Colloquium Neerlandicum 16 (2006)

Neerlandistiek in contrast. Handelingen Zestiende Colloquium Neerlandicum

[p. 25]

Gezamenlijk literatuuronderwijs op de Antillen
Liesbeth Echteld (Curaçao), Ronnie Severing (Curaçao) en Wim Rutgers (Aruba)

Inleiding

In de nieuwe geschiedenis van de Nederlandse literatuur van 1945 tot 2005, Steeds weer vogels die nesten beginnen van Hugo Brems worden de volgende Antilliaanse auteurs genoemd of besproken: Cola Debrot, Luc Tournier, Oda Blinder, Charles Corsen, Pierre Lauffer, Boeli van Leeuwen, Tip Marugg en Frank Martinus Arion.

Zoals tijdens het vorige IVN-congres, drie jaar geleden in Groningen, door Bert Paasman uitvoerig uiteengezet en betreurd, is de nieuwe Nederlandse literatuurgeschiedenis als een intramurale geschiedenis bedoeld die buitengewesten als de voormalige koloniën alleen maar behandelt voor zover die literatuur een rol in Nederland of Vlaanderen speelde. Nederlands-Caraïbische literatuur van de Antillen en Suriname komt in deze integrale literatuurgeschiedenis dus maar mondjesmaat aan de orde.

Meertaligheid

De Antilliaanse literatuur is er een in de vier talen Spaans, Papiaments, Engels en Nederlands. Het aandeel van het Nederlands is kwantitatief bescheiden maar kwalitatief aanzienlijk, getuige de namen die net genoemd zijn. Deze literatuur begon in het Engels en Nederlands rond de wisseling van de achttiende naar de negentiende eeuw maar beleefde pas in het Spaans aan het einde van de negentiende eeuw een hoogtepunt. De eerste helft van de twintigste eeuw was met de Nederlandse koloniale ethische politiek een tijdperk van vernederlandsing, maar het Nederlands, in tegenstelling tot de situatie in Suriname, wortelde niet op de eilanden en bleef een vernis voor de elite. Na de Tweede Wereldoorlog en met de autonomie van de eilanden die binnenlands zelfbestuur inhield en vooral na de grote staking en de revolte van 30 mei 1969 op Curaçao drong het Papiaments in alle gelederen op de Benedenwindse eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao door, ook in de literaire. Op de Bovenwinden Saba, Sint-Eustatius en Sint-Maarten was het

[p. 26]

Engels de algemeen gebruikte taal, ook in de literatuur. Maar welke taal in welke periode ook literair dominant was, steeds vervulden ook de andere drie talen een rol. Het is dus niet goed mogelijk een van die talen uit die literatuurgeschiedenis te lichten zonder de andere daarbij te betrekken.

We moeten hierbij bedenken dat niet alleen het literaire leven in zijn algemeenheid meertalig is, maar dat bijna zonder uitzondering alle individuele auteurs meer dan één taal hanteren in hun literaire werk. Frank Martinus Arions Nederlandstalige romans als Dubbelspel en andere bestuderen, zonder daarbij zijn Papiamentstalige poëzie en toneel en andere activiteiten voor het Papiaments te betrekken, geeft een onvolledig beeld van de auteur. Dat geldt voor nagenoeg elke Antilliaanse auteur.

Literatuuronderwijs op de Antillen

De Antilliaanse taaldocent Nederlands in het middelbaar en hoger onderwijs werkt steeds in een multilinguale situatie, evenals de IVN-docent. Hoe we daarmee omgaan, willen we expliciteren aan de hand van een nieuwe literatuurmethode Kadans die lokaal ontwikkeld en geproduceerd werd voor het middelbaar en hoger onderwijs op de Antillen en Aruba. Ter verduidelijking moge dienen dat het Antilliaanse en Arubaanse onderwijs nog in hoge mate parallel loopt met het Nederlandse havo en vwo. Antilliaanse en Arubaanse studenten verwerven een aan het Nederlandse gelijkwaardig en inhoudelijk deels identiek diploma. Ook het hoger taal- en literatuuronderwijs aan de Universiteit van de Nederlandse Antillen op Curaçao en het Instituto Pedagogico Arubano op Aruba lopen tot zekere hoogte parallel met het Nederlandse systeem. Maar er is ook sprake van eigen ontwikkeling.

