Groot Nederland. Jaargang 24

[p. 99]

Literatuur
Buitenlandsche literatuur

1. Rudolf Borchardt

Degeen die meent de centrale figuren der Duitsche literatuur te kennen zal verwonderd opzien, wanneer hij plotseling den naam van een dichter verneemt waarmede hij waarschijnlijk in het geheel niet bekend is. Wie kent ten onzent Rudolf Borchardt? 1877 werd hij in Koningsbergen geboren. Uitvoerig heeft de dichter zelf zijn ontwikkelingsgang beschreven (‘Eranos’ Festschrift für Huge von Hofmannsthal. Verlag Bremer Presse.) Een mijlpaal is, aan het eind zijner studiën (die hij niet voltooide) de kennismaking met het eerste werk van von Hofmannsthal. 1904 verlaat hij de universitett en vestigt zich in Italië waar hij ook thans nog verblijf houdt. Hij houdt zich de eerste jaren bezig met het uitwerken van eenige literaire plannen, vooral ook met de studie van Herder. Ook stammen uit deze eerste jaren de ontwerpen voor zijn vertalingen van Dante en Pindarus. De wijsbegeerte van Benedetto Croce brengt tenslotte een verandering in zijn opvattingen op cultuurhistorisch gebied, hetgeen vooral in zijn in 1922 te Heidelberg gehouden rede ‘Die neue Poesie und die alte Menschheit’ tot uiting komt. Hij krijgt een nieuwe opvatting van het ‘Ambt der Poezie’, die hij in later jaren nog dieper zal gaan uitwerken. Tijdens den oorlog doet hij als soldaat, later als onderofficier dienst. Hij is uiterst annexionistisch gezind en spoort openlijk tot volledige vernietiging van Frankrijk aan, als zijnde een land van dégéneré's, dat geen enkel bestaansrecht bezit. (De bewijzen hiervoor vindt men in zijn als brochure verschenen rede ‘Der Krieg und die Deutsche Verantwortung’). Zijn verzamelde werken verschijnen sedert 1920 bij den uitgever Ernst Rowohlt te Berlijn. De dichter die voor de weinigen, die van zijn bestaan wisten slechts een legendaire verschijning was, liet thans plotseling, na in vele jaren niets te hebben gepubliceerd, zijn verzamelde werken verschijnen: verzen, drama's, vertalingen, novellen, essay's.

Men zal in ons land Borchardt's beteekenis terstond beter beseffen wanneer ik mededeel, dat hij aanvankelijk tot den Kring van George behoorde (ofschoon niet tot de eigenlijke ‘Kreis’). Hoewel de meeste literair-historici hem daartoe niet rekenen en ook Johannes Nohl in zijn uitstekend gedocumenteerd artikel ‘George und sein Kreis’ (‘Weltliteratur der Gegenwart’ bd. 1. Deutschland. Franz Schneider Verlag, Berlin.) zijn naam verzwijgt, zal men mettertijd deze opvatting moeten corrigeeren. Langzamerhand verdwijnt dus nu, bij den een eerder, bij den ander later, het waas van geheimzinnigheid waarin de literatoren, die zich aanvankelijk om George gegroepeerd hadden, gehuld waren. Er hing een dichte sluier - een atmosfeer van trotsche wereldschuwe eenzaamheid om deze dichters. Velen onderteekenden hun werk niet, stonden niemand een interview toe, lieten niet toe dat hun photografieën gepubliceerd werden. Ze waren allen als monniken van een oude orde, die tijd en afkomst hadden vergeten en enkel

