die woorden duiden aan dat voor vrees geen plaats meer is.

Onze taal is soms te arm om uit te drukken wat wij voelen. Gesteld dat men den regenboog niet anders zou kunnen beschrijven dan ‘kleurrijk’, en dat voor al zijn lichteffecten! De taal heeft de tinten met de oogen gevolgd en wees zeven kleuren aan, maar voor den liefdeboog met zijn schakeeringen van gevoel, hartstocht, teerheid, lief en leed kennen we slechts het ééne woord ‘liefde’.

Evenzoo is het met ‘goedheid’; dat woord is niet groot genoeg om uit te drukken, dat goedheid de motor zijn moet die naar gemeenschapsleven en ontwikkeling voert.

Duizenden hunkeren naar het genie dat de menschheid op een hooger peil brengen zal, maar velen begrijpen niet dat zulk een genie niet geboren wordt op het gebied van strengheid en meedoogenloosheid. Het is zulk een dwaze gewoonte om grootheid te verbinden aan verkeerde eigenschappen, evenals men smart en lijden den bodem noemt waar de deugd uit voortspruit. De deugd in de toekomst moet gegrondvest zijn op blijheid en als kroon dragen het geluk.

Twee mannen in de wereldgeschiedenis zijn door een stralenkrans van goedheid omgeven: Boeddha en Christus.

Onze tegenwoordige tijd heeft in Tolstoi een prediker vol goedheid die het volk verlicht.