De Gids. Jaargang 165

[p. 846]

Nicolaas Matsier
De spaarpot

Dit is, of liever was, maar zal toch ook zolang als ik besta nog zijn: mijn spaarpot. In ons moderne en welvarende Westen is geen voorwerp zo drastisch verouderd, achterhaald, zelfs aandoenlijk en bespottelijk geworden als de spaarpot.

Spaarpotten kunnen dus een dubbele vertedering oproepen. Die van een kindertijd, dat wil zeggen een vervlogen biologisch tijdperk, en die van een economische epoque die definitief achter de rug lijkt. Want: een spaarpot in de eenentwintigste eeuw, dat wil niet meer.

Er liggen jaren achter ons die gekenmerkt werden door flitsgeld; door gold cards van plastic; en door rommelende pensioenfondsen. Eén generatie geleden waren dat nog de toonbeelden bij uitstek van gedegenheid en betrouwbaarheid, de nationale spaarpotten van Nederland zelf.

Kinderen van nu sparen niet meer; zij geven uit. Hun ouders beleggen. Het Spaarpottenmuseum werd gesloten. Ik heb geen idee wanneer dat gebeurd is. Pas tijdens de mijmeringen die tot deze lezing moesten leiden, heb ik tot mijn spijt moeten vaststellen dat het Spaarpottenmuseum aan de Amsterdamse Raadhuisstraat spoorloos verdwenen is.

Ik zou niet goed weten hoe ik mijn spaarpot zou moeten beschrijven. Aan de daarvoor vereiste veilinghuisachtige kennis ontbreekt het mij. Daardoor is het mogelijk dat ik mij in mijn nog altijd heel grote bezitterstrots zal bezondigen aan overdrijving of grootspraak. Ik kan deze spaarpot niet relativeren; ik heb mij nog altijd niet los weten te maken van mijn jongensspaarpot.

Hij dunkt mij te zijn van twee tropische houtsoorten, een wat lichtere en een iets donkerder, die schitterend verlijmd zijn. Wat daarbij verder in het bijzonder treft, is de architectuur van mijn spaarpot. De bouwer van mijn spaarpot moet als structurerend beginsel de vorm van het boek voor ogen hebben gehad. Het deksel en de bodem zijn duidelijk te zien als twee liggende boeken. En het

[p. 847]

Foto: Roeland Fossen

front van de spaarpot bestaat uit een stuk of wat boekruggetjes.

Het deksel, als ik mij niet vergis intarsia, laat een besneeuwde top zien, een zee met een zeil, plus een kust met een huis en een boom. Het tafereel is onmiskenbaar oriëntaals. Mogelijk heeft een Japanse prent als voorbeeld gediend. De berg lijkt een beetje op die ene met sneeuw bedekte berg, de Fuji.

Hoe dan ook, voor mij heeft deze spaarpot altijd de sfeer geademd van voormalig Nederlands-Indië. Ik zal hem wel van een van mijn twee tantes hebben gekregen, die in de jaren dertig in Djokja werkzaam waren aan een kostschool voor adellijke Javaanse meisjes. Waarschijnlijk had ik hem al voordat ik goed en wel kon rekenen.

Heeft er werkelijk geld in gezeten, vroeger? En: was hij wel groot genoeg eigenlijk? Ach, dames en heren! Als u eens wist hoe enorm groot deze spaarpot geweest is, in een tijd waarin het grootste bankbiljet dat mij wel eens in handen kwam een kleine grijsblauwe rijksdaalder was.

Mijn zakgeld was op de middelbare school - eind jaren vijftig, begin jaren zestig - niet voldoende om eens in de twee weken een nieuw Prismaboek te kopen. Nogal wat boeken die ik onontbeerlijk

[p. 848]

achtte voor mijn geestelijke ontwikkeling heb ik als puber gestolen. Met twee boeken per maand kwam ik niet uit. Daarnaast had ik bijvoorbeeld een gestage stroom van Livres de Poche nodig, en soms ook een Pléiade-deel. Die stal ik. Ik wil het niet goedpraten, maar destijds mocht een kleine Raskolnikov in mij deze dingen doen.

De spaarpot had ik toen allang niet meer in gebruik. Het zijn dus vooral de jaren daarvoor geweest - van de lagere school, misschien de kleuterschool - dat deze spaarpot meer dan groot genoeg was. Maar eigenlijk is deze benadering veel te letterlijk. Ze gaat voorbij aan wat deze spaarpot voor mij als kind betekend heeft. Mijn spaarpot immers bezat een heel bijzondere, ik zou haast zeggen: toverachtige kwaliteit. Dit was een spaarpot met een geheim.

Het boekachtige deksel van mijn spaarpot heeft zijn vorm waarschijnlijk hieraan te danken dat het ertoe dient om - althans op het eerste gezicht - identiek te zijn aan, en dat wil dan vooral zeggen: even dik te zijn als, de bodem van de spaarpot. Door die dikte wordt namelijk vrij goed gecamoufleerd dat de spaarpot een dubbele bodem heeft.

