De Gids. Jaargang 165

[p. 134]

Frans van Zoelen
De hel van Heijplaat

Ik ontmoette Dulco Nawas voor het eerst tien jaar geleden op Heijplaat, in het kleedlokaal van de Rotterdamsche Droogdokmaatschappij. Het rook er naar een mengeling van machinevet en de lentebloesemfrisheid van gewassen sportkleding. Ik herinner mij die dag goed, want de halve marathon van Heijplaat van zaterdag 4 maart 2000 staat nu, na al die jaren, nog steeds bekend als de hel van Heijplaat.

De hele ochtend was het weer aan stemmingswisselingen onderhevig geweest. Hagelbuien, sneeuwstormen en af en toe een timide lentezonnetje wisselden elkaar in hoog tempo af. Het handjevol mensen dat die middag toch was komen opdagen, stond verloren in het grote kleedlokaal dat ieder jaar door de rdm beschikbaar gesteld werd. Dulco Nawas kroop tussen mij en mijn buurman in, alhoewel er een stukje verderop nog ruimte genoeg was. Voor het eerst in mijn leven stond ik op aanrakingsafstand van de schrijver die in spaarzame interviews had gezegd dat hij vooral effectief proza wilde schrijven en zich verder nergens mee wilde bemoeien. Taal moest zo gepolijst zijn als een pas geschuurde scheepshuid. Het verhaal moest door die gladde pantserhuid bestand zijn tegen de sleetsheid van veel gelezen worden.

Ik voelde mij ongemakkelijk en wilde in een eerste opwelling vragen of hij net zo getalenteerd was in lange-afstandslopen als in korte verhalen schrijven. Maar ik sprak hem pas aan in de kantine, waar iedereen bij elkaar stond om moed te verzamelen. De start was al over tien minuten en een hagelbui teisterde Heijplaat. Sommigen hielden het voor gezien en gingen weer terug naar het kleedlokaal. Maar als in een verhaal brak vlak voor de start de donkere lucht uiteen en vocht een stuk blauw zich tevoorschijn. Om vervolgens te doen alsof er niets aan de hand was.

‘Dit lijkt wel een verhaal,’ zei ik tegen Dulco Nawas toen we aanstalten maakten om naar de start te gaan.

‘Om bedrogen uit te komen,’ antwoordde hij. ‘Want geloof me,

[p. 135]

het wordt een hel.’ Hij keek mij aan met ogen alsof hij mij al jaren kende.

Bij de start aan de Rondolaan verloor ik hem uit het oog. De hele wedstrijd heb ik niet geweten of hij voor of achter mij liep. De halve van Heijplaat is zelfs onder optimale omstandigheden de beruchtste halve marathon in het voorbereidingstraject naar de marathon van Rotterdam. Je loopt in twee rondes langs de havenbekkens en over de haventerreinen die Heijplaat omringen. Twee keer door de eindeloos lange montagehal van het staalbedrijf Dikema & Chabot. Ieder jaar vroeg ik mij af of het bord met het opschrift het enige werkkapitaal dat u niet in de steek laat is uw werklust daar het hele jaar hangt of speciaal voor die zaterdagmiddag wordt opgehangen. Twee keer langs de havenloodsen aan de Eemhavenweg en twee keer over het rechte stuk langs de Waalhaven. De halve van Heijplaat geeft je altijd het gevoel dat hij een hele is.

Tijdens de eerste vijf kilometer, toen zo af en toe een zonnetje doorbrak, ging ik mij steeds meer op mijn gemak voelen. Langs de Bunschotenweg werd ik zelfs vrolijk van een vleug nootmuskaat die door de op een kier staande schuifdeur van een loods ontsnapte.

Ik wist nu bijna zeker dat deze maartse dag zich verder gedeisd zou houden en dat Dulco Nawas het bij het verkeerde eind had. Uit overmoed begon ik zelfs mijn adem te verspillen aan neuriën. Ik liep het fietspad op en kwam op het lange rechte stuk van Waalhaven Zuidzijde. Aan de andere kant van het fietspad liep de kopgroep al over het voetpad terug richting Heijplaat, op weg naar het tienkilometerpunt. Nooit eerder had ik de Waalhaven er zo scherp bij zien liggen. De kademuren omsloten het rimpelloze water waarin binnenvaartschepen zich ijdel spiegelden. De kranen tuurden als roerloze reigers naar zichzelf in het water. Het was alsof ik naar een met Oost-Indische inkt getekende prent keek.