Een voorbeeld daarvan is het lokaal ontwikkelde geïntegreerd literatuuronderwijs in het voortgezet en hoger onderwijs, waarbij geheel eigen eindtermen worden onderscheiden voor de gebieden literaire ontwikkeling, literaire begrippen en literaire geschiedenis (schema 1).

Geïntegreerd literatuuronderwijs (GLO)
Eindtermen:
1	Literaire ontwikkeling
2	Literaire begrippen
3	Literaire geschiedenis
Schema 1 Eindtermen literatuuronderwijs met een geïntegreerde benadering

[p. 27]

De nieuwe aanpak in de tweede fase van het algemeen voortgezet onderwijs (avo) en het daar gegeven literatuuronderwijs zijn het gevolg van de totaal andere geografische, culturele en linguïstische situatie van de eilanden in vergelijking met Nederland. De nieuwe aanpak stoelt op twee principes: die van het gemeenschappelijke literatuuronderwijs in alle voor de eilanden relevante talen en de gedachte van recentrage en regionalisering van literatuur en literatuuronderwijs. Scholen bepalen zelf of ze hun literatuuronderwijs in meerdere of mindere mate centraliseren, zelfs in die zin dat er speciale literatuurdocenten het vak literatuur verzorgen. Het is echter een vereiste dat de waardering voor het onderdeel literatuur - wanneer er sprake is van geïntegreerd literatuuronderwijs (glo) - als apart cijfer op het einddiploma vermeld wordt. Op deze wijze is literatuur vakoverstijgend.

Recentrage, regionalisering als uitgangspunt

Onder recentrage en regionalisering van het literatuuronderwijs wordt verstaan een zich minder willen richten op Europa en op Nederlandse literatuur. In plaats daarvan is er intensievere aandacht voor eigen land en regio en vervolgens voor de rest van de wereld, in die talen die op de lokale scholen worden aangeboden: Nederlands, Engels, Spaans, Papiaments, Frans en Duits. Vanuit dit perspectief is de tweedelige methode Kadans, literaire ontwikkeling en literair begrippen (2002) en Kadans, literatuurgeschiedenis (2006) ontwikkeld. Daarbij gaat de methode uit van een communicatieschema waarin auteur, tekst, lezer en context worden onderscheiden. De context wordt opgesplitst in een cultureel-historische en een literaire context. De literaire socialisatie en literaire competentie van de leerling komt eveneens aan de orde (schema 2).

Uitgangspunten nieuwe literatuurmethode
-	Recentrage: Antillianisering, Arubanisering en regionalisering
-	Meertalige literaire realiteit
-	Literaire socialisatie en literaire competentie
-	Cultureel-historische context
-	Literaire context
Schema 2 Uitgangspunten nieuwe literatuurmethode

Recentrage en regionalisering van de literatuur houdt vanuit de Nederlandse Antillen gezien niet alleen aandacht in voor auteurs uit de eigen regio - Antilliaanse, Caraïbische auteurs - maar betekent ook een andere lezersaandacht en boekenkeuze. Daardoor worden Europese auteurs op een nieuwe wijze en wel vanuit koloniaal en postkoloniaal perspectief herlezen, opnieuw geanalyseerd en

