De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Realisme. II.

In Duisternis, door Frans Coenen Jr. (Uitgave L.J. Veen, Amsterdam.)

Om bij ‘de kunst’ te blijven, waar het de bespreking geldt van dit boek, wil ik er nadrukkelijk op wijzen dat er m.i. een gróót verschil moet worden gemaakt tusschen de kunst van een ziels-stemming na te gaan en te ontvezelen, en die van beschrijven alle mogelijke uitwendige détails en uitwendige dingen.

Want In Duisternis is een mengsel van beiderlei zulke kunst alléén. En, terwijl ik de éérste soort zéér hoog stel, en geloof dat men een geboren artist moet wezen om zóó te kunnen schilderen het innerlijk voelen, denken, lijden van een ander, terwijl ik dit soort kunst dus eerbiedig als een aangeboren gave, een talent om bewondering voor te hebben, zie ik in de andere niets anders dan een handigheid, aan te leeren voor ieder die geduld heeft zich te oefenen in het afkijken, nauwlettend gadeslaan, precies-beschrijven...

Zooals ik al meer gezegd heb op dit punt: Niet iedereen kan een goed schilderij maken, al doet hij nog zoo zijn best; wèl iedereen echter kan photographische opnamen doen, die van het opgenomene een juist beeld geven. En, als Coenen daarom zijn jongeman uit In Duisternis rondvoert in gaarkeuken, melkinrichting, sigarenwinkel, etc., en van al die plaatsen en omgevingen bladzijdenlange, nauwkeurige beschrijvingen ten beste geeft, dan doet hij met dat soort realisme niets anders dan een kunstje vertoonen. Maar zijn kunst, zijn groote, echte kunst, zit 'm de beschrijving van het innerlijk-wezen van den jongen-man gedurende heel dien langen troosteloozen dag; in de détailleering zijner verschillende gemoedstoestanden, in de getrouwe weergave van zijn beurtelings somber, hoopvol, gedrukt, woedend, moedeloos, eindelijk geheel vernietigd-zijn, totdat hij in die laatste stemming overgaat tot den zelfmoord.

In dat opzicht is In Duisternis m.i. meester lijk-gelukt. Het begint al met het wakker worden 's ochtends, wanneer de jongeman zich herinnert hoe hij vroeger ‘leefde’ met

[p. 117]

‘Carolien’, ondanks het leed dat zij over hem bracht op verteederde gedachten komt, dan weer daar tusschen door zich herinnert hoe hij van daag er op uit zal moeten om 't een of ander baantje te zoeken, want zijn laatste geld is op, en hij heeft nauwlijks genoeg om de laatste maand huishuur te betalen.

En het soest telkens door hem heen: 't vreeselijke bewustzijn dezer naderende armoede, en de herinnering aan 't verleden dat daarvan de oorzaak is, dat hij vaag betreurt, half in medelijden met zichzelf, half om Carolien, van wie hij niet wéét waar ze nu zwerft.

Want om Carolien is hij weggeloopen van zijn kantoor in Den Haag; om met haar te gaan ‘leven’ eischte hij op van zijn stiefmoeder zijn vaderlijk erfdeeltje, maakte ruzie met de familie, vestigde zich in een andere stad.

En, na eenige maanden, is Carolien weggeloopen met een rijken meneer en heeft hem een briefje tot afscheid geschreven: dat zij toch immers te arm waren om samen te blijven; hij echter is blijven dóór-rentenieren, in lustelooze onverschilligheid en tegenzin.... totdat hij nu staat vóór zijn allerlaatste vijf-en-twintig-gulden.

Dit alles vernemen wij, heel ongedwongen, uit die ochtend-bed-overpeinzing, op een manier die je doet denken aan Zola's meesterlijke wijze van je in te leiden in, en doen kennen de toestanden der menschen met wie hij je laat kennismaken.

Dan volgt het éénige moment waarop er in 't heele boek sprake is van iets dat naar handeling gelijkt, namelijk een scène tusschen de kamer-verhurende juffrouw, die om haar huur komt vragen, en den jongen-man. Ook dit tooneel pakt je, door zijn echtheid en levendigheid. Je bent ‘er in.’ Al heb je, zooals de ondergeteekende, geen ondervinding van dergelijke toestanden en menschen, je voèlt toch dadelijk: Zóó gaat het toe bij zoo'n gelegenheid!

En verder verloopt het ‘verhaal’ dan in een droeve ontleding van de gemoedstoestanden van dezen zwerver; zich meldend bij de verschillende adressen waar een baantje te vergeven is, hier afgewezen op dien grond, daar op een anderen; totdat hij er steeds wanhopiger, steeds moedeloozer tegen in wordt, en eindigt met terug te gaan naar zijn kamer, en zichzelf op te hangen!

