De Gids. Jaargang 163

[p. 495]

Els Broeksma
Hoeveel ikken heeft een ik?
Over O mores! van Huub Beurkens

‘Wil de echte Huub Beurskens nu opstaan?’ Iets van die strekking heeft menig recensent verzucht wanneer hij een roman of verhalenbundel van Huub Beurskens besprak. Dat komt natuurlijk omdat Beurskens' personages erg op hemzelf lijken, dus ligt het voor de hand zijn romans autobiografisch te willen duiden. Maar zo gemakkelijk gaat dat niet. Daarvoor zijn de boeken van Beurskens te complex. Hij zal niet zo gauw een verhaal schrijven dat als een ouweltje op de tong van een koorknaapje smelt. Nee, in Beurskens' boeken tuimel je in een overvolle, duizelingwekkende wereld vol mensen en gebeurtenissen, die je ook al in eerder werk bent tegengekomen, een wereld waarin je overrompeld wordt door betenisvolle details die onderling een grote samenhang vertonen. Juist door die details, waaruit de grote betrokkenheid van Beurskens bij zijn onderwerpen blijkt, komen de verhalen tot leven. Uiteindelijk doet het er ook niet toe of iets autobiografisch is of niet, het gaat erom dat je als lezer geraakt wordt, emotioneel of rationeel, dat je hersens aan het werk worden gezet en dat is bij Beurskens het geval. Hij eist iets van zijn lezers. Hij verklaart zelden, hij toont en je moet als lezer zelf verbanden leggen. Je krijgt bij Beurskens dan ook zelden de kans om rustig door te lezen, regelmatig moet je even terugbladeren om de draad weer op te pakken. Het is heel gewoon dat een gebeurtenis of situatie die aan je verwachtingspatroon voldoet, een onverwachte wending neemt. Ook speelt hij geraffineerd met de taal, hij vermengt verheven met triviaal, soms bijna plat taalgebruik en die afwisseling ondersteunt of ironiseert de gebeurtenissen. In die zin doet zijn werk regelmatig aan een groteske denken.

Zijn nieuwste roman, O mores!, is misschien wel de mooiste maar ook de meest complexe van allemaal. Er is een hechte, onderliggende structuur waaruit een waaier van verhalen ontstaat. De naam Ivo Duis, een anagram van Ovidius, is natuurlijk niet toevallig. Ovidius was een speels verteller, jongleerde met de literaire traditie en hield van enig vertoon van kennis. Hij is bekend van zijn Metamorphosen. Zijn eerste werk heette Amores en is een liefdesgedicht, gewijd aan een denkbeeldige Corinna. Huub Beurskens, eveneens een speels verteller, die met de literaire traditie jongleert en van enig vertoon van kennis houdt, is met O mores! in meer dan één opzicht schatplichtig aan Ovidius. Niet alleen herneemt de hoofdpersoon Ivo Duis een dertig jaar oude jeugdliefde met ene Corinna, ook worden de gewoontes en opvattingen van deze tijd gehekeld, alsof hij de mensen wel even ‘mores’ zal leren. En tot slot ondergaat Ivo Duis een ware metamorfose.

O mores! is een roman in wording, waarin op z'n minst drie verhalen door elkaar heen lopen. Er is het hoofdverhaal van de ‘ik-verteller’, schrijver en kunstcriticus Ivo Duis, het verhaal van de videokunstenaar Lou Castelet, met wie Duis bevriend raakt en het verhaal van het Calvariespel te Leimschaat waarin Krein, de broer van Lou, in het jaar 2000 de Christusrol zou spelen. Krein trekt zich echter terug en

[p. 496]

vervolgens wordt niet alleen hij, maar ook zijn homoseksualiteit tijdens het carnaval belachelijk gemaakt. (De mooie, exuberante manier waarop het carnaval wordt beschreven deed me sterk denken aan de ensceneringen van Dario Fo van de opera's van Rossini). Lou vraagt Ivo Duis een sleutelroman te schrijven over de onverkwikkelijke verwikkelingen rond het Calvariespel om op die manier zijn broer te rehabiliteren. Duis stemt daarmee in. Het gevolg is dat de lezer de schrijver Duis aan het werk ziet en er getuige van is dat het boek alras met de schrijver op de loop gaat, omdat de wederwaardigheden uit zijn eigen leven erin terecht komen. Zo waaiert het verhaal nog meer uit met onder andere episodes uit de jeugd van Duis, momenten uit zijn huwelijk en de ontmoetingen met zijn geheime jeugdliefde Corinna.

