De Gids. Jaargang 163

[p. 862]

Petra Couvée
De kunst der grenzen:
De poëzie van Bella Achmadoelina

Een portret van een dichter is ook altijd een portret van zijn tijd. In het geval van een Russische dichter geboren in de eerste decennia van de vorige eeuw, betekent dat een hoop historische bagage: oorlog, revolutie, burgeroorlog, hongersnood, zuiveringen, verbanningen, censuur, dooi, stagnatie, perestrojka. De Russische dichteres Bella Achmadoelina is nu drieënzestig jaar. Ze werd op het hoogtepunt van de zuiveringen van Stalin in 1937 in Moskou geboren, bracht als kind de oorlog door in de Oeral, begon te dichten in de jaren vijftig en publiceerde tijdens Chroesjtsjov, met de wind van de liberalisatie in de rug, haar eerste werk. Met Brezjnev kwam de stagnatie, de censuur werd aangescherpt en veel schrijvers konden het ‘genre van de stilte’ gaan beoefenen. De perestrojka doorbrak de eenvormigheid en de luwte en bracht een enorme publicatiestroom op gang: alles wat gemarginaliseerd of verboden was geweest, kon het licht zien.

Achmadoelina is een geschoold dichter - een ongekend fenomeen in ons land. In de voormalige Sovjet-Unie bestond, en bestaat trouwens nog, het Gorki-instituut waar romanschrijvers, dichters en vertalers worden opgeleid. Het instituut dankt tegenwoordig zijn voortbestaan aan cursussen Russisch voor buitenlanders, maar ondanks de graffiti op de muur, het basketbalveld, en een eigen website is de sfeer die er heerst onverminderd sovjet.

Op zeventienjarige leeftijd begon Achmadoelina haar opleiding tot dichter aan het instituut. De studenten werden geacht gedegen kennis te nemen van de hele (goedgekeurde!) Russische literatuur (de ‘illegale’ circuleerde buiten de klas) en lappen tekst ervan uit het hoofd te kennen. Gevolg was dat het hoofd van de aspirant-dichter bij het verlaten van het instituut soms letterlijk overliep van andermans verzen, wat het prestigieuze instituut ook wel de bijnaam ‘Papegaaienschool’ opleverde.

Eenmaal aan het officiële staatsinstituut afgestudeerd, behoorde men tot het establishment. Men trad toe tot de schrijversbond, ontmoette elkaar in concertzalen, droeg voor in auditoria, signeerde in boekhandels en maakte aantrekkelijke reisjes naar het buitenland. Men werd door de staat aan het werk gezet in rustige oorden, zogenoemde ‘Huizen van creatieve arbeid’, om vervolgens weer collectief uit te rusten aan de Zwarte Zee of zich terug te trekken op de datsja in het daartoe opgerichte lommerrijke schrijversdorp Peredjelkino, even buiten Moskou.

Een van de markantste persoonlijkheden op het instituut was de dichter Pavel Antokol'ski (1896-1978) die een onuitwisbare indruk op zijn studenten maakte omdat hij de grote dichters van rond de eeuwwisseling nog zelf gekend had. De overdracht van de ‘zilveren’ erfenis kwam zodoende uit de eerste hand. Zo kon hij precies de voordracht van de dichter Aleksandr Blok imiteren. Hij stimuleerde de jonge dichters hun eigen weg te gaan. Toen Achmadoelina in 1959 van het instituut werd weggestuurd omdat zij weigerde een lasterbrief tegen Pasternaks roman Dokter Zjivago te ondertekenen, was het aan zijn tussenkomst te danken

[p. 863]

dat de ban werd opgeheven. Datzelfde jaar keerde ze terug naar het instituut waar ze in 1960 haar eindscriptie ‘Gedichten en vertalingen’ verdedigde.

Tot Achmadoelina's medecursisten behoorden onder anderen de dichter Jevgeni Jevtoesjenko, haar eerste man, de inmiddels ook in Nederland bekende dichter Gennadi Aigi en de Albanese schrijver Ismail Kadare die een levendig maar nogal zuur verslag van zijn tijd aan het instituut maakte in De schemering der steppegoden.

