De Gids. Jaargang 165

[p. 841]

[Nummer 11]

Inleiding

De liefde tot het ding gaat op de eerste plaats via de handen. Misschien is het wel daarom dat een bezoek aan een museum voor de dingenliefhebbende mens zozeer een oefening in zelfbeheersing is. Want er mag immers niets worden aangeraakt en omdat mensen nu eenmaal niet te vertrouwen zijn, wordt dat gebod kracht bijgezet door alles van waarde onkwetsbaar te maken achter glas. Vanachter dat glas bieden de dingen hun verleidingen aan, of het nu gaat om uitgestorven zeedieren op sterk water, om antieke Griekse olielampjes, om zeventiende-eeuwse zilveren schalen of om het handschrift van een beroemde dichter.

Een van de attracties van een eigen dingenverzameling is dan ook dat je die onbeperkt in handen mag nemen. Mag oppakken, mag aanraken, mag herschikken. En als je dat doet - wat ook de aard van je verzameling is - dan houd je met dat ding ook een geschiedenis vast: de verhalen die aan dat ding kleven en het verhaal van je hele verzameling. Zelfs mensen die er helemaal niet opuit zijn om een verzameling van dingen aan te leggen, komen op een bepaald moment in hun leven toch tot de ondervinding dat zij een verzameling bezitten. Dat hun leven in belangrijke mate bepaald en gekarakteriseerd wordt door de ontelbaar vele dingen die zij in huis om zich heen hebben. Van kostbare kunstvoorwerpen tot de inhoud van de bestekbak in hun keuken, van de met rommel gevulde dozen in de kelder tot de spullen in die ene, speciale la van hun bureau. Verhuizingen zijn de momenten waarop de dingen hun proef moeten doorstaan. Wegdoen of meenemen? Dat dilemma mondt meestal uit in de beslissing om het nu maar niet helemaal te gaan uitzoeken, maar de doos weer te sluiten en er voor de verhuizers een etiket op te plakken en daarop te schrijven: ‘Zolder’.

Hoe goed je ze ook opbergt, dingen komen altijd weer een keer tevoorschijn, zoals iedereen weet die wel eens een huis van een gestorven familielid heeft moeten opruimen. Dat is een ervaring die er psychologisch minstens zo hard kan inhakken als de confrontatie

[p. 842]

met de stervende zelf. Blijkbaar kunnen dingen door de jaren heen zo'n enorme kracht en betekenis ontwikkelen dat de schok der herkenning, en trouwens ook de schok der vervreemding, een mens volledig uit zijn evenwicht kan brengen.

De kracht der dingen deelt zich aan ons mee als we ze zien, als we ze aanraken, als we ze ruiken, ja soms zelfs wanneer we ze alleen maar horen. Als bijzondere variant van de museale behoefte om dingen eer te bewijzen zijn er dan ook mensen die met de grootst mogelijke zorg geluiden van dingen verzamelen. Zo bezat ik vroeger een langspeelplaat met de titel Vanishing Sounds of Britain. Daarop waren onvergetelijke momenten te horen uit de verdwijnende geschiedenis van het Verenigd Koninkrijk, zoals het opblazen van een kennelijk geliefde fabrieksschoorsteen of de laatste rit van een vermaarde stoomtrein.

