De Gids. Jaargang 163

[p. 73]

Marc Kregting
Laden en lossen
‘Hoe je bij stilte was’

Op 27 januari 2000 vindt de eerste Landelijke Gedichtendag plaats. Een verbond van instituten wil aan schaars geconsumeerde poëzie bredere verspreiding geven. Uit het nobele initiatief doemt een even notoir als opmerkelijk conflict met de praktijk op, dat ik benoem in het fenomeen zondagsdichter. Poëzie mag weinig worden gelezen, ze wordt des te meer beoefend. Veel Nederlanders dichten, bijvoorbeeld na een ingrijpende gebeurtenis. De literair-geïnteresseerde lezer blijft doorgaans onkundig van die gelegenheidsproducten. Mocht een scribent ze naar een letterkundig blad sturen, dan krijgt hij om artistieke redenen veelal nul op het rekest. Gereputeerde uitgevers, die poëzie sowieso als verliespost boeken, staan evenmin te popelen. Wel kan de volhardende dichter tot een uitgave in eigen beheer besluiten, die buiten de privékring minimaal opgeld zal doen.

De intenties van de Landelijke Gedichtendag verraden een radicale omkering van feiten - het mechanisme doet denken aan het begin van de jaren zeventig toen studenten de wereld die ze uit boeken hadden geleerd in fabrieken wilden overdragen aan in de werkelijkheid actieve arbeiders. De meeste poëzie, kwalitatief verantwoord of niet, blijft voor iedereen aan het gezicht onttrokken. Op een bepaalde manier vind ik dat jammer, omdat elk gedicht iets prijsgeeft over beeld en functie dat van het genre bestaat.

Maar ik wil niet klagen. Het is zelfs overbodig, ik vond een proeve van zondagsdichterschap dat openbaar werd gedocumenteerd. In juni 1998 kwam de voetbalkeeper Harry Kwakman bij een verkeersongeluk om het leven. Hij was een boezemvriend van Wim Jonk, die met hem had gespeeld bij Volendam en in het uefa-elftal. Jonk liet op de begrafenis verstek gaan omdat hij die dag op het Wereldkampioenschap met het Nederlands elftal tegen Mexico voetbalde. Om zijn medeleven te kunnen betuigen schreef hij een gedicht dat, voor een jaloersmakend groot publiek, in De Telegraaf van 25 juni 1998 werd afgedrukt.

Het verbaast niet dat Jonk tot kunstzinnige activiteit overging. Ik besef dat dit een psychologiserende opmerking is, gestoeld op de indruk die de media van Jonk geven. Hieraan valt niet te ontkomen, het leven van voetballers lijkt een open boek. Waarom weet ik dat Ronald de Boers lievelingsgerecht kip caramba is? De dichter Jonk is ondergebracht voor hij een letter heeft gezet (hetgeen ik voor een goed begrip moet uitduiden, alvorens tot citeren te kunnen overgaan).

Jonk hoort niet tot de stervoetballers die metamorfoseren tot cultuurfilosoof. Evenmin hangt hij in televisieshows de kekke gast uit. Jonk is een man van weinig woorden. Hij lijkt vóór alles degelijk, beëindigde zijn werk als huisschilder pas na gegarandeerd voetbalsucces en liet toen meteen in zijn geboortedorp Volendam een mooi optrekje bouwen voor later. In die zin klopt het dat Jonk met zijn gedicht daags voor de wedstrijd ‘het rouwproces afsloot om zich weer op het voetbal te concentreren’. Was de wens de vader van de gedachte? Bij te nuchtere mensen liggen emoties op de

[p. 74]

loer. Onverstoorbare gevoeligheid kenmerkt de voetballer Jonk. Leunt hij als spelmaker op zijn techniek waardoor hij met ‘fluwelen’ passes zijn aanvallers (inzonderheid Bergkamp, ook geen fuifnummer) kan bedienen, het is hem ingepeperd dat men met hem ‘inlevert aan verdedigend vermogen’. Jonk pleegt met regelmaat een bruuske actie waarmee hij meestal zichzelf blesseert. Geniale momenten kan hij afwisselen met onbegrijpelijke blunders die vreten aan zijn zelfvertrouwen. Jonk raadpleegde op gezette tijden een haptonoom.

