De Gids. Jaargang 163

[p. 401]

Marc Kregting
Laden en lossen
‘Lost niets op binnen het woord’

Mij bekruipt de indruk dat schrijvers mensen zijn. Ze bezitten een lichaam dat een stem voortbrengt en langs welke weg die precies klinkt is een academische kwestie. De vraag rijst waar ze het voor doen. Max Frisch tekent in Stiller op: ‘En toch, geloof ik, is schrijven zonder de voorstelling dat iemand het leest niet mogelijk, al was die iemand alleen maar de schrijver zelf. Dan vraag ik me ook af: Kun je schrijven zonder een rol te spelen? Je wilt tegenover jezelf een vreemde zijn. Niet in de rol maar wel in de onbewuste beslissing wat voor een soort rol ik mezelf toedicht, ligt mijn werkelijkheid. Soms heb ik het gevoel dat je uit het geschrevene te voorschijn komt als een slang uit haar huid. Dat is het; je kunt jezelf niet opschrijven, je kunt alleen een huid afstoten.’

Jozef Eijckmans heeft volgens mij een dichterschap lang huid afgestoten. In 1972, teruggerekend in het midden van zijn schrijversleven, slaakte hij de retorische uitroep: ‘kan een mens zichzelf nog benaderen/ met welk argument.’ Eijckmans maakte over een periode van veertig jaar, voor een miniem publiek, de ene na de andere bundel. Naarmate de dood redelijkerwijs kwam aanblazen groeide zijn productie slechts, alsof hij zijn bestaan wilde verifiëren.

Zijn laatste bundel, Overdood uit 1997, moest postuum worden uitgegeven; Eijckmans zou bij verschijning negentig jaar zijn geweest. De slotafdeling heet even desolaat als onvermoeibaar ‘en dan misschien nog dit’. Ik citeer eruit:

wie met de minuten geen raad weet
sterft nog niet op deze middag

wie dan geen antwoord krijgt zichzelf
niet meer kent in de ander blijft

nog overeind maar lost niets op binnen
het woord - hoe nu wil de dood zich

gedragen als een levende opdat niemand
in de waanzin vervalt van zo'n moment

Het overkomt me niet zo vaak dat ik onmiddellijk denk te kunnen zeggen waar het gedicht over gaat: doodsangst. Is dat te reductionistisch? Laat ik mijn aplomb afzwakken tot een vermoeden van paniek, die haast fysiek neerslaat op de rangschikking van de woorden. Om klontering te vermijden en de ademhaling te reguleren, zijn met name in de tweede strofe komma's gewenst. Ik zet ze na ‘krijgt’ en ‘ander’. Er doemt een contrast op. Paniek zorgt voor leven en doodt de letter - verklaart het gedicht. Razendsnel is een syllogisme ontvouwd, gelijktijdig met de drie zinnen die het gedicht omvat (gescheiden door de witregel na de eerste strofe en door het gedachtestreepje).

Klaarblijkelijk sticht het bestaan een wrak verbond met kunst. Eijckmans legt, om de Stiller-passage te hernemen, huid af zodat hij zichzelf nabijkomt in vervreemdender taal. Het is vooral het besef hiervan dat om een esthetisch zo grof, benoemend woord vraagt als ‘waanzin’. Wel geef ik daarmee een voorbeeld dat Eijckmans' stelling bevestigt indien je het

[p. 402]

letterlijk neemt, en dit spoor wil ik volgen. ‘Lost op’ en ‘vervalt’ hebben ook andere betekenissen dan het gedicht in eerste instantie uitlokt. Ze stammen uit hetzelfde veld van afwezig raken. Door die lezing kan ‘niets’ van lijdend voorwerp veranderen in onderwerp, er ontstaat een equivalent met ‘niemand’.

Niets en niemand zijn vormen waar de ik zich in heeft gehuld. Afwezigheid wordt aanwezig in als het ware twee actieve instanties. Kijk ik naar de slotwoorden van elke versregel, dan vallen ze te paren naar hun beginletter. Alleen ‘weet’ en ‘niemand’ blijven over. Die combinatie lijkt me passend, geen spekje voor het bekje van ‘die vervloekte/ duidelijkheid van alle doodszangers’. Ik voel me genoopt mijn aanvankelijke inschatting, met daaraan gekoppeld het traditionele idee van een tekort aan tijd, terug te nemen. Misschien is er juist een teveel aan tijd, en herbergt de klontering weidsheid. Luiden de minuten en het moment een oneindige ruimte in? De bejaarde dichter zou een horror vacui openbaren en een in pathologiegekoer volhardende lezer spreekt van levensangst.

