De Gids. Jaargang 163

[p. 283]

Hein Groen
De onsterfelijke daad

Gek, de zelfmoord van Virginia Woolf wil maar geen werkelijkheid worden. Hoezeer biografen ook hun best doen er indringend over te schrijven - ze wil maar niet dood. Hoe dicht ze ook op haar huid proberen te kruipen om haar bij die laatste tocht naar de rivier te volgen, het blijft fictie.

Michael Cunningham moet zoiets ook ervaren hebben en besloot daarom haar dood maar openlijk in een roman te verwerken. The Hours begint met haar zelfmoord. Je houdt je hart vast als je op de eerste bladzijde merkt dat hij in haar hoofd zit, ondanks het gebruik van de derde persoon. Hoe moet dit aflopen? Gaat dit een even smakeloze vertoning worden als de onderwater-Ophelia op het omslag van de Nederlandse vertaling? Is Cunningham de zoveelste Amerikaan voor wie haar zelfmoord interessanter is dan haar werk?

Het is 1941. Cunninghams Virginia loopt doelbewust het huis uit, zeker van haar besluit. Maar zelfs nu wordt ze afgeleid door het Engelse landschap dat haar zo lang gekoesterd en gevoed heeft: de heuvels, de kerktoren, de verspreid grazende schapen. Ze ziet de hemel betrekken, de kleuren veranderen, de schapen bijna lichtgevend worden. Ze hoort het doffe geronk van bommenwerpers in de verte. Ze passeert een boerenknecht die een sloot schoonmaakt. Hij kijkt op, knikt, gaat door met zijn werk. Wat een voorrecht, denkt ze, gewoon iemand te mogen zijn die goed is in het schoonmaken van sloten. Zij kan niets. ‘She is not a writer at all, really; she is merely a gifted eccentric.’

Op de tweede bladzijde bekruipt je het unheimische gevoel dat Cunningham erin slaagt haar plaats in te nemen. Ze hoort stemmen, ‘just beyond the range of her vision, behind her, here, no, turn and they've gone somewhere else.’ De naderende hoofdpijn zal wie of wat zij ook is verpletteren, ‘and replace her with itself’. Ze moet snel handelen, voor ze niet meer in staat is over haar eigen lot te beschikken. Ze komt bij de rivier, bukt, zoekt, vindt een geschikte steen; ‘roughly the size and shape of a pig's skull.’ Ze wringt hem in haar zak (haar bontjas kriebelt in haar nek) en loopt naar de waterkant. Ze houdt haar schoenen aan. Doet een stap naar voren. Het water is koud, ‘but not unbearably so’.

Ze staat tot haar knieën in het water. Denkt aan Leonard. Aan zijn handen, de lijnen rond zijn mond. Ze aarzelt. Moet ze hem het gevoel niet besparen dat hij toch gefaald heeft? ‘She could live on; she could perform that final kindness.’ Maar de stemmen zijn terug en de hoofdpijn is onafwendbaar. Ze waadt moeizaam verder (de bodem is modderig), ze ziet een visser als zij tot haar middel in het water staat; hij ziet haar gelukkig niet. Het water lijkt van dichtbij eerder geel dan bruin; ‘here, then, is the last moment of true perception, a man fishing in a red jacket and a cloudy sky reflected on opaque water.’

Ze valt of struikelt bijna vanzelf voorover; de steen doet zijn werk. Is dit alles? Het water is koud maar ze zou nog steeds terug kunnen zwemmen. Kan ze dit ook al niet tot een goed einde brengen? Het volgende moment wordt

[p. 284]

ze met zoveel kracht door de stroom omarmd dat het is of een sterke man haar benen omklemt en haar naar de bodem trekt. ‘It feels personal.’

Ze wordt meegesleurd, richting eeuwige zee, zoals ze gehoopt had. Haar voeten (de stroom heeft haar schoenen uitgetrokken) raken af en toe de bodem, in haar haar en bontjas blijft wier hangen. Het is of ze vliegt. Het duurt niet lang. Bij de brug van Southease komt ze tegen een van de pijlers tot stilstand. Ze ligt eromheen, ze wordt vastgezet door de stroom. Boven haar is het lichtende wateroppervlak. Een kleuter gooit een stokje in de rivier en kijkt hoe het wordt meegevoerd. Soldaten zwaaien naar hem vanuit de laadbak van een groene auto. Het jongetje zwaait terug. Hij vraagt zijn moeder hem op te tillen zodat hij de soldaten beter kan zien. De brug neemt het allemaal op, het klinkt door in het hout en het steen, in de pijlers en het lichaam waarvan het gezicht tegen een zijkant gedrukt ligt.