Wie nu van dezen ‘held,’ dit ‘verhaal’, dit einde: ‘Bah’ zegt, dien geef ik, uit dat oogpunt, van harte gelijk; doch daarover straks! Want ik wil ‘het verhaal’ streng afscheiden van ‘de kunst’ erin.

En, uit kunstoogpunt, bewonder ik onverdeeld de talentvolle wijze waarop Coenen deze zoo verschillende stemmingen naging, uitwerkte, verklaarde, beschreef.

Het is geen gemakkelijk ding zulk een gegeven onder handen te nemen: hoe één dag van bittere, désillusionneerende ondervindingen, van regen, armoede, zich-eenzaam-voelen, er tenslotte dezen jongen-man toe brengt zich het leven te benemen; iets waarop hij 's ochtends nog volstrekt géén plan had. En dit moeilijke gegeven werd door Coenen geheel en al bemeesterd.

Maar ik herhaal, al de uitwendige, vervelende bijzonderheden, van gore straten, onsmakelijke gaarkeukens, onaangenaam uitziende menschen, waarmee de auteur zijn toch reeds zóó dun boekje opvult en uitdeint, maken op mij den indruk alsof hij daarmee poogt te voldoen aan een uitgeverseisch van: zooveel bladzijden druk moet ik hebben; want, met ‘kunst’ heeft dit gephotographeer-in-woorden niets te maken. - Iedereen, die in Amsterdam gaat kijken in een gaarkeuken, kan dat tooneel precies zoo beschrijven als 't voorkomt op bladzijde 117 en volgende. Iedereen, die wandelt door de winkelstraten of langs de grachten, kan de bladzijden daarop betrekking hebbende uit In Duisternis (en dat zijn er véle,) net zoo te boek stellen!

Er is dáárin niets persoonlijks, niets dat déze auteur onderscheidt van den gehéélen hoop photographen-in-woorden! Integendeel, van Hulzen b.v. doet het veel eigenaardiger.

Blijft: ‘Het verhaal.’

En dáárover wil ik, povertjes als het is, toch alvast dit goede getuigen, dat het zich héélemaal vrijhoudt van dat vieze, in gemeene, schauwe, waardoor Coenen's Zondagsrust zoo terugstoot en walgt.

Dit valt mij te meer op, en stemt te aangenamer, omdat het gegeven er zich wél toe leende eenige viezigheden en zinnenprikkelende smerigheden, genre Zondagsrust, in te lasschen. Die jonge man, ontwakend met de herinnering aan zijn verloren maîtresse, en bepeinzend haar lijfsmooi, dat was zoo recht een onderwerp om ‘iets van te maken’. - En, met de herinnering aan de dubbelzinnigheid van Zondagsrust nog vèrsch in mijn geheugen, schrok ik wel een beetje terug, toen ik dit begin onder de oogen kreeg,

[p. 118]

voor de weerzinwekkende soort van realisme die ik vréésde weer te zullen moeten ‘genieten’ (!)

Maar, 't heeft in dit opzicht niets gemeen met Zondagsrust. We hooren van Carolien slechts nu en dan even, op een heel oorbare, soms zelfs zéér-gevoelige manier, als een herinnering, met iets teers, iets zachts, zonder één enkele onkiesche toelichting. Van geslachtsvuiligheden is geen sprake, nergens, in 't heele boek! En daarom verheft het zich hemelhoog boven Zondagsrust.

Maar een ander bezwaar, dat de gewone lezer, die niet let op ‘kunst’ maar op den inhoud terstond zal voelen, zit'm in de onjuiste voorstelling van: een slachtoffer der maatschappij; terwijl in de werkelijkheid het slachtofferige direct gevolg is van eigen lamlendigheid alléén!

Blz: 146 b.v. lezen we deze fraaie tirade: ‘Zoo sloop hij, traag van overmoeheid langs het donkere huizen geslotene.... Hij hoorde niet meer tot die wereld, en het wrokte in hem, omdat hij zich geen andere schuld bewust was dan zijn armoe...’ (Ik cursiveer).

Ik noem dit een ‘tirade’, want deze man had zich wel degelijk ‘andere schuld bewust te zijn dan zijn armoe’. Deze jonge man gaat te gronde dóór en áán de gevolgen van eigen lamlendigheid, en eigen genot-zucht, zonder wilskracht.