Laat ik onder dit schijnsel de openingswoorden van Overdood bezien: ‘te beginnen/ dat men het er niet over heeft.’ Natuurlijk kan hier doodsangst bij worden betrokken, of is het verbluffend te noemen dat iemand van Eijckmans leeftijd nog een genesis aanricht als een blaag. Ik ben een andere mening toegedaan. Elk begin, of het nu wordt beleefd of beschreven, draagt het risico dat een ik zichzelf verliest. De wereld is te groot, de dichter raakt niet in zijn eigen kern (zie het woord ‘men’) en de taal zit de onderneming als geheel te dwarsbomen. Een strofe uit het openingsgedicht luidt: ‘vrede zweeft in regionen zich/ steels verwijderend van wat daar/ aan vooraf’. Uitgerekend het helende ontbreekt. Het in het wit verzwolgen slotwoord - gaat uiteraard - oppert het illusoire van een zogeheten beter leven. Eijckmans schildert de desillusie, overigens op conto van het betere leven. Steels betekent niet alleen stiekem, letterlijk ontvreemdt de vrede een vaststaand begin. En voor de ik zijn de rapen gaar. Hij verkeert in permanente staat van oorlog met wat vanzelfsprekend als de wereld wordt beschouwd. Wie waarlijk realistisch wil zijn kan alleen praten op straffe van wanbegrip. Verderop staat dan ook: ‘geen/ enkele stem te vullen met verhalen’. Enige eerste ordening, voor mijn part metafysica, is niet te bekennen.

Effectief werkt het verzaken van hoofdletters, zoals altijd bij Eijckmans. De titelloosheid van zijn gedichten, die pas in een gevorderd stadium in zijn oeuvre een feit werd, versterkt de suggestie dat de wereld als één gestolde massa wordt ervaren. Veelvuldig ingevoegde witregels zijn dan bijna ironisch, of ben ik recidivist in verkeerde veronderstellingen? Overdood behandelt het wit, aan het eind van de eerste afdeling die instabiel ‘Waaiend stof’ heet: ‘het is de verdwijning van het nooit/ geziene voor de verschijning al// het is de cirkelgang/ van het niets.’ Wat er staat boezemt de dichter geen vertrouwen in, wat er niet staat wel - en daar gaapt het. Eijckmans, gaande zijn oeuvre sowieso al niet het zonnetje in huis, kleurt Overdood inktzwart.

Het lijkt alsof hij aanhoudend hetzelfde probleem stelt, tot aanhoudend hetzelfde antwoord komt en hij daar niet in wil geloven. Eijckmans beproeft af en toe zelfs het perpectief van een dode, ‘niet wetend as of aarde’. Het gedicht waarmee ik van wal stak sluit af met een wanhoopskreet die strikt genomen een vraagzin is. Dat er geen vraagteken achter staat duidt op een weigering te berusten in zinledigheid. Er staat overigens evenmin een punt, en dat is bij Eijckmans usance. Hij moet verder, presenteert zich als nihilist tegen wil en dank. Menig gedicht in Overdood is gemodelleerd naar een uit te vogelen hypothese, met metselachtige termen als ‘zo’ en ‘dan’. De ontluistering om de conclusie zwelt er louter door aan.

Soms blijft dit een cerebrale aangelegenheid in abstracte bewoordingen. Er dagen echter concreta wanneer aan de basis van het onderzoek de zintuigen staan. Eijckmans lijkt ze te

[p. 403]

reduceren tot twee stuks: oog en oor. Ze verbeelden het gehele lichaam. Het object van het oog is veelal kamer of landschap, besloten of onmetelijke ruimte dus, vaak als er licht over valt. De dichter ziet dan tijd verstrijken en tracht hier een vertaling van te geven: ‘oogopslag/ in een zweem van musiceren’. Klank doemt, waarmee het oor zijn aandeel opeist. Eijckmans postuleert ‘de muziek van alle denken’. Maar hoe hij ook verschuift, verlegt en verandert, taal blijft een bondgenoot wiens nukken zijn gepredestineerd.

Jozef Eijckmans debuteerde in 1955 met Bij mijn leven nog, samengesteld op advies van Paul Rodenko, de poëzietheoreticus van de Vijftigers. In de schaduw van de revolutie volgden twintig gedichtenbundels, in 1988 voorlopig vergaard door een selectie onder de misleidende titel Verzamelde Gedichten. Daarna kwamen er, inclusief Overdood, nog vijf poëzieuitgaven.