Het begon toen ik aan het einde van het lange rechte stuk aan de Waalhaven keerde en het voetpad op draaide. Ik heb het weer nooit meer zo snel zien veranderen als in die tien minuten. Als een invasieleger joegen loodgrijze wolken over het havenbekken. Zelfs de binnenvaartschepen die langs dit deel van de Waalhaven lagen, waren nog maar met moeite te zien. Het was onvoorstelbaar dat het zojuist geleken had of ik de verst verwijderde pieren had kunnen aanraken.

Gelukkig was het alleen nog maar droge hagel die de tegenwind in mijn gezicht joeg. Ik voelde mij een fakir die tegen een storm van ontelbare speldenprikken in liep.

[p. 136]

Er vormden zich kleine groepjes lopers die ongeveer in hetzelfde tempo liepen. Om de beurt nam iemand kop. Ik klampte bij zo'n groepje konvooilopers aan. Pas bij pier 5 van Hanno kregen we enige beschutting van iets anders dan onszelf. Het was even windstil in de schaduw van ms Kapitan Plovdiv uit Valetta die met zijn brede kont in de kom van het havenbekken lag.

Weer liep ik door Heijplaat heen, langs het startpunt en de rdm. Ik begon aan de tweede ronde. Mijn gezicht was schraal geworden als de huid van een puber die zich voor het eerst geschoren heeft en het was alsof mijn longen tot in de uiteinden geflost werden door de ijskoude lucht. Ik had het gevoel dat ik ieder moment bloed kon hoesten. Wat bracht mij tot deze zelfkwelling? De wetenschap dat het nog erger kon? Dat je blij mocht zijn dat het bij deze confettiachtige droge hagel bleef en er geen natte sneeuw viel? Of de gedachte straks tegen Dulco Nawas te kunnen zeggen dat het allemaal best meeviel?

Vlak voor ik de montagehal van Dikema & Chabot voor de tweede keer in liep (het enige werkkapitaal dat u niet in de steek laat is uw werklust), werd de hagel verdreven door natte sneeuw. Ik was binnen een mum van tijd kletsnat. Zo'n lekker stukje drooglopen bij Dikema & Chabot is dan altijd een dilemma. Genieten of juist de vaart erin zetten, want dan had je de ellende sneller achter de rug.

Ik moet in een trance geraakt zijn, want het laatste deel van de hel van Heijplaat kan ik mij niet goed meer herinneren. Ik heb geen reden om te twijfelen aan dat wat er nu nog over gezegd wordt. Meestal met een toon van respect voor hen die hem hebben uitgelopen. De ijzig natte sneeuw had iedereen rijp gemaakt voor de slachtbank. De genadeslag kwam van grove hagel die als dumdumkogels op de natte kleding insloeg.

Het enige wat ik mij nog voor de geest kan halen is de laatste drankpost aan de Arie den Toomweg. Ik klappertandde, trilde en had geen gevoel meer in mijn handen. Ik kreeg het bekertje warme thee wel aan mijn mond, maar ik verkneep het en door het trillen gutste de thee langs mijn gezicht. Het was de enige keer in mijn loopcarrière dat iemand bij het drinken mijn hand heeft moeten vasthouden.

Met een groep middenmoters strompelde ik het kleedlokaal binnen. Het eerste dat ik zag was Dulco Nawas' gestalte. Hij zat roerloos als een standbeeld op de stalen bank in het kleedlokaal. Zijn beide handen had hij languit over zijn knieën gelegd. Ik liep naar hem toe. Hij moest allang binnen zijn, want hij had zich al omge-

[p. 137]

kleed.

‘Had ik gelijk of niet?’

