Groot Nederland. Jaargang 24

[p. 201]

Hamlet-studiën

Dr. B.A.P. van Dam, The Text of Shakespeare's Hamlet. - London, John Lane, The Bodley Head Limited, 1924.
Shakespeare's Hamlet, vertaald door Dr. B.A.P. van Dam. - Maastricht, Boosten & Stols, 1924.

I

Dr. B.A.P. van Dam, die zijn medische loopbaan liet volgen door een philologisch-litteraire, heeft, nu twee jaar geleden, op dit laatste terrein een levenswerk voltooid; een ontzachlijken arbeid, verricht met groote scherpzinnigheid en nooit falenden ijver. Hij heeft het rezultaat van zijn studie van vele jaren betreffende den Hamlet, een studie, waarvan hij de voorloopige uitkomsten reeds bij verschillende gelegenheden had gepubliceerd, samengevat in een uitgave van den tekst, naar zijn inzicht gereconstrueerd, en van zijn vaak zeer ingrijpende emendaties rekenschap gegeven in een stevig gedocumenteerde inleiding; zóó stevig gedocumenteerd, en daardoor tot zulk een omvang uitgedijd, dat ze er bij eerste inzage, ik moet het erkennen, ietwat schrikwekkend uitziet. Maar wie zich de moeite geeft, het betoog te volgen, ziet dat ook in dezen de goden voor arbeid goede dingen veil hebben; want de uitkomsten van deze beschouwingen zijn allerbelangrijkst.

In het eerste hoofdstuk van zijn werk bespreekt Dr. van Dam de quarto-uitgave van 1603; in 1823 ontdekt en in 1825 herdrukt. In een uitvoerige uiteenzetting betoogt hij, dat deze uitgave (de Q.S.) het stuk geeft, zooals het gespeeld werd, opgeteekend uit den mond der acteurs. Dat is te zeggen: het is een, met het oog op de opvoering, veelszins verkorte, en hier en daar veranderde lezing.

Dat zien we, wanneeer we deze uitgave met de quarto-uitgave van 1604 vergelijken. Afgezien van de fouten van den toehoorder-no-

[p. 202]

teerder en den drukker, worden de meeste andere verschillen ons waarschijnlijk gemaakt als door de genoemde bekorting en verandering te zijn ontstaan. Zoo wordt ons dan de in 1604 verschenen uitgave voorgesteld als vermoedelijk gedrukt naar het handschrift van Shakespeare, dat echter een doorloopende bewerking heeft ondergaan om den tekst voor het schouwburgpubliek bevattelijker en treffender te maken. Dit in tegenstelling met de veel-verspreide meening, dat de uitgave van 1603 een eerste schets, die van 1604 de door Shakespeare verbeterde redactie zou wezen.

Dat de Q.S. een opteekening uit den mond der spelers zou zijn, wordt nog waarschijnlijker gemaakt door de verklaring van een aantal andere afwijkingen als door de acteurs bij hun voordracht gemaakte fouten. Dat is een element van Dr. van Dam's beschouwing, dat vóór hem nog niet, of ternauwernood, in 't geding is gebracht bij de vergelijking der teksten. De schrijver geeft hier merkwaardige aanwijzingen van verplaatsingen van stukken tekst, een enkele maal worden zelfs gedeelten uit andere stukken door den acteur geïnterpoleerd. Een groot gebrek aan rolvastheid moeten we daarbij aannemen, maar de in de tooneellitteratuur van dien tijd zeer belezen schrijver slaagt erin, ons zijn betoog aannemelijk te maken.

