De Gids. Jaargang 163

[p. 662]

Hein Groen
Geachte,

Bij het doorzappen van de opgenomen programma's van Wim Kayzer blijven hangen bij Coetzee. Nooit eerder zo'n beklemmend voorbeeld gezien van een schrijver die in een gesprek net zo goed wilde zijn als in zijn boeken en daardoor volledig verkrampte. Ik dacht aan Nabokov, die ook had willen kunnen praten zoals hij schreef, en aan Gerrit Krol, die ik tijdens een symposium hetzelfde heb horen beweren. Dat heeft me altijd verbaasd. Als hun boeken iets duidelijk maken is het dat je met schrijven een ander gebied van denken betreedt dan met praten.

Vroeger werd ik regelmatig teleurgesteld door het zien van schrijvers. Toen ik W.F. Hermans voor het eerst hoorde kon ik hem daarna tijden niet meer lezen. Had die kinderlijke man werkelijk al die fantastische boeken geschreven? Na nog wat ontgoochelingen ben ik er anders over gaan denken. Literatuur wordt alleen maar mysterieuzer door de ontdekking dat schrijver en werk niet samenvallen. ‘Hij was een groot schrijver, maar geen groot mens,’ heeft iemand die hem goed had gekend over Thomas Hardy gezegd. Balzac vond zoiets van zichzelf. Nabokov schijnt ook allesbehalve een prettig mens geweest te zijn. Waar komen al die boeken toch vandaan die zoveel beter zijn dan hun makers?

Kees Fens heeft voor mij onder woorden gebracht waardoor je gefascineerd bent bij het zien van schrijvers: ze worden als de lezer, ook zij blijken alleen met veel onhandigheid over literatuur te kunnen praten. Het maakt Fens niet zoveel uit wat ze te vertellen hebben. Hij leest hun gebaren, analyseert hun taalgebruik, luistert naar hun zwijgen. Wat dat laatste betreft zal hij zijn hart bij Coetzee hebben kunnen ophalen. Hoe is het mogelijk dat Kayzer na veel tegengestribbel toch toestemming kreeg om in Kaapstad te komen filmen? Dat blijft het grote raadsel. Maar goed, daar zaten ze dan, urenlang veroordeeld tot elkaars hel. Want het was voor beiden geen pretje. Hoe ijverig Kayzer zijn kennis van Coetzee's werk ook tentoonspreidde, hij kon geen goed doen.

Wie heeft ook weer gezegd dat schrijvers zich binnenstebuiten keren voor een publiek waarvan ze niemand persoonlijk zouden willen ontmoeten? Kijken alle schrijvers neer op hun lezers? Ik heb in tijden niet zo veel minachting op een gezicht gezien als bij Coetzee. Afgewisseld met gekweldheid en verbijstering. Hij zat er even versteend bij als de Tafelberg achter hem. De intense spijt zich tot een gesprek te hebben laten overhalen klonk in elke moeizaam uitgesproken zin mee. Soms overheerste ternauwernood ingehouden woede. Die ene traumatisch gebeurtenis, die volgens Kayzer aan elk schrijverschap ten grondslag moet liggen, moest hoe dan ook boven tafel komen om te kunnen doordrammen over schoonheid en troost. Coetzee weigerde zich tot Kayzers format te laten reduceren.

Kayzer zag op een bepaald moment in dat hij geen andere keus had dan de mislukking van hun ontmoeting tot onderwerp te maken. Waarom is dit gesprek een kwelling, vroeg hij. ‘Because it is without reflection,’ sprak het masker van Coetzee bijna zonder zijn mond te

[p. 663]

bewegen. ‘You have simply to give answers to stupid questions?’ viste Kayzer, ‘or you have to give stupid answers to...?’ ‘To give stupid answers, yes,’ was het nog net beleefde antwoord. Coetzee's krampachtigheid had misschien ook te maken met een opperste inspanning niet beledigend te willen worden.