Dankzij het internet is er in de afgelopen jaren op het wereldwijde web zelfs een hele virtuele bibliotheek ontstaan van geluiden waarin van de meest uiteenlopende dingen een audiosouvenir wordt bewaard. Niet slechts van monumentale, historische dingen, maar ook van dagelijkse voorwerpen. Het geluid van de fietsbel van een Raleigh-sportfiets uit 1936, bijvoorbeeld. Alle exemplaren van dat type fiets zijn vermoedelijk intussen verroest en vergaan, maar op het wereldwijde web kun je het geluid nog immer in je werkkamer laten klinken. Eerst rijdt de fiets op deze opname van links naar rechts, en vervolgens in de tegenovergestelde richting. Of wat te denken van het geluid dat in een van die ‘sound libraries’ staat omschreven als ‘Ashtray put on table’ of ‘Book picked up’, om nog te zwijgen van ‘Television screen smashed by cricketball’ en ‘Destruction of teapot’. Zelfs het pellen van een gekookt ei is een geluid dat op het www is vereeuwigd, als een o zo breekbaar en bescheiden tegenwicht tegen het eveneens op te roepen carillon van Westminster Abbey en allerlei soorten vuurwerkexplosies. Soms zijn de beschrijvingen van de geregistreerde geluiden nog sprekender dan de geluiden zelf, zoals bij: ‘Railway station with person lighting cigarette, running train arriving and woman coughing’. Niet alleen worden hier een sigaret en een aansteker tot leven gebracht, zelfs lijkt zich aan de hand van die dingen een hele filmscène aan ons oor te presenteren.

Te midden van de vele soorten voetstappen, glasgerinkel, tandartsboren en menige nuance in de klank van vuur en van water, vond ik tot mijn verrassing in een van die virtuele dingenverzamelingen - de immense sound library van de bbc - ook het omineuze geluid van de scheepsbel van de Lutine. Die beroemde bel hangt in

[p. 843]

het kantoor van de Londense verzekeringsmaatschappij Lloyd's. Als die wordt geluid, wil dat traditioneel zeggen dat er met een bij Lloyd's verzekerd schip iets bijzonders aan de hand is en dat de handel in herverzekeringspolissen onmiddellijk gestaakt wordt. Als het schip vergaan is luidt men de bel tweemaal en moeten diegenen die zich met hun vermogen garant hebben gesteld voor de waarde en lading van het schip, zich voorbereiden op een soms aanzienlijk verlies. In de afgelopen ruim honderd jaar heeft het geluid van die bel aldus velerlei onheil aangekondigd en zo is het gebruik ontstaan om de bel van de Lutine ook bij andere rampen te laten klinken. Op ‘Remembrance Day’, en recentelijk bij de dood van Lady Di, die van de Queen Mum en als eerbetoon aan de slachtoffers van de aanslagen in de vs op 11 september 2001. Kortom, die bel is alles bij elkaar wel een beladen ding.

Maar er hangt nog een verhaal aan die bel, want de ondergang van het schip La Lutine was een van de meest kostbare rampen uit de geschiedenis van Lloyd's. Van origine was het een achttiende-eeuws Frans fregat, maar in 1793 maakten de Engelsen het buit en lijfden zij het onder de naam hms Lutine in bij de Royal Navy. In het najaar van 1799 was het schip op weg van zijn thuishaven Great Yarmouth naar Hamburg, met een geheime missie om een ongehoord kostbare lading van 1000 staven goud en 500 staven zilver veilig over te brengen. De totale waarde van al dat edelmetaal bedroeg 1,4 miljoen in toenmalige ponden sterling, en die kolossale waarde was verzekerd bij Lloyd's voor de zeer lieve som van £900.000,-. In de avond van de 9de oktober 1799, varend tussen Vlieland en Terschelling, raakte het schip in veel te ondiep water verzeild en verging het met man en muis. Dat wil zeggen: op één man na, de Londense notaris J. Schabracq, die na het bange avontuur veilig naar huis wist terug te keren. De 1500 staven goud en zilver schoven met het scheepswrak het zand van de Waddenzee in en werden opgenomen in de eeuwige beweging van de zeebodem aldaar.

Al in de negentiende eeuw is diverse malen geprobeerd om de kostbare lading van de Lutine op te sporen en te bergen. Lloyd's had steevast een belang in dergelijke expedities, want na aan de rechthebbenden de verzekerde waarde van het schip vergoed te hebben, was de maatschappij immers eigenaar geworden van het verloren schip en eveneens van de verdwenen lading. Maar al die pogingen leverden niet veel op. Wel werd in het jaar 1859 de bronzen bel van de Lutine naar boven gehaald. De eigenaren van Lloyd's hingen hem

[p. 844]

Foto: Roeland Fossen

in 1890 in hun hoofdkantoor op als een welluidende en noodlottige herinnering aan deze financiële catastrofe.