Het volgende hoofdstuk bespreekt, wat de schrijver als interpolaties in den quarto van 1604 en de eerste folio-uitgave (van 1623) beschouwt. Hij gaat uit van het standpunt - in het zesde hoofdstuk nader toegelicht - dat Shakespeare's ‘blank verse’ zeer regelmatig is (10 lettergrepig). Wat deze regelmaat verbreekt, is latere toevoeging... En inderdaad, met verrassing en instemming leest men de beschouwingen over de verschillende ‘insertions to suit the acting’ (blz. 75-84). Bijvoorbeeld. Shakespeare eindigt dikwijls een tooneel met twee rijmende regels. In ongeveer veertig gevallen nu, deelt Dr. van Dam ons mee, opgeteld uit al zijn stukken, volgen er, na dat ‘eindrijm’ enkele woorden, die, naar ons oordeel, beter weggebleven waren. Bijvoorbeeld aan het einde van het eerste bedrijf van den Hamlet:

Hamlet...... let vs goe in together,
And still your fingers on your lips I pray,
The time is out of ioynt, ó cursed spight
That euer I was borne to set it right.
Nay come, lets goe together.

[p. 203]

Wat dien laatsten regel nu betreft, die is overbodig, want herhaalt wat reeds vier regels vroeger gezegd is, verbreekt den regelmatigen gang der verzen; en, zegt de heer Van Dan, bederft den diepen indruk, door de beide laatste regels teweeg gebracht. (Het komt mij voor dat dit laatste nog niet het geval behoeft te zijn; als de acteur maar een lange rust na die twee rijmende regels maakt). Zou het niet een interpolatie zijn? De heer Van Dam betoogt de waarschijnlijkheid dezer onderstelling, behalve door de reeds aangevoerde argumenten, hiermee, dat in Shakespeare's tijd de woorden en de actie der spelers krachtiger een bedrijf moesten afsluiten; het gordijn, dat dit nu zoo bijzonder duidelijk doet, was er toen niet. Zoo moeten de spelers hier werkelijk heengaan; en moet dat heengaan liefst ook nog eens met woorden overduidelijk worden aangegeven. Het is een wel zeer overtuigend betoog; een ei van Columbus! Trouwens het is, niet alleen bij Shakespeare, opvallend, hoe weinig latere uitgevers en commentatoren van oude tooneelstukken gedacht hebben aan het feit, dat de tekst hier wordt gezegd en gespeeld! Dr. van Dam geeft, door dit verschil met leesteksten te laten gelden, ménige verheldering. En weer: zijn belezenheid wat het werk van Shakespeare's tijdgenooten betreft, stelt hem in staat verschillende paralellen in dezen te trekken. Handelden de spelers, die zoo'n zinnetje invoegden, trouwens niet geheel volgens de les van Shakespeare-Hamlet: ‘sute the action to the word, the word to the action?’¹⁾

Niet alleen bij het verlaten van het tooneel interpoleeren de acteurs een paar - uit het vers-schema vallende - woorden; ook bij begroetingen; ook om een sterker indruk op het publiek te maken; om beter een karakter te kunnen typeeren; om meer actie te kunnen geven; enz. enz.

Wat dat meer-actie-geven betreft, - laat ik hiervan een voorbeeld aanhalen; het is kort en duidelijk, terwijl bij vele andere invoegingen nogal wat verklaring noodig is.

In III, 1, 100-101 dan zegt Ophelia, als ze Hamlet zijn geschenken wil teruggeven:

Take these againe, for to the noble mind
Rich gifts wax poore when giuers prooue vnkind,
There my Lord.²⁾

1) Hamlet III, 2, 19-20.

2) Wat Dr. Van Dam zegt over II, 2, 519 (op blz. 79 van zijn boek) schijnt me niet geheel overtuigend. Mythologische en Christelijke voorstelling toch worden, de geheele Middeleeuwen door, door elkaar gewerkt. Zelfs in 't apocriefe evangelie van Nicodemus ligt een Tartarus onder de hel, en stort Christus de duivelen daar in.