Wat moest ik zeggen? Ik schaamde mij diep dat ik zoveel later dan deze oude man was gefinisht. Godzijdank komt er onbeperkt warm water uit de douches van de rdm. Het duurde een kwartier voor ik aan mijn mondhoeken geen zout meer proefde.

Dulco Nawas zat nog steeds in de kleedkamer toen ik terugkwam.

‘Iedereen die hem heeft uitgelopen, is een held,’ sprak hij zachtjes voor zich uit. ‘Ik ga nu weg. Kom eens langs, je weet waar ik woon.’ Hij stond op, gooide zijn sporttas over de schouders van zijn lange, magere gestalte en liep het kleedlokaal uit.

Maar ik wist niet waar Dulco Nawas woonde. Ik wikte en woog wekenlang zijn opmerking dat ik wist waar hij woonde. Toen ik besloten had dat hij van mening moest zijn dat zijn adres van algemene bekendheid was (wat niet zo was), ontving ik van Dulco een pakje met daarin zijn nieuwe boek. In plaats van een opdracht stond op de eerste pagina zijn adres.

In de tien jaar die volgden, zag ik Dulco minstens eenmaal per jaar. Het werd een gewoonte hem te bezoeken na het verschijnen van een nieuwe verhalenbundel. Hij had er altijd een voor mij klaarliggen met een opdracht. Het boek stond meestal ingeklemd tussen de twee geopende flessen wijn die op het zware eikenhouten Mechelse dressoir stonden.

Zelden spraken wij over zijn schrijverschap, alhoewel na ieder bezoek de vraag wat hem bewoog intenser werd. De opmerking in zijn laatste interview dat hij met een verhaal een kort tikje tegen het roer van zijn werkelijkheid wilde geven, herbergt misschien wel alles in zich. Het was alsof ik hem tegen mijzelf hoorde praten. Ik begreep als kenner van zijn werk dat dit het supermotto is van iemand die zich ten doel stelt schijn en werkelijkheid in en buiten het verhaal zo effectief mogelijk te bespelen.

De gesprekken stonden altijd in het teken van de cd's die Dulco voor zo'n avond klaar had gelegd. Maar meestal ontaardden ze in bizarre fantasieën die Dulco rondom die muziek had opgebouwd.

‘Stel je voor, je wordt gebeld in het kader van de Een Miljoen Gulden Voor het Juiste Antwoord Quiz,’ begon Dulco op de avond waarop hij niets anders dan de fadoachtige muziek van Nico liet horen. ‘Stel je voor, je hebt net, nog geen minuut eerder, gelezen dat haar werkelijke naam Christa Paffgen is, en ze vragen je dat! Een kans van één op de, ja hoeveel?’

[p. 138]

Of de fantasieën die hij had opgebouwd in de week van een Bachfestival waarin hij dagelijks minstens twee concerten had bezocht. Het begon met een verhandeling dat hij bij de cellosuites niet meer geweten had hoe hij moest luisteren.

‘Ik wist het echt niet meer. Moest ik nu luisteren vanuit de overtuiging dat ik een cello hoorde, of los van het bestaan van die cello, juist naar de melodie, het dansje dat gespeeld werd? Ik was panisch, panisch omdat ik door dat dilemma misschien nooit meer onbevangen naar muziek zou kunnen luisteren.’ Hij meende werkelijk wat hij zei, want zijn ogen puilden uit. Ik had hem nog nooit zo angstig gezien.

‘Al dat gespeculeer of hij nu wel of niet Kunst der Fuge heeft afgerond. Zal ik je eens wat vertellen? Ik ben ervan overtuigd dat hij dat laatste deel wel degelijk geschreven heeft. Dacht je nou echt dat hij zijn magnum opus onafgerond heeft kunnen laten? Zelfs als hij al zijn vingers gebroken zou hebben, had hij de nootjes nog kunnen dicteren aan een van die ongetwijfeld erg behulpzame schoonzoons. Echt, het is zoek geraakt vlak na Johann Sebastians dood. Weet je hoe het eraan toeging in zijn huis?’

Om het moment vast te houden deed ik alsof het een serieuze aan mij gerichte vraag was en antwoordde dat ik niet het flauwste benul had.