[p. 28]

geherinterpreteerd. Iemand die Joost van den Vondel zou willen behandelen zou de Gijsbrecht van Aemstel kunnen bespreken, maar hij zou ook Lof der zeevaart (1623) kunnen behandelen, waarin de prins der Nederlandse dichters de koloniale positie van de Zeven Verenigde Gewesten kritisch beschrijft door de vraag naar het moreel acceptabele gedrag in de koopvaart te stellen (D'haen 2002, I: 47). Of hij zou van Hildebrand uit de tekst Camera Obscura niet Stastok maar Kegge kunnen behandelen. Deze is immers als een nouveau riche van een suikereiland uit de West teruggekeerd om in het moederland te gaan rentenieren. Hij wordt wel heel ongunstig afgeschilderd in zijn afkeer van grote hanzen en adellijke heren; het enige positieve personage is de oude, gekleurde, dame uit het Caraïbisch gebied. Frank Martinus Arion heeft in een Parijse lezing ‘Multatuli est-il tombé du ciel’ (Preludium 8-2, 1991: 36-56) al eens uitgebreid op deze nieuwe interpretatiemogelijkheden bij Eduard Douwes Dekker gewezen.

Kadans, literatuurgeschiedenis, een ontwerp

De gezamenlijke aanpak biedt de afzonderlijke talen nieuwe kansen. De afzonderlijke talen versterken elkaar door de gezamenlijke presentatie in één leergang. De algemene voertaal van de Benedenwindse eilanden, het Papiaments, krijgt zo die plaats die haar als meerderheidstaal en nationale taal toekomt. Het Nederlands is en blijft voorlopig een relevante taal die in combinatie met de overige talen haar eigen plaats ook literair kan bestendigen.

Vanuit didactisch oogpunt zijn literaire socialisatie en literaire competentie van belang. Daarbij wordt aandacht gevraagd voor de wereld van de literatuur in haar communicatieve componenten en de ontwikkeling van de persoonlijke leeservaring en de reflectie op literatuur. Bovendien worden teksten niet als geïsoleerde entiteiten gezien maar ze worden beschouwd vanuit hun cultureel-historische en literaire context, waarbij gelet wordt op de mogelijkheid van periodisering in Caraïbische literaire stromingen. Wordt er in het werk gereflecteerd op de eigen situatie? Is het literaire werk gericht op de Caraïbische mens en maatschappij of is het Caraïbisch gebied alleen een tropisch en exotisch decor? Worden er Caraïbische thema's aan de orde gesteld?

Bij de opzet van de lokale literatuurgeschiedenis, is rekening gehouden met een aantal indelingscriteria (schema 3). Allereerst is de geschiedenis opgedeeld in drie perioden. Deze werden vervolgens weer onderverdeeld in negen tijdvakken. Daar doorheen lopen weer stromingen.

[p. 29]

Indelingscriteria
-	Drie perioden: 1: tot 1795; 2: 1795-1915; 3: 1915-nu
-	Negen tijdvakken: bijvoorbeeld de nieuwe wereld en de renaissance, civilisatie en fin de siècle
-	Stromingen: impressionisme, expressionisme, kubisme
-	Zes talen: Nederlands, Engels, Papiaments, Spaans, Frans, Duits
-	Auteurs: canon, voorkeur leerlingen, sekse, geboortejaar auteurs, productiviteit
-	Genres: proza, poëzie en toneel
-	Geografisch criterium: concentrisch: Antilliaans/Arubaanse, Caraïbische en andere auteurs
Schema 3 Indelingscriteria Kadans, literatuurgeschiedenis

Bij de uitwerking komen de drie genres aan de orde en is het geografisch criterium van belang. Bij de selectie van behandelde auteurs is gelet op criteria als de literaire canon, de voorkeur van de leerlingen, sekse en geboortejaar van de auteurs en hun productiviteit.