Zo had het kunnen gaan. Dit is een ingeklonken versie van het eerste hoofdstuk van The Hours. Ik heb Cunninghams woorden geleend zoals hij op zijn beurt Woolfs pen heeft opgepakt om ‘the only experience I shall not be able to describe’, voor haar op te tekenen. Ze reikte zelf de middelen aan om haar dood onsterfelijk te maken. De korte staccato zinnen echoën haar laatste dagboekaantekeningen.

Bij de ijzingwekkende laatste alinea gaf ik mij gewonnen. Woolfs romans zitten vol van dat soort verglijdingen: van binnen naar buiten en weer terug. Van persoonlijke tragiek naar onpersoonlijke alledaagsheid om het tragische in een groter patroon onder te brengen en het gewone gewicht te geven. Cunningham heeft in The Hours inderdaad haar plaats ingenomen. Maar dood, nee, daarvoor is ze veel te aanwezig. Als twee schrijvers ooit succesvol hebben samengewerkt aan een roman is het hier. Toen Cunningham er in 1999 dan ook de Pulitzerprijs mee won was die wat mij betreft ook voor haar.

Woolfs beste biograaf, Hermione Lee, besprak The Hours in de Times Literary Supplement en beschreef hoe vreemd het was haar eigen woorden in de roman tegen te komen. Maar van wie zijn de feiten rond Virginia Woolfs levenseinde? Of de zinnen die daarvoor gebruikt worden? Dat zijn enkele van de vragen die door The Hours worden opgeroepen: van wie is taal? Cunninghams boek is nadrukkelijk op Woolfs roman Mrs. Dalloway geënt. The Hours was een van haar werktitels. Door die nadrukkelijkheid heeft Hermione Lee als een van de weinige critici moeite met Cunninghams opmerkelijke hommage. Zij ervaart het als een ontvreemding, een onteigening, misschien wel als een vorm van plagiaat - merkwaardig genoeg niet als een interessante gedachtewisseling. Het enige heil dat ze van The Hours verwacht, is dat het lezers nieuwsgierig zal maken naar de echte Mrs. Dalloway.

Maar wat is echt in dit geval? Lee lijkt er bovendien van uit te gaan dat Woolf zonder meer de betere schrijver is. Dat is nog maar de vraag. Het zou aardig zijn daar onderzoek naar te doen. Waarderen lezers die Mrs. Dalloway kennen The Hours juist meer of minder? Aanvankelijk neigde ik ertoe te denken dat je Mrs. Dalloway beter niet gelezen kunt hebben. De structuur wordt zo nauwgezet herhaald dat het verloop van The Hours bijna te voorspelbaar wordt. Je weet al snel dat er aan het eind nog een zelfmoord zal volgen. Tegelijkertijd krijg je juist daardoor de ruimte om je met de verschillen bezig te houden. Het gaat Cunningham om wat er tussen dat eerste en laatste bedrijf gebeurt. Zo resoneert Woolfs laatste roman Between the Acts ook nog mee.

‘Wat ik voor mezelf wil,’ schreef Virginia Woolf na de dood van een vriend, ‘is dat het gesprek na een korte onderbreking gewoon doorgaat.’ Het eind van het eerste hoofdstuk van The Hours fungeert als die onderbreking. Daarna wordt de draad van het gesprek, dat Woolf haar hele schrijversleven met zichzelf en haar lezers voerde, opgepakt alsof zij er nog is. Zij is er ook nog. The Hours springt heen en weer tussen 1923 en het eind van de twintigste

[p. 285]

eeuw, al worden de personages steeds maar enkele uren gevolgd. Virginia Woolf begint in 1923 aan wat later Mrs. Dalloway zal worden, een roman ‘about which she cherishes extravagant hopes’. Cunningham maakt die verwachtingen op een extravagante manier waar door zijn andere personages, lezers van Mrs. Dalloway, in haar taal te laten wonen.

Cunningham begint met Woolfs zelfmoord om in de rest van zijn boek haar laatste oordeel over zichzelf tegen te spreken. Hij heeft het nergens over haar succes in termen van de postume roem die haar al decennialang in overstelpende mate ten deel valt, integendeel. The Hours is een gepassioneerde liefdesverklaring aan het soort literatuur waarin lezers zich geborgen weten als bij begrijpende ouders, waarin metafysisch daklozen zich thuis voelen, waar buitenstaanders naar binnen kunnen. De roman reikt veel verder dan Woolfs persoonlijke verhaal of haar werk. Het is een gefictionaliseerd essay over lezen in het algemeen.

Niettemin levert Cunningham een subtiele bijdrage aan de discussies rond Woolfs zelfmoord zoals die vooral in Amerika gevoerd worden. Haar dood zou de schuld zijn van haar incestueuze halfbroer, haar vader of Leonard Woolf. Eigenlijk van alle mannen in haar leven. In dat soort verklaringen is Virginia Woolf in de eerste plaats zuster, dochter, echtgenote - nooit iemand voor wie literatuur het belangrijkst was. Voor Cunningham is haar schrijverschap oneindig veel fascinerender dan haar zelfmoord. Er zijn ergere dingen. Voelen dat een ziekte de plaats van je hersens aan het innemen is bijvoorbeeld. Waardoor je niet meer kunt schrijven. Het maakt niet uit of dat komt doordat je manisch depressief bent of aids hebt, zoals de Harold Brodky-achtige schrijver die aan het eind van The Hours uit het raam springt.

Soms kreeg ik de indruk dat Cunningham behalve de biografie van Hermione Lee, ook The Flight of the Mind: Virginia Woolf's Art and Manic-Depressive Illness van Thomas Caramagno goed had gelezen. Woolfs zelfmoord is ook voor Caramagno een symptoom van een ziekte waaraan je, net als aan kanker of aids, kunt sterven als er geen medicijnen voor zijn. Welke uiterlijke omstandigheden uiteindelijk tot de echte laatste stap geleid hebben is door niemand te achterhalen. Haar dood zal nooit volledig inleefbaar of nasterfbaar zijn: ‘it would be a matter of blind luck (or an expression of mood disorder in ourselves) if we could empathize so completely as to see her death with her eyes.’ Net als Cunningham, handelt hij haar dood in het begin af, waarna hij overgaat tot wat hem werkelijk interesseert. Hoe zij haar ziekte transformeerde en gebruikte om de dynamiek van het menselijk bewustzijn te onderzoeken en uit te vinden hoe de werkelijkheid werkt.

Caramagno noemt zijn boek een ‘neurobiografie’. Hij is een literatuurwetenschapper die zich diepgaand in een andere discipline heeft verdiept om een weerwoord te hebben op in Amerika invloedrijke ‘psycho-biografieën’ als Virginia Woolf: The Impact of Childhood Sexual Abuse on her Life and Work van Louise DeSalvo en Alma Bonds Who Killed Virginia Woolf? Beide dames weten precies hoe het allemaal zit. Caramagno spreekt van een ware heksenjacht wat betreft het aanwijzen van schuldige familieleden. Terwijl er geen enkele zekerheid bestaat over de mate waarin Virginia Woolf als kind seksueel misbruikt is. ‘Was it rape or unwelcome caresses? Was it frequent or rare? Was it long term or short?’ Omdat Woolf aan ernstige depressies leed en al twee keer eerder gepoogd had zelfmoord te plegen, komt Louise DeSalvo via de omgekeerde bewijsvoering tot de conclusie dat zij ernstig en veelvuldig misbruikt moet zijn. Zelfs haar moeder was medeplichtig want die liet het allemaal oogluikend toe. Haar werk bewijst het volgens DeSalvo, dat zit boordevol verborgen aanklachten.

Waarom is psycho-analytische literatuurkritiek altijd zo morbide en deterministisch, vraagt Caramagno zich af. Waarom wordt kunst zo vaak gereduceerd tot een vorm van

[p. 286]

regressie, verdrongen conflicten en escapisme? Waarom heeft men geen oog voor de ‘joyous excercise of skill and perception’? Voor de volwassen moed om in de afgrond van het bestaan te kijken? Woolf heeft vanaf haar eerste roman The Voyage Out geprobeerd haar ziekte een plaats te geven. In de lava van haar depressies en manische periodes vond zij het materiaal voor haar werk. Omdat zij ervan overtuigd was dat haar persoonlijk drama een bovenpersoonlijke dimensie had. ‘What a manic-depressive feels,’ is ook Caramagno van mening ‘exaggerates what we all feel - and should feel - about life's essential equivocation’.

Bij Alma Bond heeft vooral Woolfs moeder het gedaan door te vroeg te stoppen met borstvoeding. Dit leidde tot een masochistische idealisering van de afstandelijke moeder, jaloezie op de penis van de vader en een zenuwinstorting op dertienjarige leeftijd toen de moeder stierf, waarna het nooit meer gelukt is een stabiel, volwassen superego op te bouwen. Caramagno twijfelt niet aan de ernst van de traumatische gebeurtenissen in Woolfs jeugd, maar daar word je volgens hem niet manischdepressief van. Hij maakt aannemelijk dat ‘bipolar disorder’ een erfelijke ziekte is waarbij psycho-analyse geen zin heeft, ook niet achteraf, omdat er een chemische storing tussen de twee hersenhelften aan ten grondslag ligt. ‘Being in two minds’ kan bij manisch-depressieve patiënten grotesk sinistere vormen aannemen, maar is meestal een volkomen normale geestesgesteldheid.

Zo'n diagnose klinkt natuurlijk minstens zo deterministisch als wat DeSalvo en Alma Bond beweren. Maar het mooie van Caramagno's boek is dat hij niemand beschuldigt, integendeel, hij laat zien hoeveel geluk Woolf heeft gehad met het begrip in haar omgeving. Hoe bijzonder vooral de rol van Leonard Woolf was, hoe wonderbaarlijk het is dat zij met haar biologische predispositie negenenvijftig jaar is geworden. Door te lezen en te schrijven kreeg zij greep op haar uiterst gezonde, vitale zelf. Ondanks haar zelfmoord bleek schrijven een ‘writing cure’ die werkte; de laatste vijfentwintig jaar van haar leven heeft zij geen crises meer gehad zoals in het begin van haar huwelijk en in de Eerste Wereldoorlog. Alleen al aan de omvang van haar oeuvre valt af te lezen hoeveel meer tijd van haar volwassen leven zij gezond dan ziek was.

Als zij niet manisch of depressief was, kon zij uitstekend over haar stemmingswisselingen nadenken. Ze wist hoe haar perceptie en cognitief vermogen er door aangetast werden. Tijdens een depressie had haar moeders dood haar voor het leven verminkt - als ze manisch was hoorde ze haar praten in een hoek van de kamer alsof ze niet gestorven was - als ze niet ziek was wist ze dat die dood haar ook iets waardevols had opgeleverd: een intensievere aandacht voor wat zij onder ‘leven’ verstond. Het vervelende van Freudianen is dat het anders kaderen van ongeluk of wanhoop altijd als een vorm van verdringing wordt geïnterpreteerd. Het komt erop neer dat depressies altijd de enig ‘ware’ expressie zijn van de diepste, meest authentieke gevoelens.

Het exquise genot dat Virginia Woolf bijvoorbeeld ontelbare uren aan lezen en schrijven te danken heeft, valt zo geheel buiten hun verhaal of er wordt op afgedongen. Woolf voelde zich de literaire erfgenaam van de beste geesten in haar vaders bibliotheek. Je wordt twee keer geboren, schrijft Caramagno, de eerste keer door je ouders, de tweede keer door taal. Vanaf haar vijftiende begon ze met behulp van haar literaire voorvaderen een taaleigen te ontwikkelen waarin zij haar identiteit gestalte probeerde te geven. Wie was zij, als zij zowel hemelhoog juichend als suïcidaal kon zijn? Zij wist dat geen moedertjelief haar persoonlijke existentiële probleem kon oplossen. Maar door de strijd met haar innerlijke wanhoop lezend en schrijvend aan te gaan, ontdekte ze dat die tot op zekere hoogte te bedwingen was. ‘Fiction,’ schrijft Caramagno ‘helped her to both mother and father herself.’

