De Gids. Jaargang 163

[p. 665]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Vruchtbeginsels en enkellaarsjes
Over De passievrucht en Eilandgasten

Er zijn mensen die denken dat literatuur en tandartsenij niet samen gaan. Die mensen vragen zich af waarom nu juist een tandarts maandelijks in De Gids over de ontwikkelingen binnen de Nederlandse literatuur mag berichten.

Ik kan verschillende antwoorden geven op die vraag. Over de belangrijkste reden - mijn persoonlijke betrokkenheid met de literatuur - laat ik me niet uit, al was het alleen al omdat ik over die betrokkenheid niets meer hoef te zeggen: ze komt bijna elke maand tot uitdrukking in mijn bijdragen aan De Gids. Maar er is een andere, interessantere samenhang tussen mijn beroep en de literatuur. De patiënten in mijn praktijk vormen een aardige doorsnee van de Nederlandse samenleving. En aangezien een groot aantal Nederlanders veel romans leest, en daar ook graag over praat, kunt u zich voorstellen dat de wekelijkse boeken top-tien deel uitmaakt van de gesprekken die ik met mijn cliënten voer, vóór en na de behandeling uiteraard. Ik laat me zelfs wel eens overreden om bepaalde boeken te lezen.

Zo heb ik onlangs, op dringend aanraden van mijn patiënten, het door de Generale Bank Literatuurprijs 1999 bekroonde boek De passievrucht van Karel Glastra van Loon gelezen. En omdat verschillende mensen mij bezworen dat Eilandgasten van Vonne van der Meer een van de mooiste boeken was die zij in tijden gelezen hadden, heb ik ook die roman aangeschaft. Ik deed dat, ik geef het toe, met enige tegenzin, maar ook uit nieuwsgierigheid: als boeken een groot publiek aanspreken, bevatten ze dan niet per definitie thema's die een gemiddelde interesse aanspreken, en sluit ook hun stijl niet aan bij een gemiddelde smaak? En zouden ze, ten slotte, als ze een groot publiek tot vervoering brengen, niet alleen maar gaan over zaken die de gemiddelde Nederlander bezighouden? Gewaagde vragen, ik weet het. Maar omdat ik tot nu toe op die vragen nooit een bevredigend antwoord gevonden heb, besloot ik op onderzoek uit te gaan.

Ik begon met De passievrucht.

Ik kan daarover in eerste instantie kort zijn. In jaren heb ik niet een zo treurigstemmend boek gelezen. Dat bedoel ik niet positief, zoals de recensent van de Volkskrant, die zich ontroerd toonde na lezing van het debuut van Glastra van Loon. Ik bedoel dat in alle opzichten negatief. De schrijver hanteert een stijl die stuitert, hij strooit met hemeltergende clichés, en ten slotte hangt het boek van fouten aan elkaar. Wat dat laatste betreft zit mijn medische achtergrond mijn gevoeligheid voor dichterlijke vrijheid wellicht in de weg. Toch is het merkwaardig dat de plot van de roman, waaraan ook de weerzinwekkende titel ontleend is (nog steeds heb ik moeite die te onthouden, en refereer ik aan Het vruchtbeginsel als ik mij met iemand over het boek onderhoud), die plot dus, steunt op een medische onmogelijkheid. Ik bedoel het volgende. Monika, de vrouw van het hoofdpersonage, baart een kind. Kort daarna sterft ze aan de gevolgen van meningitis. Vele jaren later, het kind is dan al een tiener, ontdekt de hoofdpersoon dat hij sinds zijn eigen geboorte onvruchtbaar is. Hij gaat daarom op

