De Gids. Jaargang 165

[p. 122]

Francisco van Jole
Schaken met de verbeelding

Ik zal een jaar of twaalf geweest zijn, de leeftijd waarop je zweeft of liever gezegd balanceert tussen twee werelden. De tijd waarin je onrustig wordt vanwege het besef dat kinderachtige verjaardagsfeestjes niet meer leuk zijn en je nog niet klaar bent voor de andere, spannende, feesten. In die tijd en op een onbestemd feest leerde ik Hans en Jos kennen, een tweeling die de marteling van het vacuüm waarin we ons als twaalfjarigen bevonden, bestreed door met elkaar blind te schaken. Ze zaten bijna roerloos in een hoek van de kamer en gaven zetten aan elkaar door.

‘Koning d4.’

De een keek de ander aan, staarde dan even in het niets en antwoordde: ‘Paard f7.’

Waarna ze allebei grinnikten.

Ik beschouwde het tafereel gefascineerd en vroeg me af: Waar is het bord?

Het is zo'n vraag die een kettingreactie van andere vragen losmaakt. Zien ze allebei hetzelfde bord? Zijn er twee borden? Is er eigenlijk sprake van borden? En als er borden noch stukken zijn, is het dan nog wel schaken? Of is het als koken door recepten te lezen en je de bereiding slechts voor te stellen? Allemaal terechte, noodzakelijke vragen. Die nooit beantwoord zouden worden.

Voorstellingsvermogen is misschien wel het schaakbord van onze gedachten. Alleen zij die een materie, een spel of een wetenschap volledig beheersen kunnen zonder. Voor de rest geldt dat als we ons ergens niets bij kunnen voorstellen automatisch de vraag rijst of het wel bestaat. Het is een mooi op zichzelf teruggrijpend proces. De voorstelling die we ons maken geeft namelijk richting aan de verdere ontwikkeling van hetgeen we ons verbeelden. Als bijvoorbeeld de christelijke God niet als oude wijze vaderlijke figuur met een grijze baard was voorgesteld - ons zogenaamde evenbeeld - maar pakweg als een kalf of nog beter een lieveheersbeestje, de Coccinella sep-

[p. 123]

tempunctata, had de westerse cultuur zich hoogstwaarschijnlijk totaal anders ontwikkeld. Op zijn minst zou het Rijksmuseum een paradijs voor entomologen zijn geworden. Maar misschien zouden we wel allemaal entomologen zijn geworden en zou alles van waarde getooid zijn geweest met zeven stippen. Ik wil daarmee maar zeggen: God was er weliswaar eerder dan de voorstelling die we ons van hem maakten, maar het is de laatste die zijn rol heeft bepaald.

Eenzelfde lot is internet ten deel gevallen. In de jaren zestig ontkiemde het in een Amerikaans laboratorium als de verbinding tussen twee computers. En kijk, daar begint het al. Ik gebruik de omschrijving ‘verbinding tussen’. Dat impliceert een ruimte, want zonder ruimte kan er geen verbinding zijn. De verbinding dient immers ter overbrugging van een scheiding, een afstand.

Terwijl ernstig ter discussie gesteld kan worden of er in dit geval wel sprake was van een verbinding, zelfs of we mogen spreken van een afstand. Ja, het is waar, de ene computer stond in de universiteit van Los Angeles, de ander in de Stanford-universiteit in het gebied bij San Francisco dat Silicon Valley zou worden. Maar vanuit het perspectief van de twee computers die met elkaar verbonden werden was de afstand niet relevant. Immers door het aanbrengen van de verbinding werd de afstand opgeheven. En als er geen afstand is, kan er ook geen verbinding zijn. Dat klinkt tegenstrijdiger dan het is. Wanneer bijvoorbeeld bij twee aangrenzende huizen een gat in de scheidingsmuur wordt gemaakt en de huizen vervolgens bewoond worden als waren ze een enkel huis, is er dan nog wel sprake van twee huizen? Een verbinding houdt op te bestaan zogauw deze leidt tot samensmelting van de verbonden elementen.

