De Gids. Jaargang 165

[p. 863]

Marcel Möring
Laatste woorden

Mijn grootvader hield van dingen. Hij had, achter het huis, een plantenkas waarin onder de houten tafels, waar het kweekmateriaal stond te overwegen of het een plant zou worden of langzaam zou wegkwijnen, zoveel oude rommel lag dat hij zelf niet eens meer wist wat hij had verzameld. Op de zolder die door een luik in de achtergevel van het huis werd betreden en waarvoor men een ladder moest beklimmen, lag waarschijnlijk nog veel meer. Daarover bestond geen zekerheid, want de ladder, precair balancerend op het dak van een schuurtje, was de slotgracht om zijn donjon.

Ik weet niet waarom hij al die dingen verzamelde. Hij leek er niet aan gehecht (nooit zag ik hem iets in zijn handen nemen en glimlachend bekijken) en ik kan me ook niet herinneren dat uit de bergen rommel die hij had opgeslagen ooit spullen opdoken die van pas kwamen. Waarschijnlijk was het wel zo begonnen. Zoals je ook naast boerderijen van die schuurtjes hebt staan die nauwelijks meer dan wat leunende planken zijn met een lekkend dak en waarin tussen vergeten balen hooi gebroken bijlstelen liggen, het gedeukte deksel van een melkbus, een Red Indian die al sinds de oorlog niet meer rijdt en een ingezakte doos serviesgoed dat niet meer wordt gebruikt. Te goed om weg te gooien en een bron van bruikbare onderdelen. Of misschien leggen boeren die verzamelingen ook wel aan met de gedachte in het achterhoofd aan vreemde randstedelingen die het ineens in hun kop krijgen een antieke motor te willen bezitten en dan nog een lief sommetje voor die roestende Red Indian neertellen.

Toen mijn grootouders hun huis op de dijk aan het Twente-Rijnkanaal verlieten en een petieterig bejaardenwoninkje in een nieuwbouwwijk betrokken, kostte het mijn moeder nog aardig wat overtuigingskracht om de vele kubieke meters ‘je weet nooit wat je ermee kunt doen’ te reduceren tot twee kartonnen dozen ‘hij gebruikt het toch nooit, maar gun die man zijn spullen’. Ik herinner me dat

[p. 864]

zich onder de weggegooide spullen een magneet uit het eerste model t-Ford bevond.

Het gekke was dat mijn grootvader, de verzamelaar, niet hechtte aan dingen. Daarom zei ik, toen mijn moeder mij op een donderdagavond belde en zei dat het slecht met hem ging, ook onmiddellijk: ‘Hij heeft de klokken zeker al verdeeld.’ Want dat deed mijn grootvader zijn hele leven: de vele klokken die hij had gerestaureerd van een erfgenaam voorzien. Zoals hij helemaal nogal laconiek was als het bezit aanging. Als ik zijn bandrecorder bewonderde moest ik daar onmiddellijk achteraan zeggen dat ik hem niet wilde hebben. Meestal was dat voldoende, maar een aantal geschenken kon ik niet ontlopen. Zijn prachtige oude radio, een Graetz Melodia in gepolitoerde houten kast, staat al mijn halve leven naast mijn werktafel. Zijn vestzakhorloge ligt in het kastje met papier, tussen de potjes inkt.

Mijn grootvader was in elk opzicht een man met een gulle geest. Hij deelde alles en beschouwde iedereen als zijn gelijke. Toen mijn grootmoeder overleed en ik een week bij hem woonde (de familie wilde dat ik een oogje op hem hield) leefden we als twee oude mannen. 's Avonds, na de door mij bereide maaltijd, lazen we de krant tot het tijd werd voor het Journaal. Daarna bekeken we een ‘krimi’, zoals hij dat noemde. Daarbij dronk hij een jonge jenever en ik een glas witte wijn. Soms presenteerde hij een sigaret. Ik was toen veertien.

Eerder nog, toen ik een jongetje van zes, zeven jaar oud was, schilderde ik de binnenplaats achter het grote huis vol met de letters np. Hij vond het prachtig, hoewel hij daarna alle tegels moest keren. Zelf illustreerde hij zijn tolerantie het best door grijnzend te vertellen hoe ik, toen mijn ouders en ik nog de bovenverdieping van het grote huis bewoonden, eens het houtsnijwerk van de prachtige staande klok, zijn grote trots, had gepeuterd.

