Groot Nederland. Jaargang 24

[p. 655]

Dramatische kroniek

De afsluiting dezer geregelde kroniek stelt de vraag aan de orde in hoeverre critisch werk van dien aard het tooneel in een periode als de huidige, waarin het geen sterke karakteristiek vertoont, van dienst kan zijn met beschouwingen over de halve en heele resultaten van het maandelijksch repertoire. Men moet daarbij wel onderscheiden dat er behalve zeer bepaalde genres tooneel ook zeer bepaalde genres critiek bestaan, terwijl die eene zoowel als de andere onderscheiding over het algemeen niet in rekening wordt gebracht. Over een en ander kan men in den treure harrewarren; de bedoeling is slechts met eenige gedachten daaromtrent deze laatste kroniek te beëindigen, om haar later in losse opstellen van tijd tot tijd op andere wijze aan te vullen.

Het amusements-tooneel, beter het repertoire dat door de kas geregeerd wordt, beheerscht, zeggen de idealisten somber, al, onze theaters. Alsof de kas, sinds eeuwen, dat bewind niet voerde, bij Molières troep en Shakespeare's theaters. Alleen, wat er toentertijd bij gelegenheid extra in rinkelde uit de buidels van een groot maecenas, komt er thans, bij enkele troepen, in aan officieele subsidie; de strijd om een en ander zal niet veel minder fel zijn geworden. Dat het ‘vroeger’ publiek hooger eischen stelde, lijkt mogelijk, maar in ieder geval bezat het, in groote tooneeltijdperken, een kern van kenners en toonaangevenden, en die factor, waarbij men alle andere onzekere speculaties over zuivere en grovere belangstelling mag verwaarloozen, schijnt hier de belangrijkste. Daargelaten of in de wisselwerking tusschen tooneel en zaal die kern sterker groeit door groote acteurs of ideale toeschouwers en tijdsomstandigheden: het groote repertoire heeft altijd zijn groote publiek gehad en wij missen, in onzen tijd, beiden vrijwel. Wat slechts overwogen wil worden in verband met de oppervlakkige aandacht die het tooneel thans ondervindt en de onmiddellijke opleving, zoodra men sterker geboeid wordt, niet zoozeer door artistieke kwaliteit, maar door levende spanning van een vertooning.

Tegen licht amusements- of kas-tooneel, kan niemand bezwaar hebben en geen kwaad critisch oordeel zal die zaak veranderen; immers de wijze waarop gespeeld wordt is hier nog meer hoofdzaak voor den redelijken toeschouwer, dan elders. Voor nadere beschouwing blijft hier 't zij een gratieuze of geestige rol, een licht en snel samenspel, een charme, in de herinnering; het stuk wisselt van mode tot mode en is zelden van eenige diepere waarde. Zoo staat het vrijwel met het gebruikelijk klucht-repertoire en het volksstuk, al hebben zij, dichter bij de vitale wortels van het tooneel, een onveranderlijker aanzien en taaier leven. Wat er aan ware successen in beleefd wordt, blijft toch weer voornamelijk beperkt tot een opmerkelijke rol, een hartig stuk spel en dit genre, zoo vaak grooter, zij het grover van allure, dan het lichte blijspel is critisch toch weer het best gediend indien men den nadruk legt op den speler. Het moge persoonlijke voorkeur

[p. 656]

zijn, maar moet men de gezonde, teekenachtige, sappige klucht en het groote speelstuk, de tragedie, niet als de twee belangrijkste genres stellen boven de middeldingen van het society-stuk, het lichte blijspel, het burgerlijk tooneelspel, salon, charmant boudoir en binnenkamer-met-problemen? De democratie, de vereffende burgerlijkheid, heeft het tooneel geen goed gedaan: de volkskracht der klucht, de adel der tragedie hebben een markanter en dramatischer gezicht! En in dat verband is het opmerkelijk dat, waar het tooneel hooger streeft, het goede societystuk sinds jaren de beste voorstellingen levert wat volledigheid en sfeer betreft, terwijl de tragedie of het groote repertoire Julius Caesar, Peer Gynt, Hamlet, Het leven een Droom, min of meer onvoldoende bleven: een flits, een groote rol, een fragment: een onvolledigheid.

Heeft het zin studies over Shakespeare of Ibsen te verbinden aan een onvoldoende voorstelling en kan men niet beter buiten het repertoire om of onafhankelijk daarvan de zaak der meesters dienen? Het aantal beschouwingen om een opvoering heen is toch reeds overstelpend, het aantal dieper belangstellenden gering; critiek speciaal op regie en opvatting gaat in Nederland slechts enkele honderden ter harte.

Hier raakt men dan tevens aan de genres der critiek, die zeer wel te verdeelen zijn in dagblad- en periodische critiek, elk met hun eigen eischen.