[p. 204]

In dit tweede hoofdstuk worden dan verder een aantal ‘invoegsels ter verklaring’ (explanatory insertions) aangewezen; verzachtende invoegsels van allerlei soort, invoegsels van drukkers, enz. enz. Een enkel voorbeeld wil ik nog van die ‘verzachtende invoegsels’ aanhalen, om een denkbeeld te geven, hoe ingrijpende veranderingen in den tekst Dr. van Dam soms meent te moeten aanbrengen; en hoezeer hij die emendaties aannemelijk weet te maken. Ik resumeer dan zijn opmerkingen in zake I, 2, 184 vgg.

My father, me thinkes I see my father,

Hora: Where my Lord?

Ham.: In my mindes eye Horatio.

Hora: I saw him once, a was goodly King.

Ham.: A was a man take him for all in all

I shall not looke oppon his like againe.

Hora: My Lord I thinke I saw him yesternight.

Ham.: Saw, who?

‘All the words italicized above,’ zegt Dr. van Dam, ‘are redundant and break the metre; if we omit them we keep an excellent text of five lines of regular blank verse, instead of the seven lines which are accepted in the Globe edition. Is it not strange that Horatio should have seen Hamlet's father only once? Horatio is Hamlet's friend, he was a student at Wittenberg, and now returns to attend the funeral of Hamlet's father. Let us turn to other passages when he refers to the old Hamlet: (I, 2, 211-212).

Hora:...... I knewe your father,

These hands are not more like.

En I, 2, 240-242:

Ham.: His beard was grissl'd, no.

Hora: It was as I have seene it in his life

A sabie siluer'd

Bernardo and Marcellus too ask Horatio whether the ghost looks like the king, and why should they ask unless they knew Horatio to be well informed on the subject.’

Dr. van Dam haalt dan I, 1, 43-44 en I, 1, 58-63 aan, en overtuigt ons, door een uitvoerig voortgezet betoog, van de groote

[p. 205]

waarschijnlijkheid zijner emendatie. En als hij de invoegsels van allerlei aard, die hij in de quarto's van 1603 en 1604 en in den folio van 1623 als zoodanig beschouwt, heeft besproken, geeft hij nog eens een volledige lijst daarvan aan 't eind van zijn hoofdstuk (blz. 105-109), om dit te besluiten met een opmerking die wel allerminst bij dezen emendator texti van de neiging tot emendare scriptorem getuigt. In aanmerking nemende, dat een tooneelspel-tekst in zichzelf, zooals hij den lezer verschijnt, dus zonder het spel der acteurs, onvolledig is; en dat Shakespeare zelf zich onderworpen heeft aan de eischen der dramatische kunst, deelt hij ons mee, dat hij den volledigen tekst zal geven, zooals die dan, blijkbaar al zéér spoedig, is gezegd; maar wat zijns inziens interpolaties zijn, liet hij met ander lettertype drukken; soms, waar de tekst al te veel bedorven was, geeft hij ze in noten.

In het derde hoofdstuk worden de varianten in vorm¹⁾ en woord tusschen de quarto-uitgave van 1604, de folio van 1623 en den origineelen tekst, in het vierde de weglatingen in beide genoemde edities besproken; in het vijfde tracht de schrijver een antwoord te geven op de vraag: wat is de Q. (quarto 1604), en wat is de F. (folio 1623). Concluzies:

1.	Er zijn drukfouten die Q.S. (1603) en Q. gemeen hebben; zoodat Q. gedeeltelijk een herdruk van Q.S. is Verder zijn er redenen, die het waarschijnlijk maken, dat de Q. gedrukt werd naar Shakespeare's handschrift, dat voor het gebruik op het tooneel was geadapteerd.
2.	Er zijn drukfouten die Q. en F. gemeen hebben, zoodat F. gedeeltelijk een herdruk van Q. is. Overigens werd F. gedrukt naar een souffleurs-boek ouder dan de Q. of naar een copy van dat souffleurs-boek. Waarna de schrijver dan nog eens duidelijk de waarde aangeeft die de drie genoemde drukken (Q.S., Q., F.) z.i. hebben als weergaven van den oorspronkelijken tekst.