Hoe men toegang kan verkrijgen tot deze dubbele bodem zal ik nu demonstreren. Kijk, hier zit een natuurlijk nooit door iemand anders dan mij, de kleine bezitter en gebruiker van de spaarpot, opgemerkt gleufje. Dit gleufje is het dat de kenner van het geheim in staat stelt tot de volgende manipulaties. Met een achteloze beweging van wijsvinger of duim schuift de enige legitieme spaarpotbeheerder een tweetal paneeltjes opzij. En vervolgens ook nog een derde. En wat haalt hij daar voor de dag? Jawel, het is een sleuteltje!

Enkele kleine verdere handgrepen volstaan nu om in de spaarpot zelf te geraken. Wij verschuiven hiertoe een vierde en laatste paneeltje en ziedaar - het bijbehorende sleutelgat! Ieder die het ziet zal moeten toegeven dat het buitengewoon listig verborgen is, nietwaar, dit sleutelgat. Simsalabim! en open is hij, mijn spaarpot. De door de bouwer van de spaarpot benutte boekvorm heeft dus twee functies. Het liggende boek (dat het deksel is) leidt de aandacht af van de dubbele bodem die de sleutel verbergt. De rug van het middelste staande boek is er om het sleutelgat aan het oog te onttrekken.

Deze veiligheidsmaatregelen hebben mij altijd ruimschoots voldoende geleken. In twee opzichten. Ten eerste ben ik nooit bevreesd geweest voor medeneming van de spaarpot in zijn geheel. Die mogelijkheid kwam domweg niet bij mij op; dieven bestonden nog niet in mijn universum. Nee, waar het voor mij op aankwam, dat was de

[p. 849]

geniale manier waarop de verholen ruimte voor het sleuteltje deel uitmaakte van de spaarpot zelf. Als je mijn spaarpot vroeger optilde en ermee schudde, hoorde je binnenin gerammel en geschuif. Een beetje kleingeld zat er natuurlijk altijd wel in. Maar met die munten mocht je rammelen wat je wilde - ze zaten veilig achter slot en grendel. En het schitterende was dat juist dat gerammel het geluid van het schuivende sleuteltje verborgen hield. Alleen een verder lege spaarpot kon het geheim verraden.

De betovering van de spaarpot is er een geweest die alles welbeschouwd niets met geld te maken had. Het is moeilijk en misschien onmogelijk om daar de vinger achter te krijgen. Meer dan om een werkelijke ruimte lijkt het hier te gaan om een verbeelde ruimte, of althans om een speling in de werkelijke ruimte die net groot genoeg is om de toegang te verzekeren tot een ander en groter domein.

Ik denk nu aan een paar zaken tegelijk die op zichzelf volstrekt ongelijksoortig zijn, maar die elkaar in dit verband even gezelschap kunnen houden. Op de zolder, onder het schuine dak, waren een paar kamers afgetimmerd voor de kinderen. Dat schuine dak bracht een afgeschoten, nutteloze hoek met zich mee. Daar kon je kruipend in. En in het halve duister van die loze ruimte kon je buitengewoon goed alleen zijn - van de wereld af.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft mijn vader een paar keer in een schuilplaats gezeten. Zo'n schuilplaats in eigen huis. Sommigen van u zullen het nog weten. De parterre van veel huizen uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw bestond uit twee vertrekken en suite, met ertussen schuifdeuren. Naast die schuifdeuren, aan weerszijden, zaten ingebouwde kasten tot aan het plafond. En tussen de bovenkant van kasten en schuifdeuren, parterre, en de vloer van de eerste verdieping - zat de schuilplaats. Die schuilplaats was als ik het wel heb toegankelijk door een luik in de bodem van een kleerkast op de eerste etage. Ook in een dergelijke stikdonkere kleerkast was het voor een kind heel goed toeven.

Van een heel andere orde maar naar mijn gevoel toch wezenlijk verwant aan deze kleinere of grotere fysieke ruimtes, die de verbeelding te denken geven, is ten slotte ook de schelp. Ik bedoel natuurlijk: de eerste schelp die je als kind tegen je oor gedrukt kreeg door een oudere neef of een andere gezaghebbende volwassene. In die schelp, gedrukt tegen die andere schelp die jouw eigen oor was, kon je - iedereen die geen kind meer is weet het - de zee horen ruisen. En geen flauw benul had je ervan, dat het je bloedsomloop was die daar ten gehore werd gebracht.

[p. 850]

Welnu. Wat deze ruimtes gemeen hebben - ik duidde het al aan - is dat zij toegang kunnen verschaffen tot een andere wereld. Die andere wereld is dan misschien niet langer de door kinderogen verbeelde toekomstige wereld der grote mensen. Want die heeft zich voor ons allang geopend. Nee, het belang van deze kruipruimtes van de verbeelding moet schuilen in hun aanmoediging, die wij nog altijd kunnen voelen, om te doen wat wij toen zo ontzaglijk goed konden, allemaal: ons verbeelden op een andere plaats te zijn, in een andere tijd, in een andere huid.