Voorlezen uit eigen werk in het Nederlands werd evenmin een succes. Hij had geen leesbril bij zich. Het boek dichterbij houden was niet helemaal de oplossing. Dat leidde tot haperingen waar de perfectionistische schrijver nog geïrriteerder door raakte. Of was het opzet toen hij in de laatste zin uit IJzertijd het woord ‘omhelzing’ verhaspelde tot ‘omhelling’? ‘Aan die omhelling viel geen warmte te ontlenen’, las hij, met ijzige blik opkijkend om nog een laatste keer zijn gesprekspartner te doorboren.

Omhelling. Mooi woord voor de ervaring van de ander als hel in een situatie die aanvoelt als een onwelkome omhelzing. Was het nou echt zo erg? schijnt Kayzer bij het opsturen van de band aan Coetzee gevraagd te hebben. Ja, het was erg, hoe Kayzer daar later door het handig monteren zelf ook over mag zijn gaan denken. Omdat niemand beter weet dan Coetzee dat er ergere dingen zijn dan een mislukt gesprek, maar we emotioneel kennelijk zo kleinzerig in elkaar zitten dat je in sommige omstandigheden niet kunt relativeren. Coetzee schreef terug dat hij er een extreem onaangename herinnering aan had overgehouden.

‘Waarom herinnerde ze zich van alle vernederingen juist deze?’ heb ik A.S. Byatt eens horen voorlezen over de ervaring van een personage dat bij een kapper zo'n algemeen kapsel aangemeten kreeg dat het aanvoelde als een persoonlijke belediging. Er waren ergere dingen, waarom bleef deze herinnering knagen? De passage komt voor in de roman Babel Tower, waaruit Byatt voorlas tijdens ‘An evening with A.S. Byatt’ die de British Council in 1997 in Amsterdam organiseerde. Een avond die me onlangs enigszins in de weg zat bij de beoordeling of ik Byatts nieuwste boek wel wilde vertalen. Omdat ik toen in een kortstondige ‘omhelling’ met haar verzeild ben geraakt.

Er stonden te veel stoelen en zoutjes klaar voor de vijfendertig mensen die op kwamen dagen, daar begon het mee. De teleurstelling op het gezicht van de schrijfster toen zij binnenkwam werd even de mijne. Gelukkig zat Cees Nooteboom als eregast op de eerste rij. Dat maakte veel goed, zoals later zou blijken.

A.S. Byatt heeft een prachtige stem maar zodra ze voorleest dreunt hij, zoals de meeste voorleesstemmen. Cees Nooteboom zat dan ook al snel te knikkebollen. Een mevrouw achter hem vond dat kennelijk gênant en bood hem een snoepje aan uit een aandoenlijk rolletje. Hij pelde het als een klein jongetje uit en daarna zag je het van de ene wang naar de andere schieten. Toen het op was zakte zijn kin weer op zijn borst. A.S. Byatt keek gelukkig niet op tijdens het lezen.

In de pauze deed het onbegrijpelijke misverstand zich voor dat zij aan mij werd voorgesteld in plaats van direct naar de eregast te worden geloodst. De verwarring was wederzijds, haar teleurstelling onmiskenbaar. We wisselden wat gemeenplaatsen, ik had haar evenmin iets te zeggen als zij mij, want het onder woorden brengen van bewondering voor iemands werk klinkt altijd stroperig. Maar er moest iets gebeuren want er was een soort vacuüm om ons heen ontstaan. Alsof men niet meer naar haar toe kwam nu ze al met iemand stond te praten. ‘I love writing about your books,’ hoorde ik mezelf dan ook zeggen, er wanhopig aan toevoegend dat ik opnieuw genoten had van haar roman Still Life, die ik in verband met het schrijven over Babel Tower had herlezen. ‘That's very good of you,’ was het ongeïnteresseerde antwoord, terwijl zij over mijn schouder keek waar Cees Nooteboom was gebleven.