Door het benadrukken van de verbinding tussen de twee computers schiep de mens, al dan niet bewust, een nieuw soort ruimte. Die ruimte bestond niet letterlijk uit de afstand tussen de computers maar veeleer uit de psychologische dimensie die we eraan toekenden. Hadden de twee computers in dezelfde kamer gestaan, dan waren de technologische principes niet anders geweest maar was er waarschijnlijk nooit gedacht in termen van ruimte.

Die ingebeelde ruimte werd internet. Het is een ruimte die fysiek niet bestaat, die we net als een godsbeeld zelf hebben bedacht omdat we er anders niet mee overweg kunnen. Vergelijk internet en bijvoorbeeld de verbinding tussen computer en printer. Een wezenlijk verschil tussen die twee soorten verbinding is er niet, bij beide worden bits uitgewisseld tussen chipgestuurde apparaten. Niettemin ervaren de meeste mensen ‘printen’ als net zoiets als het licht aan-

[p. 124]

doen, er is sprake van samensmelting van handeling en gevolg. Even printen. Bij internet echter gaat het in onze beleving om een plek, een locatie, een ruimte: iets op internet zetten, iets van internet halen. Ergens om ons heen, in het onzichtbare, is een ruimte die internet heet.

Die visie lijkt misschien vanzelfsprekend maar in werkelijkheid is ze bedacht. Sterker nog, er valt precies aan te wijzen door wie ze bedacht is: de Amerikaanse sciencefictionschrijver William Gibson introduceerde haar in zijn legendarische roman Neuromancer uit 1984. Hij noemde de bewuste ruimte geen internet maar cyberspace, een oneindige ruimte die ontstond in de digitale verbindingen, een ruimte die je kon binnentreden, die bereisbaar was, waar gebouwd kon worden. Of in zijn eigen woorden uit Neuromancer: ‘Cyberspace. A consensual hallucination experienced daily by billions of legitimate operators, in every nation, by children being taught mathematical concepts... A graphical representation of data abstracted from the banks of every computer in the human system. Unthinkable complexity. Lines of light ranged in the non-space of the mind, clusters and constellations of data. Like city lights, receding...’

Gibson creëerde deze virtuele ruimte met zijn verbeelding vanuit een literaire behoefte. Volgens zijn eigen verklaring ontstond het idee voor cyberspace doordat reizen door de echte kosmos, het gegeven waar het merendeel van de sciencefiction aan gewijd is, hem te gevoelloos was, te weinig emotionele beleving bood.

In 1984 bestond cyberspace nergens anders dan in de voorstelling van Gibson. Hij droeg dat beeld met zijn beschrijving over aan zijn lezers en het bleek een schot in de roos. De beeldspraak kwam precies op het juiste moment, een paar jaar na de opkomst van de personal computer. Begeesterd door de verbeelding van Gibson begonnen zijn lezers, die zoals het bij sciencefiction betaamt nogal eens meer het gedrag van volgelingen dan van liefhebbers vertonen, cyberspace na te bouwen op de plek die daar logischerwijze het meest voor in aanmerking kwam: internet.

Cyberspace werd het referentiekader voor denken over de toekomst van computernetwerken en daarmee werd internet dankzij een schrijver definitief vervat in een ruimtelijk concept dat zich tot op de dag van vandaag vertaalt in onze perceptie van het verschijnsel. Zie maar hoe we de verschillende aspecten benoemen: er zijn domeinen en sites, ofwel locaties. Er is het web, de ordening in de

[p. 125]

kluwen verbindingen die internet vormen. Er is het net zelf, een uitspansel. Er zijn chatrooms, kamers waarin we ons begeven als we direct met anderen zogenaamd ‘praten’ (terwijl we objectief gezien alleen maar schrijven). Er zijn homepages. En wie ze bekijkt surft over het web of over de elektronische snelweg. Het internetbegrippenapparaat is kortom doortrokken van ruimtelijke benamingen en verwijzingen. Internet is in onze beleving een omgeving, een soort uit zichzelf ontstaan digitaal universum.