De verschillende verhalen geven de schrijver Ivo Duis de gelegenheid om op z'n minst een aantal morele en esthetische opvattingen aan te roeren. Zo weigert Krein mee te doen aan het Calvariespel, wanneer hij merkt dat de organisatie een modieuze en op geld beluste regisseur in dienst neemt, die alle tradities om zeep helpt door van het Calvariespel een populistisch, debiliserend, maar wel economisch succesvol schouwspel te maken. Opportunistisch en hypocriet stemt het bestuur met de plannen van de regisseur in. Maar ze vergeten dat de mensen het Calvariespel juist mooi vinden door de herkenbaarheid van het spel en de rituelen. Het is als met het kijken naar de intocht van Sinterklaas. Je weet dat hij niet bestaat, maar als je buiten met je kinderen naar die rode tabberd en die witte baard op die schimmel kijkt, dan geloof je er op dat moment toch weer even in.

De functie van de traditie komt ook terug in de gesprekken tussen Lou Castelet en Ivo Duis over de schilderkunst. Lou is een ideeënkunstenaar die stiekem wel eens een figuratief landschapje schildert, waar hij zich voor schaamt. Ivo Duis heeft echter een hekel aan ideeënkunst. Hij wil zijn humeur ‘niet laten vergallen door deze pijnlijk geëtaleerde, als maatschappijkritiek vermomde creativiteitsarmoede’ en probeert Lou ervan te overtuigen meer figuratief, in de lijn van de traditie, te schilderen. Duis vindt overigens niet dat er in de landschapschilderkunst ‘braaf naar de natuur geschilderd moet worden, maar dat de beleving van dat bestaande buiten visueel voelbaar’ moet worden gemaakt. Er moet iets aan worden toegevoegd. Niets valt in zijn ogen los te zien van de traditie. ‘Het ontbreken van herinnering, van een soort conventie, is het grootste beletsel om te genieten van leven en kunst.’ Zonder verleden geen heden, geen toekomst.

Dit keer gebruikt Beurskens de verwarring over de ware identiteit als inzet voor O mores! Het motto van de roman ‘Have you ever been psychoanalyzed? Have I been what?’ (Nabokov) spreekt op zich al boekdelen. Dit wantrouwen ten aanzien van de psychoanalyse loopt als een rode draad door het verhaal. Eerst vertelt Ivo Duis hoe hij als veertienjarig jongetje heeft ervaren dat er naast zijn eigen ik nog een ander ik in hem huisde, wat hem doet constateren: ‘Hoewel ik het desondanks niet kan laten nog wel eens heimelijk aan mezelf te voelen of ik nog besta, weet ik inmiddels dat je jezelf of je andere ik heel wat kan toevertrouwen. Vaak is het zelfs raadzaam je zo min mogelijk met dat andere ik te bemoeien. Wie wil stilstaan bij hoe hij loopt struikelt.’ Als kind realiseerde Duis zich al uit meer dan één ik te bestaan. Ook ontvangt Duis een brief van een vriend die Duis verwijt dat hij zichzelf uit de weg gaat, dat hij elke keer wanneer zich in zijn werk een mogelijkheid voordoet om zijn zelf ‘te exploreren’, een masker opzet, dat hij in ironie vlucht om de confrontatie met zijn ‘zelf’, met zijn ‘angsten’, zijn ‘schaamte’ uit de weg te gaan. Ivo Duis gooit gepikeerd brief en vriend in de prullenmand. Ook Lou vindt dat hij zich geen schrijver mag noemen als hij niet durft te schrijven waarvoor hij zich werkelijk schaamt. Hoewel Duis dit soort uitspraken als lariekoek