Er zijn ook Nederlandse expedities geweest om het wrak van de Lutine te lokaliseren en haar lading op te graven. In 1938 werd 's werelds grootste tinbaggermolen, de Karimata, erop uitgestuurd. Dit enorme gevaarte, eigendom van de Billitonmaatschappij, baggerde maandenlang door de Waddenzee rondom Vlieland en Terschelling, maar alle investeringen en inspanningen werden slechts beloond met de vondst van precies één goudstaaf. En een heleboel troep natuurlijk: planken, stukken ketting, resten van tuigage en talloze andere scheepsonderdelen.

Waar die ene goudstaaf is gebleven, ik zou het niet weten, maar uit de overige vondsten die de Karimata naar boven bracht bezit ik één piepklein ding. Dat is een koperen scheepsnagel van de Lutine, zoals die tussen de verspreide brokstukken van het schip sinds de fatale avond van de 9de oktober 1799 op de bodem van de Waddenzee had gelegen. Ik kreeg dat ding ooit cadeau van mijn grootvader, die als werktuigbouwkundig ingenieur van de Shell connecties bij de Billitonmaatschappij had, en vermoedelijk aldus aan dit minuscule aandenken kwam. Misschien had mijn grootvader wel een hand gehad in het ontwerp voor de genoemde baggermolen, zoals

[p. 845]

hij blijkens nagelaten papieren als uitvinder voor verschillende bedrijven allerlei hijskranen, bedieningsmechanieken en andere octrooien op zijn naam had staan.

Hoe dat ook zij, voor mij is deze kromme achttiende-eeuwse spijker een sprekend voorbeeld van een ding, een echt ‘ding’. Op zichzelf beschouwd is hij niet veel soeps. Je zou hem bij wijze van spreken niet eens oprapen als je hem zomaar op straat zag liggen. Maar hij is de drager van meer dan één geschiedenis. De geschiedenis van een fameuze scheepsramp, waarvan de noodklok nog tot in onze dagen doorklinkt in het kantoor van Lloyd's Register in Londen. En een stuk persoonlijke geschiedenis, de herinnering aan mijn grootvader, die zelf een echt dingenmens was. Niet alleen had hij als zoon van een kunsthandelaar een verdienstelijke collectie schilderijen en prenten, ook had hij op verschillende plaatsen in zijn huis in het Londense voorstadje Kew allerlei opstellingen ingericht met dierbare voorwerpen. Een Egyptisch katje op een zwarte sokkel, een tabaksdoos met een geschilderde afbeelding van de Portugese synagoge van Amsterdam, een houten Shiva-beeld. Aan de koperen nagel van de Lutine had hij met een groen koordje een kartonnen postetiket vastgemaakt, met daarop een bijna museale beschrijving van de herkomst van het ding. Zonder die kleine geschiedschrijving zou deze kromme spijker misschien allang door iemand weggegooid zijn. Dankzij de kostbare historische lading die het ding nu zichtbaar met zich meedraagt, is hij daartegen beschermd.

Het is deze combinatie van betekenis geven en in bescherming nemen die de kern vormt van wat je in een toevoeging aan Van Dales Groot Woordenboek der Nederlandse Taal ‘dingenliefde’ zou kunnen noemen. En het is die bijzondere gevoeligheid voor en affiniteit met levenloze voorwerpen die hierna door enkele Nederlandse auteurs tot motief wordt genomen om iets te vertellen over een ding waarmee zij een bijzondere band hebben. Een sprekend ding uit hun eigen leven, dat ook aan anderen een verhaal te vertellen heeft.

Een aantal van de hierna volgende bijdragen werd gepresenteerd tijdens een literaire avond onder de titel ‘Dingenliefde’, georganiseerd door de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam op 9 oktober 2002. Dat die avond tevens de 203de verjaardag van de scheepsramp met de Lutine markeerde is een samenloop van het soort dat men - terecht of niet - aan het toeval pleegt toe te schrijven.

maarten asscher