Dat ruimtelijk besef is van grote invloed geweest op het denken over internet. Zo werd er al snel nagedacht over virtuele winkelcentra, recreatiegebieden en ontmoetingsruimtes. Op het laatst kregen sites zelfs evenveel status als onroerend goed en er werden recordbedragen neergeteld voor domeinnamen, alsof het ging om schaarse grond in Tokio. De ware - Amerikaanse - pioniers spraken over een electronic frontier, een nieuw te veroveren gebied met net als het Wilde Westen eigen wetten. Internet is een nieuw werelddeel, schreef ikzelf in de Volkskrant, een territorium dat ontdekt moet worden.

Het beeld schiep aldus zijn eigen werkelijkheid, zoals een religie dat ook kan doen en het is dan wellicht geen toeval dat de pleitbezorgers van de nieuwe techniek zich gedroegen als gelovigen en zich zelfs zo betitelden.

Internet was aan het einde van de jaren tachtig definitief een ruimte geworden. Die betiteling lijkt misschien onontkoombaar, maar is het niet. De telefoon bijvoorbeeld is nooit bezien als een ruimte, elektriciteit evenmin en hetzelfde geldt voor televisie en radio. Dat waren meer kastjes die iets uitbraakten.

De benoeming van internet tot ruimte was niet alleen van belang voor het voorstellingsvermogen en de perceptie, het had ook nog een ander effect dat van doorslaggevend belang kan zijn geweest voor het ontstaan en de snelle groei van de hype die het uiteindelijk zou worden. Het gegeven van een ruimte gaf internet een sterk verhalend element, het was een al dan niet mysterieuze plek waar dingen konden gebeuren, waar zich taferelen konden afspelen. Nog steeds is het gebruikelijk om te zeggen dat je ‘iemand op internet tegenkomt’.

De verbeeldingskracht die daarmee loskwam werd gretig aangegrepen. Zo werd er bijvoorbeeld serieus gesproken over ‘cyberrape’, incidenten waarbij sprake was van niet-aflatende ongewenste seksuele voorstellen van de ene gebruiker aan de andere. In het geval van telefonie, waarbij de dreiging vele malen concreter is, wordt ie-

[p. 126]

mand die zoiets doet afgedaan als een hijger, maar in het geval van internet werd het plotseling verkrachting of aanranding genoemd omdat slachtoffer en dader zich in dezelfde virtuele ruimte zouden ‘bevinden’. Iets als cyberrape bleek de fantasie dusdanig te prikkelen dat er in het begin van de jaren negentig zelfs studies aan werden gewijd.

De ruimte werd een onuitputtelijke bron van verhalen en een vliegwiel voor de verbeelding die uiteindelijk, in ieder geval op de beurs, in een soort massapsychose ontaardde. Er was met de taal en de fantasie een nieuwe wereld geschapen, er was een soort Atlantis gebouwd met metaforen.

Zolang de mens een techniek niet beheerst, heeft hij metaforen nodig om ermee overweg te kunnen. De televisie bijvoorbeeld werd aanvankelijk gezien als ‘het theater bij u thuis’ en de eerste auto als een rijtuig zonder paarden, waardoor we het vermogen van de motor tot op de dag van vandaag in paardenkracht uitdrukken.

Wanneer een techniek ‘gewoner’ wordt verdwijnen de vergelijkingen. Opvallend is dat een techniek als ze eenmaal beheerst wordt niet meer in metaforische termen beschreven wordt, maar zelf onderdeel van de beeldspraak gaat vormen. Iets loopt bijvoorbeeld als een trein. Of we slaan bruggen. Het is daarentegen geen eenvoudige taak meer om een trein of een brug nog in vergelijkende termen te beschrijven.