‘Nou, dat zal ik je dan vertellen. Overal in zijn huis lagen partituren verspreid. De man was bijna blind, en daarom had hij zijn muziek juist niet op een grote stapel gelegd. Als hij dan iets moest terugzoeken, was hij gedwongen alles te bekijken, en dat was erg vermoeiend voor hem. Daarom heeft hij alles heel systematisch bij elkaar gehouden. Er lagen stapeltjes in de kast, op de kast, zelfs onder de kast, maar ook onder zijn bed, in de vensterbank, noem maar op. En toen hij overleed is dat alles bij elkaar gepakt, vanaf de vensterbank, vanonder zijn bed, maar ook van boven op de kast. En toen zijn er ergens, bijvoorbeeld boven op de kast, twee velletjes blijven liggen. Ik zweer het je. Twee velletjes zijn er blijven liggen en dat was het laatste deel van Kunst der Fuge.’

‘En heeft de tand des tijds die velletjes gespaard? Komen die nog boven water?’ Ik vroeg dit uit een soort hoffelijkheid, vanuit een zelf aangemeten rol van aangever om zijn fantasie aan de praat te houden.

‘Hoe moet ik dat weten?’ antwoordde Dulco opeens geïrriteerd. ‘Hoe moet ik weten of die twee velletjes papier nog boven water komen? Ik ben geen helderziende.’ Ik vond dat een merkwaardig onevenwichtig antwoord voor iemand die zojuist met de grootste stel-

[p. 139]

ligheid had beweerd hoe Bach in zijn laatste dagen zijn partituren ordende. En er bovendien niet aan twijfelde dat Bach wel degelijk het laatste deel van Kunst der Fuge had gecomponeerd.

Die avonden kwamen altijd tot eenzelfde ontknoping. Nadat hij over zijn fantasieën was uitgeraasd, werd hij stil. Hij zakte dan onderuit in zijn stoel en ik zag zijn schoenen onder het salontafeltje uit komen. Meestal keek hij mij lange tijd zwijgend aan, en dan wist ik niet of hij gewoon uitgeput was of wachtte op mijn bondgenootschap in het doen van confidenties. Na verloop van tijd sprong hij op om wild met zijn schouders te schudden, zoals je doet als je moet rillen of om een slechte gedachte van je af te schudden. Maar altijd had ik het gevoel dat Dulco Nawas zich onbegrepen voelde als hij de deur achter mij dichtdeed.

Van Dulco's uitgever hoorde ik dat hij in het ziekenhuis was opgenomen. Het was een kort formeel briefje met daarin niet meer dan het kamernummer in het Havenziekenhuis en de bezoekuren. Ik haat ziekenhuizen sinds zij niet meer naar ether en chloroform ruiken. En in de gangen van het Havenziekenhuis hing de muffe geur van doorgekookt massavoedsel.

Toen ik Dulco's kamerdeur opendeed, leek het alsof ik een oase binnenstapte. Het was er licht en er hing de geruststellende geur van sinaasappels.

De kamer lag aan de mooiste zijde van het gebouw. De raampartij had dunne stalen sponningen en liet alle licht door dat door de rivier in de richting van het gebouw gekaatst werd. Het deed pijn aan mijn ogen. Toen ik aan het licht gewend was, zag ik dat Dulco's lichaam beangstigend mager was geworden. De dunne witte deken leek slechts botten te bedekken. Zijn bovenlichaam steunde tegen de kussens die in zijn rug lagen. Zijn magere hoofd met het rechtopstaande witte haar hing voorover. Het sinaasappeltje dat Dulco pelde lag voor hem op een bordje. Dit stond op de manchet van de keurig teruggeslagen deken, op de plaats waar zijn borstkas moest zijn. Maar het bordje leek in een holte weggezonken te zijn.