[p. 100]

nog wisten van hun klooster, hun broeders en hun aanbidding. Te midden van hen troonde Stephan George in de kapel die Melchior Lechter te zijner eere had gebouwd. Laat traden al deze dichters aan de openbaarheid, het laatst wel Rudolf Borchardt. Hoe staat hij thans tegenover zijn vroegeren Meester? Van welken aard is en was zijn verhouding tot hem? Enkele zijner reeds gepubliceerde literair-critische geschriften (de publicatie zijner werken is nog lang niet ten einde, zoodat we nog voor groote verrassingen kunnen komen te staan) geven hierop een voorloopig antwoord. Borchardt maakt zich ongeveer van George los in de jaren, waarin ook Hugo von Hofmannsthal zich afscheidde. Terstond plaatst hij zich naast dezen en huldigt zijn dichterschap in zijn ‘Rede über Hofmannsthal’ die in literaire kringen weldra een zekere vermaardheid zou genieten. Vanaf dien tijd slaat hij een anderen weg in dan George en dateert ook zijn haat tegen de ‘Kreis’ vooral tegen George's Eckermann - Friedrich Gundolf. Borchardt's houding tegenover George blijkt vooral uit zijn meesterlijke, in magistraal Duitsch geschreven beschouwing over ‘der siebente Ring’ waarop ik echter in deze, enkel oriënteerende, notitie niet nader kan ingaan. Uit deze beschouwing bleek dat voor Borchardt - die George trouw en met eerbiedige liefde jaren lang gediend had - de betoovering van den machtigen dichtervorst verbroken was. Hij geeft hem hier zijn leen terug en neemt afscheid. Deze kritiek had tot doel (zooals Borchardt zelf het uitdrukt): ‘Grenze zu schaffen wo die Zeit sie nicht wahrnimmt’. De medewerkers van ‘Die Blätter für die Kunst’ die deze kritiek niet alleen tegen George doch ook (en zeer terecht) tegen zichzelf gericht voelden, bleven Borchardt het antwoord niet schuldig. Intuitief begrepen ze dat deze criticus duidelijker en dringender dan tot nog toe één ander gedaan had, wees op den afgrond die de geweldige figuur van George van de groep - van zijn latere aanhangers - scheidde. Heftig en talrijke malen werd hij - jarenlang door de leden van het cenakel - (vooral door Gundolf en Wolfskehl) in het ‘Jahrbuch für die geistige Bewegung’ en elders bestookt. Hij verdedigt zich - na jarenlang een hooghartig stilzwijgen te hebben bewaard - in een uitvoerig tegenartikel (‘Intermezzo’ Proza I) dat eerst in de ‘Züddeutsche Monatshefte’ werd gepubliceerd. Borchardt's verweer groeide thans uit tot een diepgaande kritiek der geheele Beweging, waarbij vooral Gundolf veel van hem te duchten heeft. Deze kritiek op de latere medewerkers van de ‘Blätter für die Kunst’ is vaak juist, al vergeet Borchardt dat George's invloed ook andere gevolgen had - gevolgen van dieperen aard die eerst langzamerhand aan het licht kwamen. (Zie Nohl ‘George und sein Kreis’). Het zal ondertusschen Borchardt's roem blijven in deze beweging met scherpzienden blik kaf en koren te hebben gescheiden. Willen wij tot het wezen van Rudolf Borchardt doordringen, dan dienen we vooral de aandacht op zijn vertalingen te vestigen. Deze zijn bij hem geen bijzaak doch vormen een hoofdzakelijk bestanddeel in zijn dichterlijk levenswerk. Hij heeft veel vertaald en uit verschillende talen. Uit het Grieksch de zoogenaamde Homerische Hymnen, liederen van Pindarus en Plato's ‘Lysis’, uit het Latijn Tacitus' ‘Germania’, uit het Italiaansch Dante's ‘Commedia’ en ‘Vita Nuova’, gedichten van Carducci; uit het Engelsch gedichten van Swinburne en enkele der ‘Imaginary Portraits’ van Walter Savage Landor.