[p. 666]

zoek naar de werkelijke vader. Die vindt hij, als hij ergens op een briefje stuit met de simpele mededeling: ‘Ik ben zwanger. M.’ De hoofdpersoon weet nu onmiddellijk wie het kind verwekt heeft. Dat wil zeggen, hij concludeert terstond dat de ontvanger van deze mededeling ook de vader is. Beetje te ver doorgedacht, zou ik zeggen - als dat zo is, ben ook ik niet de vader van mijn kinderen - maar het merkwaardigste komt nog: hoe weet de vrouw dat haar vriend haar niet bezwangerd heeft? Ten eerste had zij, evenmin als hij, geen idee dat hij onvruchtbaar was, en ten tweede deed zij ‘het’ in de tijd dat ze vreemd ging, ook nog vaak met hem, haar vriend. Daarover schept hij in ieder geval voortdurend op; hoe ze, o zo gewaagd, in hun auto vreeën en dat zij van plasseks hield, en dat ze sowieso heel onburgelijk op de onmogelijkste tijden en plaatsen neukten. Het arme mens kan dus helemaal niet geweten hebben wie de werkelijke vader was!

Daarmee verdwijnt de technische bodem onder het verhaal. Met de hoofdmetafoor is het niet beter gesteld: de zoon die uit verlatingsangst met open ogen slaapt - iedere arts zal kunnen vertellen dat dat niet kan. Over de fysieke mogelijkheid van een vaginaal orgasme tijdens een twee minuten durende vrijpartij - ook op dat gegeven steunt het boek in hoge mate - zullen we het hier verder maar niet hebben, laat staan over de symbolische waarde die het hoofdpersonage aan dit verschijnsel hecht.

Daarnaast rammelt het boek van blunders die met de algemene ontwikkeling samenhangen, of beter, met het ontbreken daarvan. Ik noem als voorbeeld de opvatting dat de teksten uit de Bachcantates van de hand van de componist zelf zijn, terwijl iedere Bach-liefhebber weet dat die geschreven werden door Picander, die trouwens een piëtistische kwezel was, maar dit terzijde. Het allerergste echter zijn de uitspraken die voor wijsheid moeten doorgaan, maar die in werkelijkheid het peil van kalenderwijsheden niet overstijgen. ‘Het leven is een eindeloze aaneenschakeling van verbouwingen,’ merkt de verteller op, en ‘liefde is het begin van alle leven’, of deze, ook heel fraai: ‘Eerlijkheid is de basis van alle vriendschap, maar zij kan een vriendschap evengoed vernietigen.’

Slaapverwekkende, onzinnige pseudo-filosofieën, dacht ik, en ik wilde het boek al bij het oud papier leggen. Toch trof mij iets in de uitlatingen van de hoofdpersoon. Ze kwamen mij bekend voor. Ik had ze al eens eerder gelezen, zoals ik ook de verschillende details uit het leven van de hoofdpersoon meende te herkennen: het goede glas wijn, het Spaanse eten, de ramen zonder gordijnen, het matras op de vloer... Het deed me allemaal ergens aan denken, maar ik wist niet meer waaraan.

Tot ik Eilandgasten las, de volgende favoriet. Op het eerste gezicht leken de beide romans niets met elkaar te maken te hebben. Hier geen medische onmogelijkheden, geen onsmakelijke metaforen, en met de nepfilosofietjes viel het ook wel mee. Aardige verhalen dacht ik, hoewel de opzet de gemiddelde opstelopdracht niet overstijgt: schrijf een verhaal over verschillende mensen die een en hetzelfde zomerhuisje huren. De recensenten, zo vernam ik later, hadden het boek vooral gebruikt om er hun eigen fantasie op los te laten: zo zou de huishoudster die het huisje beheert, de verhalen zelf geschreven hebben, en ook het gegeven van een afwezige eigenaar had tot allerlei briljante speculaties gevoerd, die het niveau van de roman ver achter zich lieten. Wat in Eilandgasten, bij gebrek aan stuitende misvattingen misschien, onmiddellijk in het oog sprong, waren de details. Het begon bij de schildering van het zomerhuisje, en het ging verder bij de beschrijving van de garderobe van de gasten. Een van de vrouwen draagt als toppunt van moderniteit halfhoge suède laarsjes met een lakleren punt. Een ander personage sleept een Indiase sjaal met gouddraad met zich mee, en een als artistiek bestempelde jongeman maakt een tafelschikking van takjes en lege eierdoppen. Ook dat kwam mij bekend voor.

Waaraan deden De passievrucht en Eilandgasten me toch denken?