Opzet per hoofdstuk
1	Cultureel-historische context
2	Literaire context
3	Auteurs en teksten
4	Literair-historische teksten
5	Leessuggesties
Schema 4 Opzet per hoofdstuk Kadans, literatuurgeschiedenis

De opzet per hoofdstuk is zodanig dat eerst aandacht gevraagd wordt voor de cultureel-historische en de literaire context, waarna de belangrijkste auteurs en teksten besproken worden. Vervolgens wordt elk hoofdstuk afgesloten met een paragraaf literair-historische kennis met daarin allerlei wetenswaardige literaire feiten en een rubriek leessuggesties. Per periode komen in een tijdbalk de hoofdzaken visueel overzichtelijk nogmaals aan de orde.

Periodisering en andere indelingscriteria

Tegenwoordig wordt er vanuit de westerse literatuurbeschouwing vaak een tweedeling gemaakt tussen koloniale en postkoloniale literatuur. De definitie van die begrippen is niet probleemloos omdat ze enerzijds als periodeaanduiding gehanteerd wordt (literatuur uit de koloniale tijd, literatuur van ná de koloniale

[p. 30]

tijd) terwijl de twee begrippen anderzijds ook inhoudelijke kenmerken krijgen: schrijven vanuit een koloniaal perspectief ‘door schrijvers vanuit het moederland in de taal van het moederland’ (koloniaal) of juist geschreven door ex-gekoloniseerden in een proces van afhankelijkheid en autonomie. Bij de laatste invulling van de begrippen kan koloniale literatuur dus ook nog ná de onafhankelijkheid of zelfstandigheid van een land bestaan en post-koloniale literatuur al van vér vóór de onafhankelijkheidsdatum zijn (D'haen 2002, I: 12).

Het boek Kadans, literatuurgeschiedenis, stelt een indeling in drie perioden voor. Eventueel is een vierdeling mogelijk, misschien onderhand zelfs wenselijk.

a.	De Antillen in de letterkunde; grofweg van de tijd van verovering en kolonisatie tot aan het einde van de achttiende eeuw. We noemen dit veelal literatuur van passanten, maar ook wel de tijd van de prekoloniale periode. Ze valt ook te karakteriseren als Caraïbisch-Nederlandse literatuur: literatuur die tot die van Nederland gerekend moet worden, maar met de Caraïben als specifiek onderwerp en thema. Het betreft hier Europese auteurs die tijdelijk in de regio verbleven, en gerepatrieerd naar Europa voor een Europees publiek via een Europese uitgever over de Antillen geschreven hebben. Ze geven uiteraard de visie en thematiek van Europeanen - in elk geval niet-Antillianen - weer.
b.	Letterkunde in de Antillen; geschreven door kolonisten die zich blijvend in de kolonie vestigen en creolen, de in het land geboren en opgegroeide auteurs, geschreven voor een Antilliaans publiek. De werken van deze blanke elite in de koloniale tijd is eerder het ‘nulde hoofdstuk’ van de Antilliaanse literatuur genoemd (Rutgers 1988). Het ís er wel maar het hoort er nog niet écht bij. Dit is dan de koloniale letterkunde waarin geleende vormen de eigen inhoud verpakken.
c.	Antilliaanse letterkunde, geschreven door Antilliaanse auteurs, de werkelijke Antilliaanse, Caraïbische literatuur. Dat is de Nederlands-Caraïbische literatuur waarin de eerder in de nieuwe literatuurgeschiedenis genoemden fungeren, aan te vullen met Edward de Jongh, Diana Lebacs, Carel de Haseth, Henry Toré en Erich Zielinski.
d.	Misschien moeten we tegenwoordig zelfs van een vierde groep spreken, die van de migranten die vanuit het Caraïbisch gebied gemigreerd zijn en steeds meer los raken van hun roots. Antilliaanse auteurs zijn veelal nogal honkvast maar Jules de Palm, Denis Henriquez, Walter Palm, Henry Habibe, Myra Römer, Giselle Ecury en Quito Nicolaas zijn voorbeelden van auteurs die al lange tijd in Nederland hun vaste woon- en werkplek hebben gevonden. Hier speelt het geografisch criterium mede een rol als indelingscriterium.