Nu lijkt het verantwoord het gedicht aan te halen dat, zakelijk, ‘Harry’ heet:

Je levensstijl zat vol dynamiek
Altijd wilde je het beste en was je fanatiek
Altijd genoot je van het leven
Jouw positivisme en passie
wilde je iedereen meegeven
Nog zoveel dromen onderweg
Nog zoveel dingen te doen
Maar het noodlot stopte je op die weg
naar nog meer roem
We zullen je gulle lach missen
Maar hoe je bij stilte was
Daar kunnen wij alleen maar naar gissen
Van medespeler tot mental coach zijn de
herinneringen die je achterlaat
Jouw peptalk zal ik missen
Je was voor mij een bijzondere kameraad

Wellicht het eerst in het oog springt, dat het gedicht gecentreerd is. Jonk lijkt regels dezelfde lengte te willen geven. Aldus wordt het wonderlijke enjambement ‘Van medespeler tot mental coach zijn de/ herinneringen die je achterlaat’ verklaarbaar. Een correlerende kunstgreep is het rijm, dat een korte, hulpeloze regel als ‘naar nog meer roem’ wil binden aan het voorafgaande. Het feit dat de met vriendschappelijke overdrijving aan Kwakman toegedichte roem niet helemáál rijmt op doen heeft iets charmants.

Twee esthetische correcties wensen het gedicht eenheid te verlenen aan oog en oor, iets wat door de ontbrekende interpunctie en ritme in herhaalde bijwoorden wordt benadrukt. Jonk wil taal laten vloeien. Er rijst een beeld van poëzie dat in alle opzichten consonerend is. De dichter zei bij zijn artistiek herdenken van Kwakman: ‘Ik wilde heel graag iets voor hem doen. Hij was ook altijd heel erg met mooie woorden en gedichten bezig.’

Uitgerekend de mooiheid aan woorden als dynamiek, positivisme en passie (esthetische alliteratie!), mental coach, peptalk zal de literaironderlegde lezer betwisten. Ze stammen uit een register van turbotaal waarbij de huidige wereld, in een wanverhouding van feitelijke en geestelijke kredietwaardigheid, floreert. De woorden zijn persoonlijk bedoeld, maar leggen onpersoonlijkheid bloot. Van buitenaf bezien gaat het uitgestorte gevoel gebukt onder een stumperig verborgen ideologie van rendabel gemaakt welzijnswerk, geïmpregneerd gezond verstand, een wrijving die overigens correspondeert met het psychologisch portret dat van de maker is overgeleverd.

Een epithon als ‘gulle’ bij Kwakmans lach demonstreert dat Jonk betekenis geeft met door grosgebruik betekenisarm geworden woorden. Met name hierin schuilt de reden dat zijn gedicht onbeholpen op de doorgewinterde poëzielezer zal overkomen. Het is literair bovendien geen usance om zich zoals in ‘Harry’ rechtstreeks te uiten. Jonk versmaadt beeldspraak waarmee, als in kaatsende zijpanelen van een kapspiegel, iets uitgedrukt kan worden dat regelrecht onzegbaarbaar lijkt. Louter de term weg is, naast toespeling op de plaats waar Kwakman verongelukte, een metafoor. Voor de levensloop, als zodanig een cliché.

Nu valt bijna alle literatuur te neutraliseren als men haar herleidt tot polariteiten als leven versus dood. Ze kunnen tenminste worden aangescherpt door details, concreta, om aan het gedicht de verbijzondering te geven die het lezen toch tot een avontuur maakt. Ook dit verlangen helpt Jonk om zeep met oeverloze mededelingen als ‘Altijd wilde je het beste’ en ‘Nog zoveel dingen te doen’. Is het opzet? