De Gids. Jaargang 163

[p. 928]

Kees Bokweide
Van de leesplank
‘Stalins weesmeisje’

Vorige week vond mijn assistente een boek dat achter een archiefkast was gevallen. Het moet er een jaar hebben gelegen, toch zag het er nog smetteloos uit. Ik kon me niet herinneren het boek eerder te hebben gezien, maar de opdracht voorin friste mijn geheugen op. Het was het geschenk van een patiënt, een belezen taxichauffeur van een jaar of veertig, die zijn gebit schromelijk had verwaarloosd en pas na een lange serie pijnlijke behandelingen eindelijk van me af was. Zijn opluchting was zo groot dat hij mij een boek gaf van zijn lievelingsauteur, Andrej Platonov.

De Gelukkige Moskou is de titel van deze onvoltooide roman uit de jaren dertig. Het manuscript werd pas tijdens Gorbatsjovs perestrojka in de jaren tachtig teruggevonden in de archieven van de kgb. Na een voorspoedig debuut als dichter in 1922 had Platonov al snel, eind jaren twintig, door zijn proza problemen met de censuur gekregen. Stalin legde hem in 1931 een publicatieverbod op. Hij schreef onverzettelijk verder en leefde in armoede en vergetelheid tot aan zijn dood in 1951. De honderdvijftig bladzijden in dertien hoofdstukken zouden het begin, of de helft, van een grote roman kunnen zijn. Ze beschrijven het leven en de entourage van een weesmeisje dat zich niets van haar ouders herinnert en opgroeit als kind van de Sovjetstaat. Ze heet Moskou Tjetsnova en kan gelden als een modelcommuniste, een exemplaar van de Nieuwe Mens, zoals die zingend en geïnspireerd door het wetenschappelijke socialisme de toekomst zal veroveren. Zo leren we haar kennen, een bijna van gezondheid uit haar voegen barstende, grote, sterke meid, een schoonheid bovendien, die een even begeesterd als aards idee van geluk heeft: een evenwicht tussen een gezond pompend hart dat juicht bij de aanblik van wind en zon en een nuttig, arbeidzaam leven dat de vooruitgang van de Sovjetmaatschappij dient. Ze wordt opgeleid tot piloot en parachutist, maar is zo onverschrokken dat men haar om veiligheidsredenen uit de dienst ontslaat. Dat gebeurt naar aanleiding van een testsprong met een revolutionaire waterbestendige parachute, die is bespoten met lak. Onderweg naar beneden door een dicht pak laaghangende bewolking heen, krijgt de koelbloedige Moskou zin in een sigaretje. De winderige en vochtige omstandigheden brengen haar op het idee het hele doosje lucifers in één keer te gebruiken, om zeker te zijn van een brandende sigaret. De steekvlam raakt haar parachute en omdat de lak extreem brandbaar blijkt te zijn stort ze onder aan een wapperende fakkel naar de aarde. Haar reserveparachute redt ternauwernood haar leven. Korte tijd is Moskou een legende, later een doorsnee administratief medewerkster van het Rode Leger.

Het beeld van de brandende parachute geeft al aan dat Platonovs schets van het leven van Moskou veel heeft van een hilarische parodie op het genre van de Sovjetheldenlevens die in die tijd aan de lopende band werden geschreven. Het is alleen geen vrolijke hilariteit waarvan hij zich bedient. Hoe komisch de misverstanden ook zijn tussen de vele verliefde mannen en Moskou, in wiens emotionele huishou-

[p. 929]

ding geen plaats voor ouderwetse vormen van liefde is, toch is van begin af aan duidelijk dat Moskou een vergrootglas is op de peilloze tragiek van het leven in het stalinistische Rusland. Juist haar gezonde, opgeruimde en ideologisch bevlogen optreden zet de vernietigde levens, de wreedheid en de verdwazing om haar heen in een onbarmhartig licht.

Hoe verder het verhaal vordert, hoe wezenlozer Moskou door de wereld dwaalt, hoe meer oog ze krijgt voor verval, dwaasheid en verdriet. Maar ze heeft niets om op terug te vallen, ze heeft nooit geleerd iets anders te denken en te voelen dan gedachten en gevoelens die nuttig zijn voor de opbouw van een communistisch aards paradijs. Ook Moskou zelf blijft niet gespaard. In het dertiende hoofdstuk wordt haar been na een mijnongeluk geamputeerd en moet ze met een houten been verder. Al snel is ze haar kracht en schoonheid grotendeels kwijt en een breuk met haar toewijding aan de communistische toekomst naar stalinistisch model lijkt aanstaande. Zelden was ik zo gefrustreerd dat ik niet wist hoe het de hoofdpersoon van een onvoltooid boek zou zijn vergaan als hier.

Ik zal er geen doekjes om winden. Wat ik hier schrijf is niet bedoeld voor liefhebbers en kenners van de Russische literatuur. Zij wisten waarschijnlijk allang hoe schitterend Platonov schrijft. Mijn bespreking is gericht aan mensen zoals ikzelf, die om ondoorgrondelijke redenen er zelden of nooit toe komen iets van een Rus te lezen. Leest u in vredesnaam dit boek van Platonov. Zijn stijl kenmerkt zich door twee eigenschappen, die hem raadselachtig eigentijds maken en mij als lezer onder stroom zetten. Eerst is er het verwoestend ironische gebruik van de taal van populair-wetenschappelijke publicaties en de communistische heldenliteratuur. Dit is geen spot meer, maar het doeltreffend openen van afgronden in het hart van de lezer die zich probeert te verplaatsen in de personages die leven in de stalinistische jaren dertig. Ten tweede, de onvoorstelbare snelheid van deze zinnen. Dat behoeft uitleg. Platonov weet dat de gewaarwording van snelheid in verhalen en films (hij was ook scenarioschrijver voor de filmindustrie) wordt opgewekt door sprongen. Een beweging is een reeks opeenvolgende beelden en naarmate ze meer van elkaar verschillen zal de beweging sneller lijken. Vooral door het gebruik van onverwachte, om niet te zeggen bizarre adjectieven, overrompelt Platonov de lezer en slaagt hij erin zoveel ‘over te slaan’ dat zijn proza bij vlagen de duizelingwekkende allegorische vaart van een sprookje krijgt, zonder aan aardsheid, humor en scherpte in te boeten.

Ik heb nog verder niets van Platonov gelezen en mijn geestdrift in dit volstrekt kritiekloze stukje is net zo goedbedoeld als een aansporing aan mezelf. Desnoods blijft de praktijk een weekje langer dicht na de feestdagen, zodat ik de tijd heb alles van hem te lezen waar ik de hand op kan leggen.