De Gids. Jaargang 165

[p. 161]

Geachte,

Toen ik onlangs in het tijdschrift Modern Painters een vraaggesprek met de schilder R.B. Kitaj las naar aanleiding van diens tentoonstelling ‘Kitaj: In the Aura of Cézanne and other Masters’ in de Londense National Gallery en ik de erbij afgedrukte reproducties bekeek, moest ik onwillekeurig denken aan de discussie over plagiaat die eind afgelopen jaar weer eens oplaaide naar aanleiding van de ontdekking van een nieuw geval in het werk van een landelijk bekende Nederlandse auteur.

Kitajs werk zit vol met figuren en fragmenten die afkomstig zijn uit foto's, tekeningen en schilderijen van anderen. Kitajs gebruik van toespelingen en citaten is zo evident dat het menig criticus irriteert. Men vindt algauw dat zijn werk er ‘literair’, elitair en moeilijk toegankelijk van wordt. Maar het is door de evidentie van zijn ontleningen ten enenmale onmogelijk om Kitaj van plagiaat of beelddieverij te beschuldigen.

Ik heb de indruk dat in het Westen het gebruik van andermans vormen en figuren in de beeldende kunst altijd al een andere status heeft gehad dan in de literatuur. Hoewel ook in de literatuur periodes zijn aan te wijzen waarin over- en naschrijven erbij hoorde. Daar zijn verschillende oorzaken voor aan te wijzen. Een ervan is ongetwijfeld het gegeven dat het gros van de beeldende kunstenaars in tegenstelling tot de bulk van literaire auteurs geen autodidact is. Vroeger leerde men het vak in een gilde, later bij een meester en daarna op een academie. Afkijken was bij alledrie de opleidingsvormen een der hoogste geboden. Zelf heb ik tijdens mijn jaren op de kunstacademie meer gehad aan het zien werken van mijn medestudenten om me heen dan aan de aanwijzingen van de meeste docenten.

(Ik vrees dat er intussen, ten gevolge van het uit het modernisme en liberalisme van de jaren zestig stammende primaat van afwijking en originaliteit, op menige kunstacademie een slechts met veel geluk en inspanning te dichten gat is gevallen tussen vaktraditie en opleiding.)

[p. 162]

Het gegeven dat Vincent van Gogh een Japanse houtsnede of een schilderij van Delacroix heeft ‘nageschilderd’ vinden we niet abject maar veelzeggend interessant. De wetenschap dat aan de figuurcompositie van Edouard Manets Le déjeuner sur l'herbe een detail ten grondslag ligt van een gravure die Raimondi maakte naar een schilderij van Raffael maakt Manets schilderij er alleen maar rijker op, want het zorgt er mede voor dat het schilderij een verschijning wordt die becommentarieert en zich laat becommentariëren. Met andere woorden, Manets Le déjeuner sur l'herbe is zich ervan bewust dat het als schilderij op zich niet bestaat en niet kan bestaan, dat beeldend bezig zijn altijd een interactie betekent met de wereld van de kunst en als zodanig met de wereld als geheel. Er bestaan geen schilderijen... ‘Er bestaan geen teksten,’ aldus Harold Bloom.

In feite is geen enkel woord van mezelf. In de meeste van mijn verhalen komen zinnen en passages voor die, meestal vertaald, uit het werk van andere auteurs afkomstig zijn. Het is mijn streven om zulke ontleningen niet collageachtig te monteren, maar ze zodanig in te voegen dat ze een organisch geheel met de rest vormen en ze als citaat niet meteen of per se herkend hoeven te worden. Die zinnen of passages dienen in eerste instantie niet meer maar evenveel gewicht bij te dragen als alle andere onderdelen. Bovendien is niet elke lezer evenzeer en op dezelfde gebieden erudiet, zoals mijn eigen eruditie ook beperkt is. Maar áls bepaalde ontleningen herkend worden, groeit het verhaal meer dan tevoren de wereld binnen, terwijl die wereld tegelijkertijd het verhaal binnenstroomt en de tekst als zodanig begint op te lossen. Het is geen kwestie van pretenties om bijvoorbeeld een verhaal te laten beginnen en te laten eindigen met een aantal zinnen uit Goethes Torquato Tasso als die zinnen er voor dat verhaal toe doen. In een verantwoording de bron ervan aangeven, zou het nagestreefde vanzelfsprekende karakter van de tekst onmiddellijk onderuithalen. En alles kent bronnen. Ook Goethe putte uit bronnen. De beginregels zouden, als dat uitkomt, ook de woorden van wijlen mijn vader kunnen zijn. Maar wat ik wil zeggen is dat ik het helemaal niet erg zou vinden als de bronnen waaruit ik geput heb worden gevonden. Integendeel.

‘Maar dat is juist het verschil,’ merkt iemand nu op. ‘Het gebruikmaken van intertekstualiteit is inherent aan jouw literatuuropvatting. Jij wilt niet andermans woorden gebruiken uit gemakzucht of onvermogen. Maar een schrijver die pretendeert een persoonlijkheid te zijn met een eigen, zelfuitgevonden en zelfgevormde, unieke visie en dan stiekem iets overschrijft van een ander...’