Dat hij wegloopt met Carolien, is toch immers geen reden om eenvoudig in te teren een zeer klein fortuintje zonder verder iets uit te voeren! Dit aan luiheid toegeven, heeft niets te maken met zijn tijdelijke afdwaling op zedelijk gebied! En, in elk geval, toen Carolien hem verliet, toen behoefde hij geenszins te wachten tot zijn laatste vijf en twintig gulden aan de beurt waren, vóór hij uitzag naar ander middel van bestaan dan ‘vaderlijk erfdeel’. Wie aldus handelt, en dan, als 't hem den éérsten dag den besten niet gelukt er weer bovenop te komen, aan 't wrokken slaat tegen ‘de maatschappij’ en tegen ‘de menschen’, die het in die maatschappij goed hebben, die moet zijn ellende, eerlijkheidshalve, niet aan die maatschappij, en aan die menschen, maar aan eigen schuld-alléén wijten!

En, dat ik daarop den nadruk leg, is omdat het er tegenwoordig bijbehoort zulk soort ‘helden’ te vereeuwigen in moderne-richting-romans, als ‘slachtoffers der maatschappij’, als rechtmatig ‘wrokkenden’ tegen de onrechtvaardigheden der wereld! Héél het boek van Coenen ademt zoo'n soort ‘wrok.’ De politie-agenten zijn er ‘alleen om de rijken’, en kijken de armen met schele oogen aan ‘alleen omdat ze arm zijn’. De rijke menschen hebben bij Coenen ‘smoelen’, ‘vette buiken’ ‘rose-vleezige’ tronies, enz. enz! Van een comestibles- handel, (waarvan de eigenaar zijn inkoopen toch zelf zal hebben betaald, denk ik?), heet het ‘dat het een schande is wanneer er zooveel etenswaren liggen uitgestald, terwijl zoovele armen niets hebben’, enz. enz.

Ik weet wel dat men mij zal antwoorden, dat Coenen's boek geen tendenz-boek wil wezen, maar een objectieve studie. Maar ik beweer dat, welke ook Coenen eerlijk-bedoelen zij, zijn boek den beslisten indruk maakt van een zich-zelf-min-of-meer vereenzelvigen met het rechtmatig- slachtofferige en wrokkerige in zijn weinig aantrekkelijken, zichzelf lamlendig-gedragenden held!

Uit dat oogpunt hunner verregaande lamlendigheid is de zelfmoord van zulke individuen èn voor henzelven èn voor de maatschappij de éénige oplossing! Een dwaasheid begaan met een vrouw, zijn fortuintje erdoor brengen, ziedaar twee dingen die zeer goed mogelijk zijn zonder dat men daarom een lammeling behoeft te wezen. Maar, als men dat gedaan heeft, maar terstond ‘de maatschappij’ uitschelden als de verantwoordelijke persoon voor eigen schuld, en, wanneer men niet terstond slaagt, aan 't wrokken en schelden slaan tegen die maatschappij, dat getuigt van een zéér onzuiver begrip van recht en onrecht. En als men dan geen beter eind weet van zulk nutteloos schelden, dan een zelfmoord, dan verdient men ten volle de wederbeschuldiging: Lammeling!

Ik herhaal daarom, dat zij, die In Duisternis om 't verhaal alléén lezen, zeer zeker zullen worden teleurgesteld, en omdat het eigenlijk géén verhaal is, en om den teekenendonjuist-gevoelden inhoud! Wie daarentegen gevoel heeft voor 't fijne en moeilijke van een ziels-toestand te ontleden in allerlei kleine details, die zal een echt kennersgenot ondervinden bij 't lezen van vele bladzijden, waarin de stemmingen van den jongen man, met hun groote afwisselingen, subliem zijn nagegaan! In het bijzonder trof mij, heel in het laatst, het oogenblik waarop hij een publieke-vrouw ontmoet, die hem doet denken aan Carolien. Dat weeke in hem op wellen van een medelijden: ‘als zij 't eens was’, dat haar volgen om te zien of ze 't is, getuigt

[p. 119]

van een zoo mooi begrijpen: het betere en teedere óók in den tot het diepste gezonken mensch! Zelfs in deze laatste uren van een mislukt leven is er in dezen al heel weinig hóóg-voelenden man een groot mededoogen overgebleven voor de vrouw die hij eens, al was 't niet eens op een heel verheven wijze, heeft liefgehad! Hij heeft haar in den jammer van dezen dag totaal vergeten. Nu, bij deze toevallige gelijkenis met haar, rijst de meewarige mogelijkheid in hem: ‘Als zij 't eens was.’

En, uit een teeder instinct van haar dan toch niet aan haar droevig lot willen overlaten, volgt hij de arme, die hem lokt en woorden toevoegt, waarop hij slechts antwoordt met een weigerend hoofdschudden, omdat hij, in dit sublieme oogenblik, geen minachting voelt, maar medelijden!

(Slot volgt.)

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.