Alvorens zijn geëmendeerden tekst te geven, wijdt Dr. van Dam dan nog een paar hoofdstukken aan beschouwingen omtrent Shakespeares prosodie. Het zijn vooral deze hoofdstukken, die, men mag wel zeggen: een zekere opschudding onder de Shakespeare-kenners hebben verwekt. Dr. van Dam bespreekt de verschillende meeningen die in dezen bestonden; en na aanwijzing van de woorden die meer en die minder lettergrepen hadden dan tegenwoordig en van de ver-

1) Proza of poëzie b.v.

[p. 206]

schillen tusschen spelling en uitspraak, concludeert hij, dat Shakespeare's blank verse, geregeld, bestaat uit tien (elf) lettergrepen. De schijnbare meerdere lettergrepen, die niet bij correcte uitspraak verdwijnen, moeten aan corruptie worden toegeschreven. Deze uitspraak is volkomen in overeenstemming met wat de prosodisten van Shakespeare's tijd - en lang daarna, tot in de XVIIIe eeuw - zeggen. En wat meer beteekent: met de practijk der dichters (zie blz. 212). Hieraan verbinden zich beschouwingen over klemtoon- en ‘musical’ (rhythmiek)-theorieën, en, in het VIIe hoofdstuk, over het gebruik van rijm en proza bij Shakespeare, en over enkele passages, die de auteur ‘broken verse’ noemt. In de geregeld voortloopende ‘blank verse’ van den Hamlet-tekst heeft hij ieder van de schijnbare halve blank-verse-regels verklaard uit corruptie. Maar bij den overgang van blank verse tot een lied of tot proza komt het 'n enkelen - vijf - keer voor, dat we halve blank-verse-regels zien, waarbij van corruptie geen sprake kan zijn, terwijl die eigenaardige regels ook vrij dikwijls voorkomen te midden van proza-clauzen. De schrijver komt tot dit - m.i. zeer plauzibel - besluit, dat het afwisselend gebruik van gebonden taal en proza voor Shakespeare een hulpmiddel is om stijlwendingen en -contrasten sterker te doen uitkomen.

Dan volgt de tekst zelf van den Hamlet, met inachtneming en toepassing van al de voorafgegane beschouwingen; de afwijkingen worden door ander lettertype en voetnoten op duidelijke, overzichtelijke en tevens nooit de lectuur belemmerende wijze kenbaar gemaakt. Waarna nog over een aantal andere stukken beschouwingen worden gegeven, door toepassing van de bij deze Hamlet-studie verkregen rezultaten.

* _* *

De critische behandeling van teksten is een arbeid, waarbij men nooit op wiskundige zekerheden steunt; het is steeds het opbouwen van hypothezen met meer of min plauzibele aanwending van het aanwezige materiaal; terwijl ook bij de waardeering van dit materiaal, of van een bepaald deel daarvan, het persoonlijk oordeel telkens meespreekt. Dit moet men nooit uit het oog verliezen. Maar zonder dit te doen, hebben we toch volkomen het recht te zeggen, dat Dr. van Dam uitstekend werk heeft gedaan. Op een gebied,

[p. 207]

dat, naar 't scheen, reeds zoo volkomen bewerkt was, dat - en van dit standpunt ging bijv. Furness stilzwijgend bij zijn ‘New Variorum Edition’ uit - er eigenlijk niets nieuws van te zeggen viel. Maar Dr. van Dam heeft toch wel nieuws, revolutionnair veel nieuws gebracht; onder andere door wat over Shakespeare's prosodie door veelvuldige herhaling en overneming zoo langzamerhand als waarheid was gaan gelden, niet voetstoots over te nemen; meer nog: door een belangrijk nieuw element ter sprake te brengen, nl. de variaties welke de spelers in een tekst binnenloodsen; variaties, zooals we zagen, deels door de eischen der actie, deels om andere redenen - ter wille der duidelijkheid bijv. - en door andere oorzaken - als: gebrekkige rolkennis, verwarring van den tekst met dien van een ander stuk - aangebracht, en van welke door Shakespeare zelf vele achteraf mogen zijn aanvaard. We zijn zeker, dat Dr. van Dam's arbeid - misschien niet dadelijk en ten volle - maar op den duur, een belangrijken invloed zal hebben op de Engelsche en de Duitsche studie van het tooneel der Elizabeth-periode.