[p. 31]

Dominante thema's

In het werk van auteurs uit elke fase en groep vallen dominante thema's te herkennen. De eerste groep schreef reisliteratuur die zich uitstrekt van het zakelijke scheepslogboek tot het reisverhaal en de fantastische reisliteratuur die niet schroomde te schrijven over de wondere wereld en volken die men aantrof. Dan was er de brief naar huis over de exotische ervaringen. De romantropologie gaf verhalende beschrijvingen van land en volk. Over plantages en slavernij werd aanvankelijk verdedigenderwijs geschreven, maar al snel volgde de kritiek op de uitwassen en later op het systeem zelf.

Kolonisten schreven in de trant van hun lectuur uit het moederland, geadapteerd aan de eigen situatie, voor een plaatselijk lezerspubliek. Ze boden een blik op hun welstand of op maatschappelijke misstanden en hadden zich door hun permanent verblijf in de kolonie enigszins losgemaakt van het moederland, al stak het heimwee nogal eens de kop op. Deze fase van het nulde hoofdstuk is voornamelijk van de negentiende eeuw.

De derde fase is die van de eigen auteurs, de in de kolonie geborenen die literatuur schrijven in de eigen of de geleende taal vanuit het eigen perspectief. Exotisme en streekliteratuur maken plaats voor nationalisme en van tijd tot tijd zelfs chauvinisme. Auteurs maken zich los van Europese invloeden of staan ermee in elk geval op gespannen voet en richten de blik op de culturen van hun herkomstlanden. Vervolgens wenden de auteurs hun blik steeds meer van de herkomst, naar de toekomst en geven ze persoonlijke plaatsbepalingen van hun menselijke positie hier en nu.

De eventueel vierde, aparte, fase is die van de migratie, die van de migrantenpoëzie en de migrantenroman. Historisch kunnen we spreken van een meervoudige migratie die loopt van de Middle Passage ten tijde van de slavernij en de ronselpraktijken vanuit Europa en de contractarbeid uit Aziatische landen, de urbanisatie van het platteland (district) naar de stad, de migratie in de verbeelding door het op het moederland georiënteerde onderwijs, de lijfelijke tocht over de oceaan naar het Europese moederland, de Verenigde Staten en Canada, naar de institutionele migratie van auteurs die in de taal van het voormalige moederland publiceren bij uitgevers in dat moederland voor een groot Europees en een klein eigen publiek.

Tot slot

De verdienste van de vernieuwing van het literatuuronderwijs op de Antillen en Aruba is de mogelijkheid die geopend is om eigen, lokale concepten te ontwikkelen. Belangrijk is daarbij de keuze voor gezamenlijk literatuuronderwijs, het zogeheten geïntegreerd literatuuronderwijs, en ook de keuze voor recentrage

[p. 32]

als uitgangspunt. Een gezamenlijk aanbod van de relevante talen doet recht aan de meertalige realiteit van de Benedenwindse eilanden. Dit alles vormde een innovatieve basis bij het richten van de literaire ontwikkeling van de leerling, bij de selectie van de literaire begrippen en bij het schrijven van de literatuurgeschiedenis, en wel met eigen indelingscriteria.

Bibliografie

Arion, F.M.: ‘Multatuli est-il tombé du ciel’. Preludium 8-2, 36-56 (1991).

Ashcroft, B. et al.: The Empire writes back. Theory and Practice in post-colonial literatures. London, 1989.

Badejo, F.: Salted Tongues; Modern literature in St. Martin. St. Martin, 2003.

Broek, A.G.: Het zilt van de passaten; Caribische literatuur in de twintigste eeuw. Haarlem, 1999.

Clemencia, J.: Het groot camouflagespel van de Opi. Leiden, 1989 [Opi o el gran camuflaje. Willemstad, 1989].