Hij vertaalde de ‘Vita Nuova’ in meesterlijk archaisch Duitsch, daarmede

[p. 101]

Gabriel Rossetti navolgend, die immers ook Dante in Chaucer's taal overbracht. Talrijke vergeten woorden werden door hem in eere hersteld, talrijke verouderde zinswendingen door hem opnieuw gebruikt. Hij putte niet alleen uit het moderne Duitsch doch ook en vooral uit Herder, Luther, Hans Sachs en Walter von der Vogelweide. Waren nu het bezit eener rijke woordenschat en de beschikking over een onovertroffen taalrijkdom enkel criterium voor groote poezie dan was Rudolf Borchardt thans ongetwijfeld Duitschland's grootste dichter. Nu is hij diens meest belangrijke Vertaler. Ik hoop hier den lezer voldoende over Borchardt's persoonlijkheid en werk te hebben ingelicht om belangstelling voor den dichter te wekken. Het spreekt vanzelf, dat men in een zoo korte oriënteerende notitie de belangrijkheid van zijn oeuvre niet kan aantoonen. Wilde men dit doen en het wezen van dezen dichter benaderen dan zou men Borchardt's definitie van archaisch Duisch nauwkeurig dienen te ontleden, tevens zijn Joodsche afstamming in verband moeten brengen met de hoofdkenmerken van zijn oeuvre. Men zou dan na een nauwkeurig onderzoek tot de conclusie komen, dat Rudolf Borchardt voor ons een dichter is wiens wezen wortelt in een kunstmatige, een gekunstelde wereld, een poëet, die niet schept uit den ongebreidelden rijkdom van het Leven zelf. Hij blijkt dan een vernieuwer, die ons echter niet het nieuwe brengt waarna we zoo hunkerend uitzien - een pionier, die ons naar onvruchtbare doode landen voert.

2. Max Hermann (Neisse)

Max Hermann (Neisse) is een auteur, waaraan door de kritiek meestal niet genoeg aandacht besteed wordt. Mogelijk vindt dit feit zijn oorzaak in de politieke gezindheid van den dichter. Hermann is - naar ik meen - communist, en als zoodanig bij de officieele kritiek niet zeer gezien. Hij is ondertusschen een der zuiverste en betrouwbaarste Duitsche prozaisten. Behalve talrijke dichtbundels en enkele romans, noem ik als zijn voornaamste werken der laatste jaren: ‘Die bürgerliche Literaturgeschichte und das Proletariat’ en een monografie over Zola. (Beide versehenen bij het Verlag ‘Die Aktion’ Berlijn). Beide boeken doen den dichter (die thans tusschen de veertig en vijftig zijn zal), kennen als een bizonder literair-historicus, die een groote zaak op zich genomen heeft.

‘Die Begegnung’ (Elena Gottschalk Verlag Berlin 1925) heet een bundel vertellingen. Vooral de laatste dezer vertellingen ‘Die Klinkerts’ verdient onze aandacht. Schreef deze auteur in zijn vorige prozawerken steeds over prostituees en kermisgasten, zoo ging ditmaal zijn belangstelling uit naar den Duitschen arbeider. Het is voor de eerste maal, dat Hermann deze stof tot de zijne maakt. Hij had het tot heden vermeden - zeker niet uit gebrek aan kennis of kunnen - deze wereld te verbeelden. Thans, nu een mislukte Duitsche Revolutie achter ons ligt, vroeg ook hij zich af wat hiervan toch de oorzaak was, waarom de Duitsche arbeider terugschrok en niet in staat bleek deze omwenteling tot een zegevierend einde te brengen. De dichter stelde zich hier de vraag: wie heeft hier schuld - waarom moest dit alles zoo eindigen? Hij schreef zijn novelle ‘Die Klinkerts’ en probeerde hierin een antwoord te geven. ‘Die Klinkerts’ is de geschiedenis van een Duitschen arbeider onder Wilhelm II, het verhaal van den werkman die in de houding staan gaat, zoodra de leider der fabriek hem een berisping toedient, die steeds onderdaniger wordt, des te slechter men hem behandelt. Natuurlijk zijn niet alle Duitsche arbeiders zoo, doch slechts een deel.