[p. 163]

Kijk, dat vind ik het meest veelzeggende van zo'n plagiaataffaire: dat er in Nederland anno 2002 nog critici en soortgelijken bestaan die het van essentieel belang vinden iemand op de vingers te tikken als ze ontdekken dat bepaalde zinnen of passages al elders werden geschreven, kennelijk door een halfgod die het wiel uitvond. Én dat er nog zulke schrijvers bestaan, dat het er de schijn van heeft dat er bijna alleen maar zulke schrijvers bestaan en dienen te bestaan die pretenderen afgeronde, strikt persoonlijke, geheel zelfverzonnen en -geschreven, unieke, op zich staande werken af te leveren.

De auteur wiens werk het gekrakeel opriep, heeft bij een eerdere, gelijksoortige kwestie berouwvol beloofd in het vervolg zorgvuldiger met zijn bronnen om te gaan. Zorgvuldig ga je met je bronnen om niet door ze braaf te vermelden, maar door ze zo sterk mogelijk te incorporeren en ze daarmee op te laden. Door de bronnen je werk te laten vinden en te laten infiltreren en niet andersom. De auteur als gastheer en niet als jatteneur. Maar daar is eerst een andere kijk op het schrijverschap voor nodig. Dat deze andere kijk in Nederland, in tegenstelling tot in menig ander westers land, waaronder dat van de zuiderburen, niet of nauwelijks bestaansrecht wordt gegund is evident.

Bijna een complete generatie Nederlandse literatuurcritici heeft al dan niet expliciet haar best gedaan om alles wat het etiket ‘postmodernisme’ opgeplakt kon krijgen te diffameren en als modieuze onzin weg te wuiven. ‘Het waait wel over,’ leek de slogan. Alles waait over.

In de laatste jaren van mijn middelbareschooltijd kreeg ik de smaak van de toen nieuwe Nederlandstalige poëzie te pakken. Ik had daarbij ook nog eens het geluk een leraar Nederlands te hebben die de nieuwste bundels aan me uitleende. Geboren en getogen op luttele kilometers van de Duitse grens, begon ik me af te vragen wat de nieuwste Duitse literatuur te bieden had. Dus bleef ik na de les achter in het lokaal van de docent Duits. Hij vond mijn vraag kennelijk van grote importantie, want hij nodigde me uit met hem aan een tafeltje te gaan zitten. En toen volgde zijn indringende boodschap. ‘Waarover gaat het in de literatuur, jongen? Over geboorte, liefde en dood. En denk je nu echt dat die drie zaken tegenwoordig anders zijn dan vroeger? De hedendaagse schrijvers hebben aan de grote oude schrijvers toch niets meer toe te voegen, hoe ze ook proberen af te wijken en op te vallen? Of weet jij soms een nieuw onderwerp dat even ingrijpend is als een van de drie genoemde?’ Ik had geen antwoord. Hij verwachtte ook geen antwoord, stond op en liep naar zijn boekenkastje. Ik kreeg enkele Duitse klassieken van

[p. 164]

hem te leen. Misschien zat Torquato Tasso erbij, ik weet het niet, want ik ben die boeken niet gaan lezen, ik wilde nieuwe literatuur. En die vond ik ook.

Uiteindelijk ben ik, na jaren, toch terechtgekomen bij onder meer Torquato Tasso, maar dat door middel van en allerminst ten koste van die nieuwe literatuur. Het lijkt wel alsof een toenemend besef van tijd en traditie omgekeerd evenredig verloopt met het slinken van de afstand tussen actualiteit en verleden. De traditie actualiseert zich door vorm aan te nemen. De verf van een Rembrandt die dertig jaar geleden nog droog en gecraqueleerd was is voor mij inmiddels geurend en nog bijna nat. Om te behouden moet je niet behoudzuchtig zijn. Wie weet heeft de zeventiende eeuw wel nooit bestaan. Want dít vergat de docent Duits onder ogen te zien: de, om nogmaals met Bloom te spreken, tautologie van het canondebat. Wie meent te weten of te vermoeden waar het om gaat, is daarmee zelf al deelgenoot van de subjectiviteit die een product is van de westerse canon.

De generatie Nederlandse critici die ik op het oog had, maakte dezelfde fundamentele fout als mijn docent Duits. Een betreurenswaardige, maar niet per se fatale fout. Betreurenswaardig omdat ze de ontwikkeling en daarmee de traditie frustreert. Zowel op het gebied van het proza als op dat van de poëzie. (Er bestaat in Nederland de zelfgeschapen mythe die vertelt dat ‘wij’ de beste poëzie van Europa hebben. Laat me niet lachen! Die poëzie verdient hoogstens haar huidige critici.) Intussen bestaan er wel degelijk anders werkende en anders kijkende Nederlandstalige schrijvers en beschouwers. Die laatsten komen merendeels uit Vlaanderen, waar het kritisch klimaat op enkele plaatsen minder bezadigd blijkt dan hier te lande, waar men niet voor alles wat aan theorie uit het buitenland komt meteen een cryptocalvinistische neus ophaalt. Wordt het niet tijd om in plaats van energie te verspillen aan het elkaar na- en tegenneuzelen inzake plagiaatkwestietjes eens met werkelijk belangstellende aandacht iets van die Vlamingen te lezen? Ze schrijven in gewoon Nederlands, Bart Vervaeck in Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman of Dirk van Bastelaere in zijn boek ‘over poëzie en haar wereldse inbedding’ Wwwhhooosshhh.

huub beurskens