En plotseling realiseerde ik mij dat ik dit beeld eerder had gezien. Het was ergens ver weggeborgen. Dulco had mij eens tijdens een van de vele avondjes verrast door met een soort trots te zeggen dat hij niemand nodig had. Dat als het er werkelijk op aankwam, als God aan het dubben was en speels zijn wijsvinger knakte en alleen nog maar wachtte op het juiste moment om hem aan te wijzen, dat hij dan in staat was om zijn eigen sinaasappeltje te pellen. Ik vond dat toen een mooie manier om te zeggen dat iemand zich totaal on-

[p. 140]

afhankelijk voelt.

Pas toen ik naast Dulco's bed zat, keek hij op. Verstoord, zoals je kijkt naar iemand die veel te laat is binnengekomen.

‘Waarom vraag je niet of ze je bed naar dat prachtige uitzicht draaien?’

Langzaam wendde Dulco zijn lange, smalle gelaat naar mij toe en nam mij onderzoekend op. Zijn fletse grijze ogen leken door hun kassen naar binnen gezogen te zijn. Hij keek mij aan of mijn aanwezigheid en alles om hem heen hem voor een vraagstuk plaatsten.

‘Wil je me de hele dag scheepjes laten tellen?’ zei Dulco eindelijk en ging vervolgens rustig door met zijn sinaasappeltje. Ik had de indruk dat hij dat met opzet heel zorgvuldig deed. Minutieus verwijderde hij de velletjes tot hij een puntgaaf partje had. Nadat hij dat van alle kanten nog eens bekeken had, stak hij het stukje sinaasappel langzaam in zijn mond.

Ik zocht koortsachtig naar zinnen om hem op te beuren. Zinnen die er nooit zijn als je ze het hardst nodig hebt.

‘Dulco, van iedereen die ik ken, ben jij degene die uit de grootste rijkdom kan putten. Als jij je ogen dichtdoet, zijn al je geesteskinderen op afroep beschikbaar. Weet je dat ik mij zelfs een levendige voorstelling van hen kan maken? Hoe heilzaam moeten Sandy Miles, Telsa, Deirdre, Jasper Goslink en zijn broer Casper dan wel niet voor jou, hun schepper, zijn?’

Plotseling gooide Dulco zijn hoofd achterover in het kussen en begon bijna dierlijk te schreeuwen. Hij smeet het bordje met de sinaasappelschillen tegen de muur waarbij hij, gewild of ongewild, de deken van zich afgooide.

Ik weet niet waardoor mijn keel werd dichtgeknepen. Door Dulco's uitgemergelde lichaam met zijn geschrompelde huid die als een ingevallen tentdoek om zijn botten hing. Of door de strontlucht uit het cellofane boterhamzakje dat aan zijn onderbuik had gezeten.

Want Dulco had zijn armen van zich afgeworpen, alsof hij ze niet meer nodig had. Zijn rechterarm had, gewild of ongewild, het plastic zakje los gestoten. De geelbruine stront uit het zakje en dat wat uit het tuutje in zijn onderbuik druppelde, verspreidde zich langzaam over het bed. De scherpe lucht begon als een mes door mijn slokdarm in de richting van mijn maag te snijden.

Ik had respect voor de beide verpleegsters die op het rumoer waren afgekomen en, alsof het de gewoonste zaak van de wereld was, Dulco met hun blote handen oppakten en het vuile laken onder hem vandaan trokken. De ammoniakachtige lucht drukte nu ook als vingers in mijn ogen, en ik zag hen beiden door een waas van

[p. 141]

tranen. Ik hield een hand voor mijn mond, want ieder moment kon ik gaan kotsen. Maar als aanstichter van dit alles wilde ik het niet op een lopen zetten. Een van de verpleegsters moest dat gezien hebben, want zij zei mij dat het beter was als ik nu maar ging.

De volgende dag begon Dulco te praten.

‘Herinner je je 4 maart 2000 nog?’

‘Ja, de dag van de hel van Heijplaat. Wij ontmoetten elkaar toen voor het eerst.’

‘Kun je je ook nog herinneren dat ik al omgekleed en wel in de kleedkamer zat toen jij binnen kwam sjokken? Ik zal eerlijk zijn. Ik heb dit nooit eerder tegen je gezegd, maar ik heb hem toen niet uitgelopen.’