In 1962 trad ze tot de schrijversbond toe en verscheen haar eerste bundel Stroena (De snaar). In die tijd kreeg ze grotere bekendheid door de gezamenlijke optredens met haar generatiegenoten Jevgeni Jevtoesjenko, Andrej Voznesenski, en de in 1997 overleden liedjeszanger Boelat Okoedzjava. Zij maakten allen deel uit van ‘Novaja Volna’ (De nieuwe golf), het Russische antwoord op de Amerikaanse Beatgeneration. Deze groep veegde met het zouteloze werk van de generatie vóór hen de vloer aan, streefde ernaar de taal en de symbolen van de revolutie te herijken en zag in de dichters van het begin van de eeuw, zoals Blok, Jesenin, Pasternak en de grote orator Majakovski hun voorbeelden. Toen in 1962 in het Loezjniki-stadion, de Moskouse Ahoy, een avond werd georganiseerd gewijd aan De dag van de poëzie, was de opkomst overweldigend: 14.000 man. Was het de totale afwezigheid van glamour in de Sovjet-Unie van die dagen, of het feit dat poëzie nu eenmaal Ruslands grootste liefhebberij was? De gloedvolle verzen, humoristisch, exotisch en eigenzinnig brachten het publiek in extase. De oplagen groeiden met het publiek mee; eerst duizend, daarna twee-, vijf-, tien-, tot honderdduizend. Het Westen had de Beatles, Dylan en The Monkies, Rusland had ‘De nieuwe golf’.

Haar optredens voor het grote publiek (en haar spreekwoordelijke schoonheid) bezorgden haar begin jaren zestig twee kleine filmrollen. Hoogtepunten uit die periode vormden de poëmen ‘Het sprookje van de regen’ en ‘Koude rillingen’. Toen Chroesjtsjov in 1964 door Brezjnev werd vervangen, was het met de opwinding gedaan en moest iedereen weer terug in het gareel. In 1965 werden de schrijvers Joeli Daniël en Andrej Sinjavski opgepakt omdat zij onder pseudoniem ‘lasterlijk’ werk in het Westen hadden gepubliceerd. Ze werden tot dwangarbeid veroordeeld. Vanaf die tijd ging ook de ‘samizdat’, het ‘zelf uitgeven’ van controversieel werk een rol spelen. De periode van stagnatie had ook zijn uitwerking op de schrijvers die tot het bovengrondse, officiële circuit behoorden. Vanaf de jaren zestig tot halverwege de jaren zeventig publiceerde Achmadoelina slechts twee bundels in Rusland zelf, en één erbuiten, in Duitsland, Oznob (Koude rillingen). Het werk dat niet voor publicatie geschikt werd geacht, rouleerde in ‘de magere jaren’ in samizdat-uitgaven, of werd door de dichteres voor soms willekeurige passanten op haar datsja bij een fles van het een of ander voorgedragen.

De publicatieproblemen dwongen haar een andere bron van inkomsten te zoeken. Begin jaren zestig ging ze over op vertalen: een beproefd middel voor Russische schrijvers in tijden van zwaardere censuur, en een goede manier om toch intellectueel creatief te blijven. Ze besloot uit het Georgisch te gaan vertalen. Dat vertalen hield in dat een letterlijke vertaling (podstrotsjnik) artistiek bewerkt werd. Haar keuze voor het Georgisch was niet zonder reden. De Kaukasus was altijd al een vrijplaats voor vele met de staat botsende Russische dichters: het was een soort onaangetast sprookjesland, met een rijke artistieke en historische erfenis, een plaats waar de geest kon overleven. ‘Waarschijnlijk heeft iedereen wel een geheime en favoriete plek op aarde,’ schreef ze, ‘die hij zelden bezoekt, maar zich altijd herinnert, en waarover hij vaak droomt. Zo iemand zit thuis, doet zijn dingen, wordt moe en 's nachts vóór hij inslaapt, glimlacht hij in het duister en denkt: nu kan het niet, maar ooit zal ik er weer naartoe gaan.’ Ze vertaalde grote Georgische dichters, als Galation en Titsian Ta-

[p. 864]

bidze en de dichteres Anna Kalandadze. Twee bundels van haar eigen werk verschenen in Tbilisi.