Hoe kom ik hier weg, was de allesoverheersende gedachte, ongetwijfeld bij ons beiden. Toch strompelden we door van cliché naar cliché. Ik stelde de vragen, zij antwoordde verveeld plichtmatig. Haar ooghoeken waren voortdurend op Nooteboom gericht. Toen ze

[p. 664]

zag dat hij intensief met iemand in gesprek raakte, leek ze me iets geanimeerder aan de praat te willen houden. Alleen staan was erger. Het was heerlijk om in Amsterdam te zijn, zei ze met een gezicht dat daar geheel mee in tegenspraak was. De ontknoping van haar volgende roman zou hier plaatsvinden. Ik vroeg wat er met de verfilming van Angels and Insects was gebeurd. Die was in Parijs heel goed ontvangen. Werd Possession nog verfilmd? Er was nog steeds gedoe over het script. Waarom schreef ze dat niet zelf? Omdat het leven kort is, was het norse antwoord. Het klonk alsof ze het ook over de pauze had. Bovendien irriteerde het haar zo langzamerhand dat ze voor critici alleen de schrijver was van Possession. Dat klonk als een terechtwijzing.

Ik wilde dat ze me een keer aankeek. Ik kreeg zin om iets vreselijks te zeggen. ‘Well, it seems to be true that meeting a writer of whom one admires the work can be compared to liking paté de foie gras and then meeting the goose’ bijvoorbeeld. Of: ‘Over kleine vernederingen gesproken, waarover u net voorlas, misschien blijf ik er de rest van mijn leven wel aan denken hoe u hier langs mij heen hebt staan kijken.’ In plaats daarvan zei ik zelden bij een boek gehuild te hebben, maar aan het eind van Still Life bladzijden lang met tranen over mijn wangen gezeten te hebben. Wilde ik haar en mezelf er aan herinneren dat er ergere dingen zijn dan kortstondig tot iemand veroordeeld te zijn waar je geen zin in hebt? ‘Ik heb nooit mooier over het plotselinge verlies van een geliefd iemand gelezen, over het verdoofde doorleven, over leven dat daarna alleen nog als leven na die dood ervaren wordt.’ Het woord ‘mooi’ beviel me niet, het woord ‘aangrijpend’ in mijn volgende zin evenmin: ‘Oneindig veel aangrijpender dan het verdriet van King Lear om het verlies van Cordelia.’

Eindelijk zag ze me. Ik wist onder welke omstandigheden ze dat eind had geschreven. Ze had zich ervoor teruggetrokken in een retraite-oord in Wales. Om alleen te zijn met het verdriet van Daniel, het personage dat hetzelfde moest doorstaan als wat haar was overkomen na het dodelijk ongeluk van haar elfjarig zoontje. Bijna alle personages bij Byatt zijn gretige lezers, dat maakt haar werk voor mij zo aantrekkelijk, behalve deze Daniel, die toevallig alleen King Lear gelezen had. ‘Daniel is mijn favoriete personage,’ zei ik vlug, om niet de indruk te wekken dat ik er op uit was aan haar persoonlijke tragedie te refereren. ‘He's my favourite too,’ zei ze bedachtzaam, ‘he's a very eh,... moral character.’ Het kwam er aarzelend uit. Alsof ze zelf verbaasd was zo iemand gecreëerd te hebben. En toen werd ze opgehaald om aan Cees Nooteboom te worden voorgesteld en zag ik haar als een hyacinth in bloei springen.

Nee, echt aardig zijn Coetzee en Byatt waarschijnlijk geen van beiden. Intussen zit ik tot over mijn oren in Coetzee's laatste boek In ongenade en ben ik gretig aan de vertaling van Byatts The Biographers's Tale begonnen. ‘That's very good of you’, hoor ik haar zeggen, terwijl ik dit opschrijf.