‘Moet je niet mee zitten, Dulco. Meer dan de helft haakte toen af door die sneeuwstorm.’

‘Hou toch op over dat weer. Ik ben er toen niet eens aan begonnen, weet je. Mij overkwam iets veel ergers dan alleen dat briesje. En om dat te kunnen begrijpen, moet je weten dat al die praatjes dat schrijvers zo'n scherp beeld hebben van hun hoofdpersonen, alsof het aapjes zijn die op hun schouder meegaan, dat dat voor mij niet opgaat.’

Dulco viel even stil. Als om langzaam tot mij door te laten dringen dat dat waarmee ik hem had willen opbeuren, het allerwreedste was geweest wat ik had kunnen bedenken.

‘Nooit eerder had ik mij een voorstelling kunnen maken van hoe mijn hoofdpersonen eruitzagen. En toen liep ik dat kleedlokaal binnen. Ik was verbijsterd, want het was de eerste keer dat ik een hoofdpersoon voor mij zag. In de volle overtuiging dat hij er zo uit moest zien. Voor het eerst in mijn schrijversloopbaan zag ik een van mijn hoofdpersonen voor mij. Ik wist zeker dat Jasper, mijn Jasper, er zo uitzag.’

Op dat moment kwam een van de verpleegsters binnen. Toen zij mij zag liep zij op Dulco af en pakte zijn pols en hield die even vast.

‘U moet nu gaan,’ zei zij tegen mij, ‘ziet u niet wat voor moeite het hem kost? We willen niet weer zo'n pandemonium als gisteren.’

Dulco richtte zijn arm op en zwaaide in de richting van de verpleegster als om haar te bezweren.

‘Oké, ik geef jullie nog vijf minuten.’

Door het bewegen van zijn haar zag ik dat Dulco zijn smalle hoofd heel langzaam op en neer bewoog. Zoals een gevangen dier zich dwangmatig beweegt.

‘Dulco, toen op 4 maart 2000, heb ik toen Jaspers evenbeeld ook gezien?’ vroeg ik om hem weer aan het praten te krijgen.

[p. 142]

Dulco begon nu te huilen. Zachtjes, om de verpleegsters niet te alarmeren, maar met ingehouden woede. Ik pakte een tissue en depte het zweet dat als dauw op zijn voorhoofd zat.

‘Nadien heb ik Jasper als hoofdpersoon jaarlijks stap voor stap verder uitgewerkt,’ fluisterde hij, waarbij hij zijn energie verdeelde tussen zijn stem en het onderdrukken van zijn janken. ‘In de Nederlandse literatuur is er wellicht geen consistenter karakter. Door de jaren heen heeft Jasper een volstrekt geloofwaardige, gestage ontwikkeling doorgemaakt. En jij, jij die pretendeert kenner van mijn werk te zijn, jij vraagt je nu, zittend aan mijn sterfbed, af of jij hem toen op 4 maart 2000 misschien ook hebt gezien?’

Toen hij dit gezegd had, was hij niet meer in staat om zijn verdriet in bedwang te houden en begon met lange uithalen te huilen. Ik voelde mijn hart in mijn borst dreunen en wilde vluchten, want opeens realiseerde ik mij de betekenis van wat Dulco zojuist gezegd had. O God, bad ik, laat dit niet gebeurd zijn. Ik zal dan de rest van mijn leven in alle nederigheid stoma's verwisselen en strontlucht ademen.

Plotseling greep Dulco mijn polsen vast. Zijn klauwachtige magere handen sloten als handboeien en trokken mij naar zijn gezicht toe. Hij keek mij aan, schudde langzaam zijn hoofd en liet mij weer los.

‘Er is maar één ding dat ik je wil vragen voor het te laat is, één klein ding,’ sprak hij langzaam. ‘Het enige wat ik verlang, is dat je zo af en toe, heus het hoeft echt niet al te vaak, dat je zo nu en dan naar mijn graf komt. Om het te wieden. Wil je dat doen? Ik beloof dat je dan je onschuld zult bewaren en tot in lengte van jaren mijn verhalen in onbevangenheid zult kunnen blijven lezen.’