Maar het was niet zijn tolerantie die ik bewonderde, of de wat verstrooide manier waarop hij mij als een gelijke behandelde. Het meest was ik gefascineerd door zijn botte oprechtheid. Hij was niet in staat aardig te zijn tegen mensen die hij niet goed vond. Soms stond ik naast hem als hij met een andere man praatte en dan zag ik zijn oog afdwalen, in mijn richting, terwijl hij zijn gesprekspartner ertussen nam. Hij kon mensen zulke geschifte verhalen vertellen dat ze erin geloofden. Ik bleef in dat soort gevallen hardnekkig naar de grond kijken.

Als hij het met iemand oneens was, dan zei hij dat. In de familie werd daar meestal met samengeknepen lippen naar geluisterd, want

[p. 865]

hij kende de betekenis van het woord tact niet. Tact was voor hem vergulde stront. Desondanks, of juist daardoor, werd hij omringd door mannen die tegen hem opkeken.

Ik leerde een nieuwe dimensie van hem kennen toen hij zich oud en moe begon te voelen. Van mijn moeder hoorde ik dat hij ontevreden was met zijn leven, het bestaan saai vond. Hij zat aan zijn tafel en keek naar buiten, zei ze, en had tegen haar gezegd dat een mens in zijn omstandigheden net zo goed dood kon zijn. Hij zei, wat hij altijd over andere oude mensen had gezegd: dat hij in andermans tijd leefde.

Ik schreef hem een onbehouwen en tactloze brief, net zo onbehouwen en tactloos als hij was.

Ik vertelde hem dat iemand die meer dan tachtig jaar had geleefd en had gekregen wat hij had gekregen geen recht had op dat soort somberheid. De halve wereld, schreef ik hem, leidt het leven van een plant. Jij hebt alles volledig gedaan, nooit genoegen genomen met voorzichtigheid en halve maatregelen. De bedoeling van oud worden is, schreef ik, dat je terug gaat denken aan de dingen die je hebt meegemaakt. Dat is je loon, dat is waar het allemaal om te doen was. Herinner je alle goede dingen, al het mooie. Doodgaan is onontkoombaar, dat weet je, en op jouw leeftijd staat de dood bij wijze van spreken om de hoek te wachten. Het is nu tijd om je te omringen met je herinneringen.

Toen ik die brief schreef wist ik dat het een aanmatigend verhaal was dat ik vertelde, maar ik had het gevoel dat hij mij zou begrijpen.

Een week later vertelde mijn moeder dat ze bij hem was geweest en dat hij verzonken was in oude fotoboeken. Een heel andere man, zei ze, hij praat over vroeger.

Ik dacht: Ik heb hem teruggegeven wat hij mij ooit gaf.

Maar dat was allemaal al weer een hele tijd geleden toen mijn moeder mij op die donderdagavond belde en zei dat het slecht met hem ging. Ik zat achter mijn werktafel en luisterde naar haar stem.

‘Hij ligt in bed,’ zei ze. ‘En je weet wat dat betekent.’

Hij wilde nooit naar bed als hij zich ziek voelde, omdat, in zijn woorden, de meeste mensen in bed sterven.

Mijn moeder zei: ‘Toen ik weg wilde gaan, zei hij: Weet je wat het erge is, al die insecten, ik weet wel dat ze er niet zijn, maar de hele vloer is vol met insecten.’

Ik pakte mijn pen en begon te noteren wat mijn moeder zei en terwijl ik dat deed, dacht ik: Wat ben je aan het doen, je grootvader sterft en jij maakt aantekeningen?

De volgende dag, vroeg in de ochtend, stierf hij. Die maandag

[p. 866]

stonden we, zeven man sterk, een familie van niks, in het crematorium. Het was een bloedhete dag. De zon was zo fel dat de blaadjes van de heggen rond het columbarium van glas leken. Over de grindtegels van een binnentuin hipte een roetzwarte merel. Ik stond daarnaar te kijken, terwijl in de kelders van het gebouw mannen kisten in ovens schoven, en dacht: Ik wilde dat hij stierf met zijn herinneringen en het enige waar ik nu aan kan denken zijn die laatste woorden. Toen ik mij omdraaide en de aula binnenliep, bedacht ik pas hoe weinig hij aan dingen hechtte en hoe graag hij zich tegelijkertijd met van alles en nog wat omringde. Ik dacht: Hij was een levende paradox, een soort boeddhistische materialist, voor wie een stuk kachelpijp evenveel waard was als het gouden zakhorloge dat hij van zijn vader had gekregen en op een dag, zomaar ineens, aan mij gaf.

Toen ik die dag thuiskwam heb ik de antieke radio gepakt, die hij mij ooit gaf, en op zolder gezet. Het klinkt gruwelijk naar zen, maar dat ding niet gebruiken leek mij de beste manier om aan mijn grootvader te denken.