Een tijd van grotere poëtische productiviteit viel samen met de kennismaking met haar huidige man, de kunstenaar Boris Messerer, halverwege de jaren zeventig.

In 1976 maakte ze met haar man een reis naar Parijs, waar ze de kopstukken uit de Russische emigratie ontmoette, onder wie de kunstenaar Mark Chagall. Ze reisde daarvandaan naar Zwitserland voor een bezoek aan de schrijver Vladimir Nabokov. De herinnering aan dat bezoek vond zijn weerslag in ‘De schuchtere gang naar Nabokov’ dat dit jaar in een bundel gedichten en essays is verschenen.

In 1979 werkte ze mee aan de almanak Metropol, onder redactie van Vasili Aksjonov waarin onpubliceerbaar werk van ‘jonge’ schrijvers opgenomen was. Tweeëntwintig schrijvers deden mee, waaronder bekende namen als Andrej Bitov, Jevgeni Popov, Viktor Jerofejev, en dichters als Rijn en Voznesenski. Achmadoelina droeg bij met een experimenteel verhaal ‘Veel honden en een hond’. In januari 1979 verscheen de almanak, zonder toestemming van de schrijversbond, in een oplage van twaalf exemplaren. De staat greep snel in: Aksjonov kreeg het advies te emigreren en zijn boeken werden uit bibliotheken en boekenwinkels verwijderd. Hij emigreerde naar Amerika. Pas in 1991 verscheen de almanak in Rusland voor het grote publiek.

Achmadoelina overleefde alle commotie; ze bleef in Rusland en kwam terug met wat haar beste bundels genoemd kunnen worden, Tajna (Het geheim; 1983) en Sad (De tuin; 1987). In 1989 ontving ze de Staatsprijs voor Literatuur.

Ondanks haar broze gezondheid, mede als gevolg van een zwaar leven en een niet al te gezonde levensstijl, is Achmadoelina nog steeds literair actief, verschijnt op tv, geeft lezingen en draagt voor. In Nederland gaf ze in 1997 nog een voordracht in de Amsterdamse Waag. De publicatiestroom die na de perestrojka op gang is gekomen, is nog niet opgedroogd. Haar werk ligt in grote stapels in de winkels; alleen al dit jaar verschenen er drie uitgaven met nieuwe en oude gedichten, essays en herinneringen. Ze woont met haar man aan één van de grote Moskouse prospekten.

Achmadoelina mag verbanning, emigratie, en werkkamp bespaard zijn gebleven, ze heeft het zichzelf beslist niet gemakkelijk gemaakt. Voor veel dichters of kunstenaars stak ze haar nek uit. Zo ondertekende ze brieven ter verdediging van de in 1966 tot strafkamp veroordeelde schrijvers Joeli Daniël en Andrej Sinjavski, de schrijver en germanist Lev Kopelev, de wetenschapper Sacharov, de filmer Paradjanov, bekend van de film ‘De kleur van granaatappelen’. Deze moedige houding maakte haar zeer geliefd en zorgde er ook voor dat ze na de val van het communisme van de kritiek op schrijvers die de sovjettijden iets te gemakkelijk gepasseerd waren, gevrijwaard bleef.

Een halve eeuw Sovjet-Unie heeft beslist geen sovjetdichter van haar gemaakt. Achmadoelina is duidelijk een klasse apart, een waarlijk origineel dichter. De kritiek wist aanvankelijk ook niet wat ze met haar aan moest, negeerde haar werk, noemde het ‘kamerpoëzie’ (waarschijnlijk omdat ze een vrouw was), of gewoon apolitiek. De officiële benaming in de Sovjet-Unie voor het schrijven van ‘onduidelijk’ en apolitiek werk (een misdaad in een land waar alles politiek was) was ‘innerlijke emigratie’. Zo werd Pasternak ‘innerlijke emigratie’ verweten vanwege zijn roman Dokter Zjivago waarin liefde en natuur een belangrijke plaats innemen. Hoewel het bij mijn weten nooit direct op Achmadoelina betrokken is, zou ‘innerlijke emigratie’ in positieve zin ook voor haar kunnen opgaan. Kennelijk wist zij door haar poëtische wereld gaandeweg meer buiten de sovjetwerkelijkheid te houden, haar eigen geluid te vinden.