II

De geleerde tekst-criticus heeft zich daarna op een aangrenzend, maar toch wel zeer verscheiden, terrein gewaagd: hij heeft den door hem zoo danig geëmendeerden tekst in het Nederlandsch vertaald. (Een vertaling, voorafgegaan door een verwijzing naar het hiervoor besproken boek, waarvan de concluzies zeer eenvoudig en overzichtelijk in de inleiding zijn opgenomen.)

Hier zien we onzen geleerde dus als collega van Burgersdijk en Van Looy. Heeft hij, behalve de geleerdheid, ook de ongeëvenaarde handigheid en woord-vindingrijkheid van den eerste betoond; en de artistieke gevoeligheid van den laatste?

Wel, - hij heeft ze natuurlijk - van iemand, zoo ijverig en nauwgezet, is 't niet anders te onderstellen - bij zijn werk geraadpleegd.

Maar laten we het rezultaat bezien. Ter kenschetsing van Dr. van Dam's vertaling dan, vergelijken we zijn weergeving van Hamlet's beroemden monoloog ‘To be or not to be,’ met die der genoemde vroegere vertalers. Wat den tekst betreft, deze bevat geen emendaties van eenig belang door Dr. van Dam; alleen schraapt hij 't buitenmetrische ‘them’ in den vijfden regel (‘And by opposing, end them, to die to sleepe).

[p. 208]

Burgersdijk	[Van Looy]	Van dam
Te zijn of niet te zijn, ziedaar de vraag;	Bestaan of niet bestaan, dat is de vraag: -	Leven, of niet?... Dit is het, waar 't om gaat:
Is 't eedler voor den geest, de slingersteenen	Of, is het eedler in den geest te lijden,	Wat noobler is, van het verbolgen lot
En pijlen van het nijdig lot te dulden,	De keilen en schichten van een schimpend lot,	De porren en de prikken te verkroppen,
Of 't hoofd te bieden aan een zee van plagen,	Dan zich te waapnen tegen 'n zee van troeblen,	Of 't zwaard te heffen tegen zorgenzeeën
En, door verzet, ze te enden? - Sterven, - slapen,	En in opstand te enden? - Sterven, - slapen,	En pal staand te verscheiden? Sterven? Slapen,
Niets verder; - en, gesteld, een slaap is 't einde	Niet meer; - en, door een slaap te zeggen: uit	Meer niet! En, kan men stuiten door een slaap
Van 't hartwee en de duizend angsten, die	Is de hartepijn en 't duizenderlei schokken	Met hartzeer en de duizend tegenheên,
Des vleesches erfdeel zijn, - 't ware een voleinding,	Van ons belaste vleesch, - 't ware een vervulling,	Die 't vleesch ten erfdeel zijn, 't is een vervulling
Met vroom gebed te wenschen. Sterven, - slapen,	Ootmoedig af te smeeken. Sterven, - slapen: -	Ootmoediglijk te wenschen! Sterven? Slapen!
Te slapen! licht ook droomen; - ja, dit stremt;	Te slapen, wellicht droomen; - ai, daar 't strubbelt;	Droomen misschien? Daar ligt de zorg'lijkheid,
Want wat wij in dien doodslaap kunnen droomen,	Want welk gedroom ook in die doodslaap kome,	Want wat voor droomen 't in dien doodsslaap zijn,
Als wij van de aardsche warr'ling zijn bevrijd,	Als we eindlijk schoven af ons aardsch gewriemel,	Als we aan 't rumoer des levens zijn ontglipt,
Dwingt ons tot aarz'len; die beschouwing doet	't Moet ons doen aarz'len. Daar is 't ontzagbre,	Dwingt aarz'ling af. Dan lijkt de (diepe) grond,
De ellende tot zoo hoog een leeftijd komen;	Dat maakt een onheil van zoo langen duur;	Waarom ellende zulk lang leven leidt.
Want wie verdroeg den spot en smaad der wereld,	Want wie verdroeg tijd's hoon en zijn geransel;	Want wie vedroeg den hoon en knoet zijns tijds,
Des onderdrukkers dwang, des hoogmoeds hoon,	Tyrannen-lusten, trotsaards hoovaardij,	Smaad van den trotschaard, 't juk van den tiran,
't Wee van verschopte liefde, wetsverkrachting,	Pijn om miskende liefde; wets-verzaking,	Smart van gesmade min, gedraal van 't recht,
Den trots van het gezag, en 't smalen, dat	Ambtlijke onbeschoftheid; den voetschop dien	Ambt'lijke grofheid en den aanstoot, dien
Verdienste van nietswaardigheid moet dulden,	De stille diener van den bluffer krijgt,	Gelaten deugd van den onwaard'ge duldt,
Als hij zichzelve ruste schenken kon	Hoe, als hij zelve zich verlossen kon	Wanneer hij met een simp'len ponjaard zelf
Met éénen priemstoot? - Wie zou die lasten dragen,	Met een simple priem? Wie zou vrachten torsen,	De zaak kon afdoen? Wie zou pakken dragen.
En steunde en zwoegde in 't harde juk des levens,	En grienen, zweeten onder een moeilijk leven,	En morrend zwoegen onder 't harde lot,
Zoo niet de schrik voor iets, iets na den dood, -	Was niet de angst daar voor iets na den dood, -	Als niet de vrees voor dingen na den dood,
Dat onontdekte land, uit welks gebied	Dat onontdekte land van welker grenzen	Voor 't onontdekte land, uit welks gebied
Geen reiziger ooit keert, - den wil verlamde,	Geen reiziger terugkeert, - die wart den wil,	Geen zwerver keert, den wil onthutst doet staan
En eer ons 't huidig kwaad verduren deed,	En ons 't bekende kwaad doet lijden liever	En eerder doet aanvaarden wat ons pijnt,
Dan vluchten tot een kwaad ons onbekend?	Dan heen te vliên naar 't andre, ongewetene.	Dan vlieden naar een pijn, die niemand kent?
Zoo maakt het peinzen lafaards van ons allen,	Dus maakt bewustzijn bloodaards van ons allen;	't Geweten des maakt ieder onzer laf;
En wordt de frissche blos van 't kloek besluit	En dus wordt de aangeboren blos der flinkheid,	Des wordt een grootsch, gewichtig ondernemen
Verziek'lijkt door 't onechte bleek van 't mijm'ren;	Bleek overzieklijkt door de mom der peinzing;	Verziek'lijkt door bepeinzings vale tint;
En 't streven van den hooggezwollen moed.	En ied're bruis-gezonde onderneming,	Des wordt beslistheids aangeboren kleur
Door deze omzichtigheid van stroom verand'rend,	Door dit bezien, wendt van haar oorsprong af,	Door die berading uit zijn baan geleid
Verbeurt den naam van handling. - Stil nu, gij!	Verliest den naam van daad. - Stil nu, gij.	En mag geen daad meer heeten. Zacht wat nu!