Beelden, of de taal waarmee we ze schetsen, zijn zo bezien onze methode om onbeheersbare technieken te temmen, onder controle te krijgen - trucjes om te snappen wat we ermee kunnen. Althans als het gaat om massale toepassingen van de techniek, want in laboratoria kan men ongetwijfeld beter overweg met de abstractheid van het onbekende. Want dat is internet natuurlijk, een tamelijk abstract gegeven. Sterker nog, internet zoals wij het beleven - als ‘iets’ - bestaat helemaal niet, noch fysiek noch als gegeven. Er is geen aanwijsbaar internet, het is geen entiteit. Internet is niet meer dan een verzameling protocollen, een stelsel door technici gemaakte afspraken over digitale communicatie. Je kunt zeggen dat de computers die zich hieraan houden gezamenlijk internet vormen, maar dat is een labyrintische definitie die niet anders dan op zichzelf kan teruggrijpen. Elektriciteit, om maar wat te noemen, is een veel reëler goed dan internet. Steek je vingers in het stopcontact en je weet het. Probeer vervolgens met internet eenzelfde truc uit te halen. Dat gaat niet.

[p. 127]

Internet is dan ook geen ruimte, geen goed. Het is veel eerder te vergelijken met iets als de Europese richtlijn voor chocoladeproducten, hoewel die richtlijn waarschijnlijk nog concreter is. Internet bestaat alleen maar in onze verbeelding, zoals we vroeger dachten dat de televisieomroepster de huiskamer in kon kijken. Of dat de bliksem veroorzaakt werd door woedende goden. We hebben er een ruimte van gemaakt omdat we met de abstractie van de technische protocollen niet uit de voeten konden. En nadat het tot ruimte was verklaard zijn we het met taal verder gaan koloniseren, wat leidde tot hooggespannen verwachtingen en een hele reeks teleurstellingen, want in werkelijkheid was er niet meer dan onze fantasie.

Net als bij andere technieken zullen we met internet het stadium bereiken dat we geen behoefte meer hebben aan beeldspraak. Zoals vrijwel niemand meer denkt aan het tot stand brengen van een verbinding als de lichtknop wordt omgezet. De druk op de knop leidt ertoe dat het licht aangaat, zo simpel is dat. Handeling en resultaat zijn samengesmolten tot één. Het bewustzijn dat het licht aangaat door middel van het omleiden van een elektrische stroom is in het niets opgelost, of hooguit latent aanwezig.

Pas als internet die status heeft bereikt zal de techniek zich verder kunnen gaan ontplooien, bevrijd van de verbale hekken die het hebben ingeperkt. Zoals bijvoorbeeld kunstlicht allang niet meer louter dient om de duisternis te bestrijden en al helemaal niet meer zo wordt ervaren. De duisternis is door de elektriciteit zelfs tot op zekere hoogte uit ons bestaan verdrongen.

Zoals kunstlicht zich verhoudt tot duisternis, zo verhoudt internet zich tot afstand. Internet heft die op, althans zolang we ons op het netwerk bevinden. Zo stelt het schakers in staat om met elkaar te spelen ongeacht hun geografische locatie. De winst daarvan is evident. De Internet Chessclub telt volgens eigen zeggen meer dan vijfentwintigduizend betalende leden. Misschien komt het omdat ik destijds de twaalfjarige tweeling bezig zag op een feestje, maar bij de activiteiten van de Internet Chessclub heb ik me nooit afgevraagd: Waar is het schaakbord?

Internet zal eenzelfde lot ondergaan: het zal uit onze denkbeelden verdwijnen omdat het geassimileerd is in ons wereldbeeld. Cyberspace en het besef van een virtuele ruimte keren dan terug in het verhaal van William Gibson waar ze uit werden losgelaten, zoals de Griekse goden alleen nog leven in de mythes.