[p. 102]

Van dit deel, van deze Klinkerts heeft Max Hermann Neisse een beeld gegeven, dat nog lang zijn waarde zal behouden. Degeen die weten wil waarom de Novemberrevolutie van 1918 mislukt is, leze deze novelle.

3. Walter Serner

Walter Serner is eveneens een naam, die door de Duitsche kritiek niet vaak genoeg genoemd wordt. Hij behoorde aanvankelijk tot de Dadaisten en liet bij Paul Steegemann te Hannover twee bundels schetsen en novellen ‘Letzte Lockerung’ en ‘Zum blauen Affen’ verschijnen, die echter toendertijd niet genoeg onder de aandacht vielen, doch door enkele critici ten zeerste geprezen werden. Serner heeft daarna jarenlang gezwegen tot hij thans plotseling met twee nieuwe werken; een roman uit het Parijsche nachtleven ‘Die Tigerin’ en ‘Der Pfiff um die Ecke’ (22 Spitzel- und Detektivgeschichten’) wederom onze aandacht vraagt. Hij is anarchist, met een in de Duitsche literatuur ongekenden haat zoowel tegen het burgerlijke als tegen het star revolutionaire. Zijn romans en novellen zijn geschreven met een meesterlijke techniek en getuigen van een meer dan buitengewone psychologische kennis. Serner toont hier een haat tegen de burgerlijke moraal te bezitten, waarmede slechts weinigen zullen kunnen instemmen en die zeker dikwijls al te individualistisch van opvatting is. Zijn werken zijn gespeend van elke sentimentaliteit en geschreven met een koud weloverlegde nuchterheid - zooals een Lord Lister deze - (wanneer hij werkelijk bestond) zou moeten bezitten. Serner heeft in meerdere opzichten iets van een gentleman-misdadiger, wanneer hij zijn lezers bewijst hoe voos en huichelachtig deze burgerlijke cultuur is, hoe men elke daad begaan kan zonder de hedendaagsche moraal geweld aan te doen. Zijn roman ‘Die Tigerin’ is een werk, zoo knap en overtuigend geschreven dat alle werken van Francis Carco er naast verbleeken. Ik zou in Holland om belangstelling voor dezen auteur willen vragen die meer kan, meer capaciteiten bezit dan beroemdheden als Max Brod of Jacob Wassermann.

4. Nieuwe Duitsche tijdschriften

Moritz Heimann heeft eens geschreven, dat het hedendaagsche Duitschland geen literaire cultuur bezit. Deze opmerking is juist en treft de kern. Hier vooral schuilt de hoofdoorzaak van de onbekendheid der moderne Duitschers in het buitenland. Men heeft te weinig goede literaire week- en maandbladen, waarin de verschillende figuren regelmatig en grondig besproken worden. Op deze wijze is het bijv. te verklaren, dat een belangrijke figuur als de onlangs overleden Franz Kafka zoo weinig bekendheid genoot. Het buitenland weet zoodoende niet hoe het zich moet oriënteeren, welke figuren en stroomingen van wezenlijk belang zijn. De laatste jaren was hierin vooral door de ‘Neue Merkur’ verbetering gekomen. Het was het beste Duitsche maandblad, scherper dan ‘Die neue Rundschau’, wezenlijker.

Helaas heeft de redacteur Efraim Frisch, in het begin van het jaar na een moeilijk bestaan de uitgave moeten staken - een nederlaag, die in deze tijden bijna eervoller is dan een gemakkelijk behaalde overwinning. Eenige nieuwe periodieken vragen ondertusschen onze aandacht. ‘Die neue Bücherschau’, eerst zoo onaanzienlijk, is thans een tijdschrift geworden dat meetelt. Het is zelfs onder de Duitsche literaire bladen een der belangrijkste en zuiverste

[p. 103]

geworden, dat zonder in dienst van het communisme te staan een zeer revolutionaire strekking vertoont.