De dagbladcritiek met haar hoogspanning en beperkten omvang, richt zich niet in de eerste plaats tot den spelers: misverstand dat men in tooneelkringen zelden inziet. Zij heeft allereerst te maken met haar tienduizend lezers, die vooral kort en simpel wenschen te weten of, en in welke mate, zij aan de besproken voorstelling een welbesteeden avond kunnen geven. Zoodra het hier over te veel détails van spel of regie gaat, legt de lezer met een schouderophalen zijn krant neer en gaat naar de film. De kleine kring van tooneelkenners - kostbare en vruchtbare kern van tooneelleven - bekijkt zelf critisch dergelijke aanteekeningen, leest iets meer tusschen de regels en gaat verder op eigen oordeel af. Van een tooneelcultuur, gelijk staande met en evenzeer verspreid als de Nederlandsche muziekcultuur is geen sprake. Er ware hier dan ook zeer zeker te overwegen of het meermalen voorgestelde experiment om de voorstelling als een verslag te behandelen en het belangrijke in een dagbladkroniek later ingaander te behandelen, niet tot gunstiger resultaten zou voeren. De algemeene lezer vindt baat genoeg bij een smakelijk verslag, de dieper belangstellende heeft dan slechts van tijd tot tijd, en allicht rustiger datgene onder oogen wat hem ter harte gaat. Maar de taak der dagbladcritiek ligt misschien vooral, niet in de inleidingen en beschouwingen na afloop, als wel in het gaande houden en versterken van de ware lust in tooneel in aanwakkeren van enthousiasme waar dat slechts mogelijk is en, in uitzonderingsgevallen het kort en krachtdadig oordeelen van het waarlijk geheel verwerpelijke. En met dat al: in een periode als deze doet één sterke opvoering meer dan bladzijden aanmoediging, want voor alles is de toeschouwer, in de wisseling van genres, theorieën en gezelschappen, onzeker geworden; de vlam van het bezielde tooneelspelen is de eenige die hem meer licht kan geven.

* _* *

De taak der periodieke critiek schijnt wel vooral het met meer redenen omkleede oordeel, het stellen van schakeering en vragen omtrent regie en opvatting: het

[p. 657]

scheppen van een heldere sfeer, een zuiverder lucht om te ademen. Ook hier is een deel van het werk den strijd aan te binden met de harnekkige traagheid van een publiek, dat zich ten deele niet langer dan een avond interesseert en dat men eigenlijk af mag schrijven en dat anderdeels in zijn kringen van intellectueelen, aristocratie van premièregangers en vaste bezoekers, vaak, hoe vreemd het moge klinken, critischer is dan menig criticus, uit gebrek wellicht aan gezonde spontane tooneelhartstocht. De ware lezer leest niet als registreerende voor een literatuurgeschiedenis; de ware toeschouwer is ‘easy to please and hard to satisfy’.

Men heeft slechts, op eenige achtereenvolgende avonden voorstellingen in meer populaire zalen en in den stadsschouwburg mede te maken, om tot de ontstellende gevolgtrekking te komen dat dit eerste publiek spontaner, guller en meer gespannen is dan de doorsnee-bezoeker van artistieker opvoeringen, die zeer vaak min of meer aan zich zelf twijfelt of half criticus, half toeschouwer is. De ideale toeschouwer, die steunpilaar van een groot tooneel, schijnt op te groeien met de stijging daarvan en te verdwijnen met haar: hij geniet, uit ervaring, zijn theater als ‘eten en drinken’. En ontwikkeld orgaan - tot elke mogelijke verfijning te ontwikkelen - zegt hem zonder veel bewust cerebraal overwegen hoe het met dezen avond gesteld is. Dit orgaan nu functioneert in Nederland niet te best, het heeft geleden onder alle euvels der laatste jaren: versnipperde ensembles, literatuurvergiftiging, theoretische bespiegelingen: men ziet het eerder gezond in de populaire theaters dan elders, al zoekt het ongetwijfeld, ietwat bang voor ‘kunst’, groote sensatie als het geen groote ontroering vinden kan, en kleurig, rauw leven als het geen hooger gespannen leven vindt in een uiterlijken vorm die het vertrouwen inboezemt.