Hoewel hem ooit de Jan Campertprijs werd toegekend, is Eijckmans altijd een marginale figuur geweest. Het is in luttele beschouwingen een gemeenplaats dat hij niet werd verwend met aandacht. Bij mijn weten kwam er één recensie op Overdood. Rogi Wieg achtte Eijckmans een ingewikkelde dichter, een slechte imitatie van Kouwenaar, maar zag toch prachtige regels ‘die de moeite van het lezen en bestuderen waard’ zijn. Wieg testte deze impressie niet. Waarom zou hij ook, als ‘gunstige uitzondering op de bleke malaise’ in de recente poëziekritiek - dixit in De Revisor (1999/5) Elly de Waard, trendwatcher van Goeree Overflakkee.

Valt de karige interesse voor Eijckmans te begrijpen in het licht van het geweld dat door Vijftig is ontketend, zoals uiteenlopende dichters als Van Tienhoven, Van der Molen en Van der Graft ondervonden? Hen vind je wel terug in handboeken en bloemlezingen. En ondanks dat Eijckmans op jongere leeftijd had gedicht over muziek (oorspronkelijk was hij pianist), debuteerde hij laat. Hij was tijdens het verschijnen van Bij mijn leven nog achter in de veertig. Zijn geboortejaar 1907 maakt hem generatiegenoot van bijvoorbeeld Den Brabander, Gilliams, Achterberg, Gerhardt en Noordstar. Dat lees ik aan zijn poëzie niet af.

Eijkmans' vitale instelling en woordeigen grenst aan Vijftig. Zijn werk is in alle opzichten weerlozer. Kaler ook, conform de eis die hij in het tijdschrift Kentering (1974) aan poëzie stelde. Mocht het lijken dat deze dichtershandeling uitbenend is en Eijckmans uit de werkelijkheid schrapt, ik denk dat het hier exact andersom gaat: ‘wat krijgt nu het iets te doen/ dat zoveel weglaat dat zoveel// afweert - leeg laat tot geen/ beginnen aan’. Overdood wil wel, maar kan niet. De bundel heeft een inzet als van Mallarmé, die verlangde dat de tekst van de wereld sprak. Lezers krijgen een bezwerend, naar het onverstaanbare overhellend gemompel te horen. Voorzover Eijckmans' poëzie ontcijferend is, sleurt ze hiaten mee.

Persoonlijk ben ik niet zo tuk op noties als ontcijfering, omdat ze een tweede wereld onthullen volgens een dualiteitsprincipe. Alsof de Grote Cynicus op een klapstoeltje koekeloert naar het aards gewemel. Eijckmans onthulde echter reeds in Het huis Zwarteweg (1977): ‘het is aan geen god dan aan/ mijzelf gericht’. Zijn zwanenzang doet niet anders. Al die om hun armoede geminachte woorden, en al die ruimte ertussen: ‘het wit is/ wat het is://’. Tekenend is het veelvuldig voorkomen van het woord het zonder antecedent. Ik heb het niet geteld, maar ‘leeg’ en ‘leegte’ duiken in Overdood waarschijnlijk het meest op. Elke transcendentie wordt haast existentialistisch gekeeld. Geen herrijzenissen, niemand beweegt wat.

De vorm waarin Eijckmans zijn trotse walging heeft gegoten, onderging in de loop der jaren enige metamorfoses. Hij begon de kliekjes van anekdotes weg te kieperen, heeft zelfs op de vroege Faverey geleken, een mogelijk nog rechter weg bewandelend:

gegeven (als dit)

[p. 404]

 

versneld nu (woord aan woord)

 

opzwepend

 

inkt

 

schrijfvlak

 

 

 

formeel

 

dan het tema weer

 

(als dit)

 

 

 

afremmend

 

en

 

 

 

tenietgedaan

Dit gedicht is uit 1980, toen poëzie tamelijk vatbaar was voor ontlediging. Het bevat wel heel kale regels en strofes, al maakt het Eijckmans' ambities evident. Tevens toont het een hebbelijkheid die hij lang heeft betracht: interferenties tussen haakjes waarmee het verspringen in gedachten wordt geconcretiseerd.