Het schrijven van apolitieke verzen was riskant, verbanning of gedwongen emigratie hingen altijd in de lucht. Opvallend genoeg vertelde Achmadoelina in een interview in 1987 dat

[p. 865]

emigratie voor het dichterschap altijd beter is dan op te treden in het Loezjniki-stadion. Verstoken te zijn van de levende moedertaal - het belangrijkste instrument van de dichter - zou geen afbreuk doen aan de kwaliteit van de gedichten, sterker, het zou ze ten goede komen. Zo kon volgens haar, in datzelfde interview, de geëmigreerde Josif Brodski ‘als het ware in zichzelf de Russische taal bevruchten. Voor hem was het niet nodig de taal te horen spreken. Hij riep hem in zijn herinnering terug. Hij werd zelf de vruchtbrengende kracht. Hij was zelf de tuin en de tuinman.’ Voor de in Rusland wonende en direct met het levende Russisch in verband staande Achmadoelina was het eigenlijk niet anders: zij sloot zich af, zocht bewust de stilte en werd de tuin en tuinman van haar eigen werk.

Achmadoelina's oeuvre, dat inmiddels duizend pagina's beloopt, toont een thematische samenhang en gelijkmatigheid in kwaliteit, vrijwel overal tref je evenveel Achmadoelina aan: diepgang, elegantie, kracht en spot. Haar kennis van de klassieke erfenis uit zich in het gehele werk. Vaak worden verwijzingen gemaakt naar teksten van andere Russische dichters. Achmadoelina's poëzie lijkt wel een bloemlezing van de hele Russische poëzie. Poesjkin, Lermontov, Tjoettsjev, Blok, Achmatova, Tsvetajeva en Pasternak echoën allemaal mee. Vormvastheid is een ander kenmerk: nergens wordt van rijm of metrum afgeweken. Haar voorkeur gaat uit naar de topper in de Russische poëzie, de vijfvoetige jambe en, in mindere mate, de viervoetige jambe.

Het oeuvre kan in drie periodes worden onderverdeeld: de vroege poëzie van 1955 tot 1974, waarin thematisch de moderne technologie, de stad, de klassieke erfenis, de romantische liefde en de natuur overheersen. In de periode van 1975 tot 1987, zonder meer de meest bloeiende tijd, schuift het accent nadrukkelijk van stad naar natuur, de seizoenen, de maanden, de tuin, de bloemen, de bomen, het heelal. In het latere werk van 1988 tot nu gaan ziekte, malaise, christendom (heel gewoon onder Russische intellectuelen) en spiritualiteit ook meespelen.

In de stad speelt vooral haar vroege werk. Dat waren de gedichten waarmee ik tijdens mijn doctoraalcolleges kennismaakte en die na alle klassiekers, vol maan, droefheid en geheimenis, als een klaterende verrassing kwamen: scooter, sodawater, bandrecorder, vliegmachine, propeller, griep en aspirine. Het was een wereld die ik kende en het bezat een concreetheid en vaart die ik nooit eerder in de Russische poëzie was tegengekomen.

Een in het gehele oeuvre terugkerend thema is de totstandkoming van een gedicht. De beelden om dat schrijfproces gestalte te geven worden gevonden in de stad (Moskou), of op haar datsja in Peredjelkino. Maar vooral in de ‘Huizen van creatieve arbeid’: in het tweehonderd kilometer ten zuiden van Moskou gelegen Taroesa, aan de linkeroever van de Oka, een zijtak van de Wolga, en in het ruige noorden, in Karelië bij de Finse grens in Kuokkala en in Sortavala, ten noorden van het meer van Ladoga. In het interview in het Russische tijdschrift ‘Ogonjok’ (Het lichtje) zegt ze:

Een vers... wordt niet geschreven; het komt te voorschijn. En een belangrijke factor is de toestand waarin je verkeert. Niet zo lang geleden was ik in dezelfde plaats op vakantie als (de schrijver, PC) Alexander Koesjner. Hij zei: ‘Ik kijk naar de zee en er is een gedicht geboren.’ Maar voor mij is het niet genoeg om iets te zien teneinde iets op te schrijven. Ik heb de eenzaamheid nodig. Ik moet uit Moskou weg, naar een plaats waar het leven anders is. Ik heb veel in Taroesa geschreven, Karelië, en in Vologda-district. Maar wat belangrijk is, is niet een bepaalde plek, maar waarschijnlijk de verandering van de dagelijkse routine en de omgeving. Na zo'n tien dagen op een plek ver weg, hoor ik plotseling een geluid en dan is het benodigde woord gevonden. En daarna schrijf en schrijf en schrijf ik. Ik kan vierentwintig uur zonder pauze achter elkaar schrijven totdat de begeleidende klank weggeëbd is.

[p. 866]

In ‘Nacht tot de morgen’ een zeer recent gedicht, komt het bovenstaande goed tot uitdrukking. Het asociale gedrag dat het dichterschap met zich meebrengt, doet het gezin en vriendschappen te kort, een prijs die wel erg hoog wordt op het moment dat de inspiratie het af laat weten. Maar op dat moment is er gelukkig nog de Russische dikke Van Dale, de vierdelige Dal.

In ‘De vergeten bal’ wordt een oranje bal beschenen door zijn kosmische compagnon en evenknie, de zon. De vergeten bal stelt met zijn absolute oranje kleur - ooit een plaag in de groene zomertuin - een voorbeeld aan de herfstnatuur: de calendula (de goudsbloem), de esdoorn en de esp. In dit gedicht zie je het schrijfproces in de zuiverste vorm. De aandacht van de dichter wordt getrokken, de waarneming vindt plaats, een selectie wordt gemaakt. De waarneming komt naar voren in details. In een stroom van associaties komt de dichter op gang, om zich uiteindelijk weer tot de realiteit te bepalen: het is winter geworden, de sneeuw is gevallen en de bal is vergeten, behalve in het gedicht, waar hij een eeuwige plaats gekregen heeft.

Achmadoelina's geliefdste metafoor is de personificatie. Ze wendt zich tot de natuur, en op zoek naar de ‘zuiverste’ stem verandert ze bomen, bloemen, wespen, appels, vlinders, een bal, de regen en de nacht in menselijke wezens met een eigen wil. Ze plaatst haar antenne in die streken waar de stilte het luidst van zich laat horen, zoals in ‘Lawaai van stilte’ waarin het personage zonder succes binnenskamers woorden probeert te ‘strikken’. Pas buiten in de helse keet van de storm vindt ze uiteindelijk inspiratie.

In ‘De nacht van de appelval’ landt een appel in de maat van de versregel, en legt daar zijn eigen nadruk. In ‘Er schuilt in mij een wonderlijk geheim van bloesem’ is er een bij die zich mengt in het gedicht. In ‘Het sprookje van de regen’ is het de regen die in het gedicht van zich laat horen en de dichterlijk inspiratie verbeeldt. In ‘Koude rillingen’ is de koorts een beeld voor een uitbarsting van creativiteit. Bij Achmadoelina componeert heel de omgeving mee. In de orkestratie van de natuur en de abstracte wereld krijgt ieder ruimte zijn zegje te doen. Zo onderscheidt Achmadoelina zich als dichter niet alleen als goede lezer van haar eigen klassieken maar vooral als goede ‘horige’. Door het gerucht van haar voorgangers en tijdgenoten heen, is zij telkens weer in staat de stilte te horen en de wereld opnieuw door zich te laten spreken.

Josif Brodski beweert dat niemand beter dan een Russische dichter de kunst der grenzen kent. Metrum, ritme, folkloristische traditie, de klassieke erfenis en de prosodie, allemaal zaken om ernstig rekening mee te houden. Het stelt de dichter voor de keuze: buiten de grenzen te treden, en zich van alle traditionele dichtkunst te ontdoen, of te streven naar perfectie binnen die grenzen. ‘De poëzie van Achmadoelina is een liefdevolle band met die genoemde grenzen,’ concludeert hij, ‘en die band brengt rijke vruchten voort. Of liever, prachtige bloemen: rozen.’