Na enig doordenken vond ik het antwoord

[p. 667]

waar het allemaal begonnen was: in de praktijk. In onze wachtkamer liggen grote stapels Libelles en Margriets. Ik hoefde er maar een of twee open te slaan, en meteen was het raak: ‘Grappige enkelhoge laarsjes! Nu kopen!’ kraaide het ene blad mij tegemoet, en het andere maande mij op dwingende toon - ‘meteen doen!’ - een origineel versiersel van op het strand gevonden takjes te fabriceren. De sjaal kende ik nog uit de jaren zeventig, en ik zie hem nog regelmatig om de schouders van vrouwen van een jaar of vijftig, die niet zelden ook de gewraakte laarsjes dragen. Een kleurig accent doet het altijd goed, verzekerde mij de Margriet. En daar, in die door en door Nederlandse, best verkochte tijdschriften, die niet alleen door vrouwen, maar ook door mannen gelezen worden - van de criticus Arjan Peters is bekend dat hij een abonnement op de Libelle bezit - daar ook vond ik de uitspraken uit De passievrucht, verstrooid over diverse columns en in de mond gelegd van een groot aantal niet om hun intelligentie bekendstaande bekende landgenoten. Om nog maar niet te spreken van het goede glas wijn en de Spaanse recepten.

Waarmee ik een antwoord op mijn vraag gevonden had.

Nu moet ik daaraan echter onmiddellijk de volgende opmerkingen toevoegen. Ten eerste is het niet zo dat het gebruik van kleding- en interieurdetails per se tot kwalitatief minder hoogstaand werk leidt. De romans van Jane Austen staan vol met dergelijke bijzonderheden, en de waarde van de boeken van Louis Couperus is gelegen in zijn sfeerbeschrijvingen. In romans mag alles, en moet niets; dat is nu juist de kracht van de literatuur. Daarom ook kunnen zowel Publieke werken van Thomas Rosenboom, een boek dat als een epos beschouwd mag worden, als Marcel van Erwin Mortier, dat doorgaans als een ‘kleine’ roman wordt omschreven, voor dezelfde literaire prijs in aanmerking komen. Charles Baudelaire schreef dat ‘alle onderwerpen zowel goed als slecht kunnen zijn’, en dat ‘de meest platvloerse de beste kunnen worden’. Maar hij voegde daar wel het volgende aan toe: ‘afhankelijk van de manier waarop ze worden behandeld.’

In Eilandgasten en in Passievrucht moet de stijl het tegen de details afleggen. De beschrijvingen van kledingstukken, maaltijden en kamerinrichtingen worden niet gebruikt om, zoals Austen dat deed, het beeld van de personages aan te scherpen. De details leiden een eigen leven. Hier geen subtiele verwijzingen, geen kunstige verweving van vorm en inhoud, maar, in het geval van Passievrucht, dikke, vette vingerwijzingen die boven op de tekst gekwakt zijn. Hier wordt gepreekt; hier wordt wat oppervlakkig is voor diepzinnig verkocht; hier krijgt de lezer geen kans ontdekkingen te doen of zich in een sfeer onder te dompelen - hier wordt dé waarheid aan de lezer opgedrongen, op dezelfde manier als waarop damesbladen hun publiek een bepaalde levensstijl aansmeren. Het gevolg is dat de vrijheden die Glastra van Loon zich permitteert nergens dichterlijk willen worden, en dat de feitelijke onjuistheden van de bladzijden spatten. In Eilandgasten is de stijl zo vlak, en zijn de verhaallijnen zo dun, dat de details zich boven de vertellingen verheffen. De stofbeschrijvingen worden niet, zoals bij Austen, als symbool of metafoor gebruikt, laat staan dat ze als ironische voetnoot dienst doen: ze staan er gewoon, midden in de tekst, naakt en lelijk, in al hun afschrikwekkende middelmaat.