Ook onconventionele poëzie heeft conventies. Nogal wat gedichten tonen een Eijckmans wiens weerspannigheid voorspelbaar was, mede getuige tegelijkertijd verschijnende collegapoëzie (overigens hanteerde hij al in 1967 de dubbele punt aan het begin van een regel). Ze verrieden een ook wat dogmatische aanpak, vergeleken bij de proefondervindelijke touch die Eijckmans zeker in zijn postume bundel heeft. Met behoud van motieven als treinen en hoornblazers en, heel curieus, verticalen wordt de rechte weg ook bijgebogen. Een exclamatie als ‘ik tracht de dagen/ tegen te houden/ met de rug/ tegen de muur’ kent dertig jaar later het concentraat ‘hier drukt zich een// weliswaar glanzend maar dodelijk/ eenvormig meubel tegen de muur’.

Overdood bewijst dat de late poëzie van Eijckmans voller én melodieuzer is. Uitgesproken elegisch, volgens een project dat de op zijn leeftijd te verwachten larmoyantie vanwege de doorhalingen in de adressenlijst niet kan gebruiken (hooguit meen ik leed en schuld te bespeuren inzake de jodenvervolging). De zuiging van de leegte werd tastbaarder. Het verspringen plant zich rendabeler voort - demonstratieve interferenties zijn gladgestreken en elke interpunctie zwoer de dichter af. Hij behield alleen gedachtestrepen, bij wijze van wankele balans. Bij het uitzaaien van meer syntactisch disparate woorden op een regel voelt de lezer stroomstootjes door het hoofd gaan. Of zoals Eijckmans in een ander verband ooit formuleerde: ‘kortsluiting/ tussen sentiment en afbraak.’

Van stonde af was er wel het voor het gedicht noodgedwongen pact met de vijand: de taal. De maker vlaste op ‘de overwinning van geen woord’. Overdood rept van ‘opgetrokken/ bouwsels van het streven’; er hoeft maar een letter in het slotwoord te worden verschoven en de portee verraadt zich. Met en door de taal raakt de werkelijkheid, inclusief medemensen, verduisterd - de schrijvende ik komt zichzelf al amper nabij. Deze overmacht vind ik het meest concies terug in een gedicht uit Van onder en boven de grond (1985):

als deze woorden niet op anderen slaan
waar is het andere
dan

als deze grote vlucht die zonder inkeer
is je niet op het laatst nog redt
waar blijf je dan

en zo
maak je bijna woordlawaai dit om de
kern daarvan: het zwijgen
te ontgaan

Listige strategie is nodig om overmacht het lijf te bieden. Eijckmans heeft er vele boeken over gedaan, en kwam in de buurt. Zijn laatste bij leven gepubliceerde bundel Liederen van vervreemding (1995) voorzag hij van een motto uit Wittgenstein: ‘In de kunst is het moeilijk iets te zeggen wat zo goed is als: niets te zeggen.’ Het doel was gegeven, de praktijk moest het benaderen. De uiteraard niet door een punt gevolgde slotwoorden van Overdood, en dus van het

[p. 405]

oeuvre, luiden: ‘bedroefder licht en schijn’. In één regel balt Eijckmans zijn drama samen. De werkelijkheid uit iets en de mens ziet het, zij het dat zijn perceptie tekortschiet. Ik wil me ervoor hoeden ‘schijn’ Platoons te interpreteren. Eerder kan de ene mens niets met de andere delen. Dat ‘licht’ en ‘schijn’ elkaar in de taal overlappen zal de dichter niet opmonteren. De werkelijkheid evenmin trouwens.

Wellicht was het, om alle angsten te recapituleren, voor Eijckmans wel het ergste scenario als hij iets zou zeggen. Dat misleidde zijn argwaan jegens de taal en zijn ervaring met het gummiballetje dat wereld is genoemd. Hij zou betekenis gaan verlenen die hem telkens oprecht ontschiet. Identificeerde hij in 1961 klanken met ‘het uitgemergelde ik van de wereldtaal’, in Overdood wordt de lucht een keer doof.

Ik zou Eijckmans' koppig doordichten willen kwalificeren als schampen. Hetgeen ik lees zijn restjes dode huid, van een slang bijvoorbeeld. Stiller redeneert: ‘De steeds weer opduikende vraag of de lezer ooit iets anders zal kunnen lezen dan zichzelf is overbodig: Schrijven is geen communicatie met lezers, ook geen communicatie met jezelf, maar communicatie met het onuitspreekbare. Hoe preciezer je je zou kunnen uitdrukken, des te zuiverder zou het onuitspreekbare te voorschijn treden, dat wil zeggen de werkelijkheid die de schrijver bedrukt en beweegt. We hebben de taal om stom te worden. Wie zwijgt is niet stom. Wie zwijgt heeft niet eens een vermoeden wie hij niet is.’

Jozef Eijckmans: Overdood. De Prom, Baarn, 1997.