[p. 209]

Vergelijken we nu deze drie teksten - met den Engelschen tekst daarboven! -, dan is over 't algemeen die van Van Dam litterair niet beter, maar toch ook niet aanmerkelijk slechter dan die van zijn voorgangers. Het ietwat breedvoerig redeneerend ‘Dit is het, waar 't om gaat’ in den eersten regel; de in dit verband wat goedige vertaling van ‘slings and arrows’ met ‘porren en prikken’ en van ‘outragious fortune’ door ‘'t verbolgen lot’, zijn niet te prijzen, terwijl het hier ongewenscht precizeerende beeld van ‘'t zwaard te heffen’, 't ietwat te statige ‘verscheiden’, ook niet mooi zijn, en we de mijmerende herhaling van ‘slapen’ aan 't begin van regel 10 niet zonder schade kunnen missen; ook is ‘the rub’, aan 't eind van dien regel, wel zeer ongelukkig met ‘zorg'lijkheid’ weergegeven; en evenmin waardeeren we ‘afdwingen’, twee regels verder. Maar den volgenden regel vind ik door Van Dam beter dan door zijn beide voorgangers vertaald; den daarop volgenden beter, althans dan door Burgersdijk, de daarop volgende is ook zeer goed. ‘Min’ hebben we (‘Smart van gesmade min’) minder gaarne dan ‘liefde’, maar ‘smart van gesmade’ is weer mooier dan wat de anderen er van maken, en ‘gedraal van 't recht’ is ook juister vertaald (‘delay’). ‘The insolence of office’ wordt door iederen vertaler iets beter weergegeven; (al voldoet ons ook ‘grofheid’ niet geheel; - als ‘onbeschoftheid’ of zelfs ‘grofheid’ van een ambtenaar een reden tot zelfmoord voor een zenuwzwakke was, leefden er niet veel zenuwzwakke Nederlandsche burgers meer; zie de rechtbank-verslagen!) ‘Patient merrit’ is zeker geen gelaten deugd (maar ook geen ‘stille diener’, zoomin als een ‘stille diender’!) ‘To grunt’ is zeker door Van Looy het slechtst - en héél dwaas! - weergegeven (?) met ‘grienen’, maar ‘morrend’ is ook niet gelukkig. ‘Trauiler’ moest, dunkt mij, liever niet door Van Dam, met afwijking van zijn voorgangers, met ‘zwerver’ vertaald zijn...... Van Dam is de eerste die het waagt, ‘conscience’ gewoon-weg met ‘geweten’ te vertalen. - Burgersdijk heeft zijn vertaling, ‘peinzen’ eenigszins verantwoord - in een noot achter zijn vertaling, met overwegingen die ook Van Looy's vertaling ‘bewustzijn’ wettigen; ‘het zich rekenschap geven’ zou de beteekenis eigenlijk zijn...... Bewijsplaatsen voor deze beteekenis geeft Burgersdijk niet, - ik heb ze ook niet elders gevonden -; maar het is duidelijk dat de gedachte geleidelijker voortvloeit bij zijn vertaling, dan wanneer men plots 't nog niet vermelde ‘geweten’ laat optreden......

[p. 210]

Ik laat verdere vergelijkingen aan den belangstellenden lezer. Ik geloof, dat als ik een opvoering van ‘Hamlet’ moest ‘bedramaturgen’, ik den vertalers zou verzoeken, ‘mon bien’ te mogen nemen waar ik het vond, en van ieder dat te gebruiken, wat mij het beste leek. Wat ze allicht niet zouden toestaan......

Ik wil maar zeggen, dat ik een Hamlet-vertaling die facile princeps zou zijn, nog niet gevonden heb. Van Looy is artistiek telkens 't beste, maar soms onjuist en soms gezocht. Burgersdijk is prachtig conscientieus, maar niettemin telkens niet ‘raak’...... Van Dam ‘it in medio’...... Maar het is toch wel heel kranig en knap, tegelijk zoo eindeloos-onvermoeid werk van wetenschap, en dan: tevens met zoo gelukkigen uitslag werk van kunst te verrichten!

jan walch