Het standpunt der redactie treedt vooral duidelijk op den voorgrond, wanneer Gerhart Pohl constateert dat ‘die bürgerliche Kultur die unser Leben und dessen Arbeit bestimmte, im sterben liegt.’ Uit ‘die neue Bücherschau’ bemerken we dat een deel der Duitsche jongeren zich van de prometheisch-humanistische fraseologie van een Werfel en Toller afwendt, zich niet meer zoo aanstonds aan illussies overgeeft, doch bewust een nieuwe, nuchterder oriëntatie zoekt. Redacteur en ziel van dit tijdschrift is Gerhart Pohl, die zich bij de bevrijding van Felix Fechenbach zoo groote verdiensten verwierf. Van de medewerkers noem ik Kurt Kersten, Max Hermann (Neisse) en Klaus Herrmann.

‘Mob’ is een onregelmatig verschijnend blad, dat door de sympathieke brutaliteit van de redactioneele mededeeling op de eerste pagina terstond vertrouwen wekt: ‘Mob’ erscheint unperiodisch und wird von der Polizei verfolgt. Die Herausgeber wechseln die Namen, wie gewordene Minister ihr Karakter ändern. Sie heissen augenblicklich Fritz Kühne (16 Jahre) Friedrich Kaiser (18 Jahre) und Gerda Hauptmann (17 Jahre). Es sind Kinder von Arbeiter, Studienräten, Polizei-präsidenten und andern Spiessern.’ De inhoud van dit tijdschrift brengt steeds een bonte verscheidenheid der meest uiteenloopende bijdragen. Deze jongelieden bezitten een zóó sympathiek zelfvertrouwen, een zóó krachtigen natuurlijken overmoed, dat we terstond aan hun waarde gaan gelooven.

‘Die literarische Welt’ (Rowohlt Verlag), een weekblad dat nog slechts enkele maanden verschijnt, heeft zich reeds spoedig een eigen plaats verworven. Redacteur van dit blad is Willy Haas, die eenige jaren geleden de aandacht op zich vestigde door zijn essayband ‘Das Spiel mit dem Feuer’ (Verlag Die Schmiede). Het blad wil vooral oriënteerend werken en geeft er de voorkeur aan geen vast program te hebben. Ik citeer hier eenige zinsneden, die de geest waarin ‘Die literarische Welt’ geredigeerd wordt, weergeven. ‘Wichtiger als die Kritik, die doch mit sich selbst nicht einmal über die primitivsten Grundfragen einig werden kann, ist hier die Pflicht der Information und zwar in jenem sehr erweiterten Sinn, dass die bedeutenderen Köpfe der modernen Literatur in einer sehr kurzen Auswahl, die die Redaktion überhaupt noch für literarisch diskutabel hält, möglichst selbst zu Worte kommen sollen, und, wo das nicht möglich ist eher durch den Interpreten, den nachformenden Essayisten oder den referierenden Interviewer sprechen, als durch den bloszen Kritiker, der die oft gar nicht vorhandene Kenntnis seines kritisierten Objektes beim Leser voraussetzt.

Ueberhaupt sollen die allgemeinen Theorien vermieden, durch Gestaltung oder allermindestens durch das sachliche Referat ersetzt werden. Wir bitten uns zu glauben, dass ein “grundlegender” Essay über das Ethos des modernen Rythmus des dynamischen Mythos vom Untergang des Abendlandes für die Redaktion nicht schwer zu beschaffen wäre - jeder siebzehnjährige schreibts ja aus dem Handgelenk, oft gar nicht ganz geistlos, aber wir mögens eben nicht. wir glauben nicht an einem Gott der aus dem Füllfederhalter flieszt, wenn man ihn nur aufschraubt.’ ‘Die literarische Welt’ oriënteert tevens uitmuntend op het gebied der buitenlandsche literatuur en bezit een uitgebreide staf van voortreffelijke medewerkers, waaronder vooral Axel Eggebrecht, Friedrich Sternthal, Kurt Kersten, Paul Wiegler en Valery Marcu dienen te worden genoemd.

NICO ROST.