Noch volksuniversiteiten, noch ontwikkelende cursussen, volksvoorstellingen noch inleidende artikelen voeren deze categorie rechtstreeks in het beloofde land, ook niet langs zorgvuldig gebaande wegen, zoolang men ze geen groot tooneelspelen kan voorzetten; daarentegen is wel vaak een van te voren ingeleide voorstelling, een aangeprezen stuk, reden tot nieuwe vergiftiging geworden: het spontane beleven wordt argwanend zoodra men het een groot werk voorzet in middelmatige bezetting, omdat een van de harde grondwaarheden daardoor wordt aangetast: namelijk dat een slappe Shakespeare-opvoering minder tooneelbeteekenis heeft dan een goed gespeelde klucht. Ook hier staat de critiek voor hindernissen en barricaden. Zij oordeelt het groote repertoire strenger dan het gebruikelijke kasstuk. Ten onrechte, naar velen meenen; maar de practijk leert dat het over heel de wereld zoo gaat, en inderdaad, verandert de critische maatstaf niet met wat zij moet meten en is men even streng tegenover een voorkomend heer van allemansslag en een groote persoonlijkheid? Mag men Shakespeare niet anders zien dan een Fransch luchtigheidje, waaraan minder kwaad te doen is? Indien men alles mat gelijk op met de grootsten, zou men inderdaad abnormaal meten: de torenspits is immers hoog, omdat de omgeving lager is.

En toch is een goed deel van het werk aan ons tooneel gericht op verfraaiing van den torenspits en verguldt men immers het subsidie-haantje jaarlijksch àlleen als het aantal artistieke leidekkerswaagstukken groot genoeg is. Er wordt minder gelet op de doorsneegehaltes der troepen, op de indeeling van repertoire, op het

[p. 658]

goed gehalte van repertoire dan op enkele hoogtepunten, en bij de nog altijd niet te hechte fundamenten, lijkt dat gevaarlijk: een forceeren.

Het tooneel leeft, naar een ieder weet, op zijn serievoorstellingen. Het heeft, in eigen kring, sinds jaren en jaren geen kracht gevonden, sterk genoeg om een jonge troep te vormen die eigen idealen kan verwezenlijken: bittere waarheid, die men niet kan verbloemen door de critiek te verwijten dat zij geen idealen van dien aard vooropstelt. Zoolang er geen groep werkt waaraan men kan demonstreeren: hier gaat een weg naar eigener tooneel, hebben alle idealistische betoogen in zulk een richting geen vasten grond onder de voeten en men speelt tooneel met de voeten op den grond. Copeau koos den critisch eenig mogelijken weg toen zijn critiek niet baatte zooveel hij wilde: hij begon zelf. Men kan dat niet redelijk eischen van allen die het wel meenen en ontevreden zijn.

Het werk van alle dag aan ons tooneel moet dus wel zijn, vóór alles: meer vreugde, meer leven in en om alles wat het theater betreft: het werk van tijd tot tijd moge de voorbereiding zijn tot verheldering van die vreugde en dat tooneelleven. Dat laatste is het werk der periodieke tooneelbeschouwing en op beide gebieden is er werk te over. Het aantal spelers en toeschouwers dat inderdaad tooneelbeschaving bezit is in Nederland uiterst gering. De opvattingen der belangrijkste rollen van het repertoire zijn nagenoeg niet te vinden, de Nederlandsche tooneeltraditie is een voos woord geworden: wie, die mevrouw Mann - Bouwmeester's fonkelende scherpe lijn van spelen zag, stond niet versteld van wat zulk een traditie geweest is, en wie weet waardoor zij verloren ging? Over een der sterkste tijdvakken van ons tooneel, dat van die generatie tot en met Tooneelvereeniging, Royaards, Haghespelers, bestaat b.v. geen enkel waarlijk grondig en al het materiaal verwerkend boek; wie b.v. zou willen weten hoe de Gysbreght-opvattingen wisselden, kan niet dan met de grootste moeite een halve waarheid vinden. Ja, men kan reeds overtuigd zijn dat dit alles als lichtelijk overbodig beschouwd zal worden. Terwijl de musicus hier een schat van gegevens bezit, een wetenschap, die zeer zeker ook haar schoolmeesters en nutteloosheden heeft, heeft het tooneel nagenoeg niets, wat minder is.

De geest van den algemeenen toeschouwer niet te verontrusten met afkeerigheid van licht en vroolijk, kluchtig en desnoods wat grof tooneel, maar ze haar pleizier te gunnen en haar inzicht in tooneelspel te versterken, moge een deel van het critisch werk zijn, een ander is vaster grondslagen te leggen voor lateren bouw. Een goed deel van een en ander: de levenskracht en vreugde van een generatie wordt beheerscht door omstandigheden buiten het theater: het tooneel staat steeds in die wisselwerking. Maar eveneens gaat van uit den schouwburg een stroom ten goede of ten kwade de samenleving in en het bedijken, bekribben en peilen daarvan, wordt nauwelijks ondernomen, men overziet de breedte en diepte eerst den laatsten tijd weer.

Er kan van vele zijden gewerkt worden, maar een regelmatig kort commentaar op véél schijnt hier ter plaatse mettertijd minder dienstig geworden dan een schaarser en uitvoeriger ingaan op het weinige waarlijk belangrijke.

J.W.F. WERUMEUS BUNING.