Ten tweede zult u mij niet horen zeggen dat alle boeken die goed verkopen per definitie van slechte kwaliteit zijn. Ik ben er wel van overtuigd dat een bepaald soort romans altijd een groot publiek aanspreekt. Ik durf ook te stellen dat dat grote publiek per definitie een gemiddelde smaak bezit, die niet zelden door tijdschriften gekweekt wordt, die op hun beurt in middelmaat excelleren. Dat publiek laat zich niet alleen aanspreken door onfunctionele details, maar ook door nepfilosofieën. Waarom? Omdat die herkenbaar zijn. Omdat die een lezer de mogelijkheid geven het verhaal in zijn eigen woonkamer te plaatsen, naast de lectuurbak met de Libelles, zogezegd.

[p. 668]

Is dat erg?

Nee, natuurlijk. Wat erg is, is dat de Nederlandse recensenten over het algemeen geen onderscheid maken tussen literatuur en lectuur. De passievrucht en Eilandgangers zijn geen literaire hoogtepunten. Daarvoor bevatten ze in eerste plaats louter clichés en domineren, ten tweede, de details het verhaal. Ten derde overheersen plaats en tijd, en ten vierde mikken dergelijke boeken op onmiddellijke herkenning: de wereld die ze oproepen is die van het doorsnee Nederlands gezin dat zich zo graag op originaliteit voorstaat, maar dat in feite in niets van de smaak en de interesses van de buren afwijkt. Enige eigenheid in stijl, onderwerp of taal ontbreekt, en de problemen die genoemde auteurs aansnijden zouden in de populaire weekbladen niet misstaan: ‘mijn zoon bleek niet van mij te zijn’, of, ‘ik ben bijna te oud voor een baby, maar mijn vriend wil geen vader worden’ - de redactie van Margriet zou wensen dat ze het zelf verzonnen had. En ook dat zou niet erg zijn, als de schrijvers met die onderwerpen iets origineels gedaan hadden. Hun omgang met algemeen menselijke ervaringen doet echter denken aan de manier waarop Connie Palmen in twee verschillende romans schrijft dat het ik-personage als kind bij tijd en wijle niet van zichzelf op de zwarte lijnen van de stoep mocht lopen. Dat is een herkenbaar fenomeen. Alle kinderen doen dat tenslotte. Maar Palmen laat het bij deze mededeling: ze doet er verder niets mee. Ze sanctioneert haar opmerking weliswaar door die ook nog eens in I.M. op te voeren: in dat boek laat ze het personage Connie aan het personage Ischa dezelfde jeugdervaring vertellen, waarna Ischa opmerkt dat Connie een bijzonder kind geweest is. Maar Ischa's goedkeuring maakt Palmens simpele beschrijving van een bekend kindervermaak niet interessanter om te lezen. Wat het gegeven literair zou maken, is als Palmen er iets mee gedaan had; als ze deze algemene ervaring had gebruikt als opstap voor een originele gedachte, of als het een bepaalde plaats in het verhaal had gekregen. Hoe zo'n bewerking van een au fond simpel en algemeen gegeven in zijn werk gaat, zie je bijvoorbeeld in de gedichten van Edward Lear, die het spelletje tot een geestig, nonsensicaal verhaal omwerkte. Waar een lezer bij Palmen alleen maar hoeft te knikken, en zich dankzij de goedkeuring van Meijer voor even en ten onrechte een bijzonder kind mag voelen, daar neemt Lear zijn leespubliek mee in een nieuwe, andere wereld.

Daarom, om alle redenen die ik noemde, vormen genoemde boeken van Van der Meer, Glastra van Loon en Palmen geen interessante literatuur. Ze mogen echter wel goede lectuur genoemd worden - waarom zouden ze anders en masse gekocht en gelezen worden?

Daarom pleit ik voor de invoering van een nieuwe sectie in de literatuurbijlagen van de diverse kranten en weekbladen: de sectie lectuur. In die sectie worden boeken niet op literair genot getest, maar op hun vermogen een middelmatige smaak te voeden. Dergelijke boeken mogen niet verrassen en verbazen; ze moeten bevestigen en bepalen.

Ik bied met plezier mijn diensten aan. Van de criteria waaraan dergelijke boeken moeten voldoen ben ik, dankzij mijn praktijkervaring, inmiddels terdege op de hoogte.