Virginia Woolf vocht, letterlijk elke dag van haar leven om, onafhankelijk van haar ex-

[p. 287]

treemste stemmingen, een betekenisvolle relatie met de werkelijkheid op te bouwen. ‘Subject and object and the nature of reality,’ zoals het in To the Lighthouse heet, is haar grote thema. De triomfantelijke momenten die zij op haar ziekte bevocht, werden de kern van haar werk: kortstondige ogenblikken, die tijdloos aanvoelden, waarin een samensmelting tussen subject en object plaatsvond. Een wederzijds doordringen waardoor beide veranderden. Geen manische gefixeerdheid waarbij de geest maalt, maar een weldadig rondzingen van de werkelijkheid. Zij noemde het de ‘third voice’ - omdat noch de stem van het subject noch van object de boventoon voert - of: ‘the singing of the real world.’ Haar ontvankelijkheid daarvoor ervoer zij als haar grootste gave, haar persoonlijke schat, haar meest authentieke zelf. Iets waarvoor zij bereid was te sterven; ‘holding her treasure.’ De dood zou zelfs opwindend kunnen zijn en Othello's ‘If it were now to die, ‘twere now to be most happy’ wellicht nageleefd kunnen worden. ‘There was an embrace in death’, schreef zij in Mrs. Dalloway. Iets daarvan probeert Cunningham onder woorden te brengen met het kleine zinnetje ‘It feels personal’, als zij door de stroom wordt opgepakt.

Elk boek dat ze schreef was als een gezondheidsverklaring die door haar eerste lezer, Leonard Woolf, ondertekend moest worden. De rol die hij in haar schrijversleven heeft gespeeld, krijgt in The Hours prachtig gestalte. Ja, zo praatten ze vast tegen elkaar, denk je bij elk woord dat ze wisselen. En je vergeet de bedenkingen die je wel eens tegen Leonard Woolf hebt gehad.

Toen ik voor het eerst las dat hij bijvoorbeeld op 28 maart 1941, de dag dat Virginia zelfmoord pleegde, een niet te ontcijferen teken in zijn dagboek zette met daarachter het aantal kilometers dat hij die dag gereden had, was dat voor mij een van de schokkendste details rond haar dood. Hij had Virginia's zuster, Vanessa Bell, die toevallig met de bus uit Lewes was langsgekomen, aan het eind van de middag thuisgebracht. Virginia had voor beiden een brief achtergelaten. Die van Vanessa was vol ongeduld opengeritst, Leonard had keurig zijn briefopener gebruikt.

Maar zowel Hermione Lee, als Caramagno, als Cunningham, als Virginia Woolf zelf, hebben me ieder op hun eigen manier doen beseffen dat Leonard Woolf niet op dat soort dingen vastgepind kan worden. Juist omdat zijn geest zo anders werkte dan de hare, hechtte ze ongemeen veel waarde aan zijn oordeel. Hij was het gezonde verstand waar zij tot door wilde dringen. Als hij haar werk begreep, was zij niet gek. Ook haar dood zou hij begrijpen. Niemand wist beter dan hij dat zij met lef geleefd had en gestorven was. De vijfentwintig volste, gelukkigste jaren van haar leven had ze te danken aan zijn zorgvuldige begeleiding, misschien wel aan zijn dwangmatig boekhouderschap. Hij hield overal lijsten van bij. Van haar stemmingswisselingen, haar menstruatie, haar hoofdpijnen, haar nachtrust, haar gewicht. Want zodra zij te licht was, hoorde zij allerlei stemmen, behalve de ‘third voice’. En als zij niet genoeg rust kreeg sloeg de hoofdpijn toe. Door voortdurend lawaai in de lucht en het gebrek aan eten waren die twee basisvoorwaarden door de oorlog niet voorhanden.

Bestaan de dingen die wij met grote intensiteit hebben gevoeld onafhankelijk van onszelf, vroeg Virginia Woolf zich herhaaldelijk af. Die gedachte sluit aan bij de euforische ontdekking van een van haar personages in The Waves: er bestaat geen Shakespeare, en geen Beethoven, als hun werk niet gelezen of beluisterd wordt. Als de woorden of de muziek door ons heen gaan, bestaan zij dankzij ons, en wij dankzij hen.

Subject en object zijn in The Hours zo in elkaar opgegaan dat niet meer te zeggen valt of Virginia Woolf spreekt, of Michael Cunningham. Een geval van de derde stem.