Coomans-Eustatia, M.: Drie Curaçaose schrijvers in veelvoud: Boeli van Leeuwen, Tip Marugg en Frank Martinus Arion. Zutphen, 1991.

Debrot, C.: Verzameld Werk deel I-VII. Amsterdam, 1985-1989.

D'haen, T. (red): Europa buitengaats; Koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen. Amsterdam, 2002.

Echteld, L.: Literatura en español en Curazao al cambio del siglo. Dissertatie Universiteit Utrecht 1999.

Heuvel, P. en F. van Wel: Met eigen stem; herkenningspunten in de letterkunde van de Nederlandse Antillen. Assen/Maastricht, 1989.

James, A.: A History of Literature in the Caribbean. Volume I: Hispanic and Francophone regions, Amsterdam/Philadelphia, 1994; Volume II: English- and Dutch-speaking regions, Amsterdam/Philadelphia 2001; Volume III: Cross-Cultural Studies. Amsterdam/Philadelphia, 1997.

Kempen, M. van en W. Rutgers: Noordoostpassanten; 400 jaar Nederlandse verhaalkunst over Suriname, de Nederlandse Antillen en Aruba. Amsterdam, 2004.

Oversteegen, J.J.: In het schuim van grauwe wolken; Het leven van Cola Debrot tot 1948. Gemunt op wederkeer, Het leven van Cola Debrot vanaf 1948. Amsterdam, 1994.

Ramdas, A.: De papegaai, de stier en de klimmende bougainvillea. Amsterdam, 1993.

Roo, J. de: Antilliaans Literair Logboek. Zutphen, 1980.

Roo, J. de: Antilliaans proza. Laren, 1993.

Rowell, C.H.: Caribbean literature from Suriname, the Netherlands Antilles, Aruba, and the

[p. 33]

Netherlands. Callaloo Vol. 21, No. 3, summer 1998.

Rutgers, W.: Het nulde hoofdstuk van de Antilliaanse literatuur; Poëzie in De Curaçaose Courant 1812-1865. Oranjestad, 1988.

Rutgers, W.: Beneden en boven de wind; literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba. Amsterdam, 1996.

Rutgers, W.: Zingende eilanden; verhalen van de Caraïben. Amsterdam, 1996.

Rutgers, W.: Tropentaal; 200 jaar Antilliaanse vertelkunst. Amsterdam, 2001.

Said, E.: Culture and Imperialism. Londen, 1993.

Severing, R. et al.: Kadans, literaire ontwikkeling en literaire begrippen. Willemstad, 2002.

Severing, R. et al.: Kadans, literatuurgeschiedenis. Willemstad, 2006.

Severing, R. et al.: Kadans, literaire ontwikkeling en literaire begrippen, Docentenhandleiding. Willemstad, 2006.

Severing, R. et al.: Kadans, literatuurgeschiedenis. Willemstad, 2006.

-Kadans, literaire ontwikkeling en literaire begrippen, literaire socialisatie, dvd voor docenten. Willemstad, 2002.

-Kadans, literaire ontwikkeling en literaire begrippen, Kadans in beeld, dvd voor docenten. Willemstad, 2002.

-Kadans, literatuurgeschiedenis, secundaire literatuur, cd-rom voor docenten. Willemstad, 2006.

-Kadans, literatuurgeschiedenis, secundaire literatuur, Wim Rutgers, De brug van Paramaribo naar Willemstad, cd-rom. Willemstad, 2002.

Smeulders, T.: Papiamentu en onderwijs; veranderingen in beeld en betekenis van de volkstaal op Curaçao. Dissertatie Universiteit Utrecht, 1987.

Smit, C.G.M. en W.F. Heuvel: Autonoom. Nederlandstalige literatuur op de Antillen. Rotterdam, 1975.

Theirlynck, H.: Van Maria tot Rosy; over Antilliaanse literatuur. Leiden, 1986.