[p. 497]

afdoet, blijven de verwijten hem bezighouden. Soms waagt hij zich aan een voorzichtige zelfanalyse of ontsnapt hem, wanneer hij zijn moeder bezoekt, een diep weggestopte wens: ‘Hoe kon ik haar duidelijk maken dat ik behoefte had aan tederheid, terwijl zelf tederheid willen geven misschien wel mijn meest verholen maar tevens meest wezenlijke trek was?’ Meestal echter maakt hij van de gelegenheid gebruik om zijn twijfels aan dat gepsychologiseer te tonen en om duidelijk te maken dat de zelfanalyse al helemaal niet in de kunst of literatuur thuishoort: ‘kunst is een vorm van bedrog met neplijken en schijnbloemen.’

Een eveneens regelmatig terugkerend punt van kritiek, dat met bovenstaande opmerkingen samenhangt, is dat de personages in Beurskens' boeken niet tot leven zouden komen omdat ze karakterologisch en psychologisch niet volledig worden uitgewerkt. Op het eerste gezicht lijkt dat waar, maar na lezing moet je toch concluderen dat de personages ook niet tot leven hoeven te komen, omdat ze als alter ego's ten dienste staan van één hoofdpersoon. In O Mores! zijn bijvoorbeeld Lou Castelet en Corinna de hersenspinsels, oftewel de alter ego's van Ivo Duis. De manier waarop Beurskens daarmee speelt is verbluffend ingenieus. Achteraf gezien voert Duis eigenlijk voortdurend gesprekken met zijn andere ‘ikken’, dus met zichzelf, want zoals er geen absolute objectieve waarheid bestaat, zo bestaat er voor hem ook geen één waar ik. Er huizen meer ikken in één persoon. Maar het praten met je andere ik kan je nauwelijks beschrijven. Het is als met de bekende afbeelding van dat oude heksengezicht met die grote neus, waarin je ook een mooi jong meisje met een wipneus kan zien: als je de heks ziet, kan je het meisje niet zien en omgekeerd. Het ene gezichtspunt ontneemt je de mogelijkheid een ander gezichtspunt toe te laten.

In wezen is het ‘ik’ van een mens nooit een afgesloten eenheid, het blijft open, fluïde, het is voortdurend aan verandering onderhevig tengevolge van omstandigheden, ervaringen, plaats en tijd. Zo'n proces voltrekt zich analoog aan de langzame evolutie van de traditie en sluit aan bij Ovidius: Alles verandert, maar niets vergaat. Na elke ervaring maak je opnieuw een passend verhaal over jezelf en de anderen maken weer een passend verhaal over jou, dat geheel afwijkt van je eigen verhaal. De vele en lange gesprekken over kunst, leven en liefde van Duis met Castelet en Corinna, die als het ware afsplitsingen van hemzelf zijn, tonen hoe de gedachten van Ivo Duis zich ontwikkelen. Na elke nieuwe bevinding verandert er een stukje van zijn ik en samen met wat er nog was, ontstaat er een nieuw ik. Al die discussies liggen ten grondslag aan de metamorfose, die zich uiteindelijk bij Ivo Duis zal voltrekken. Aan het eind van het boek blijkt dat de lezer gemanipuleerd is. Duis neemt alles wat hij heeft geschreven terug, alles is verzonnen. Ivo Duis beschrijft dan hoe zijn hoofd en lichaam van elkaar scheuren. ‘Als twee kosmoshoeken die iets de ruimte geven, alsof ze baren. Mij. Alsof ik uit mezelf verdwijn en tegelijkertijd juist daardoor ontsta en verschijn. Als nieuw.’ Pas dan dringt het tot je door dat Lou en Corinna alter ego's waren die moesten verdwijnen om plaats te maken voor een herboren Ivo Duis.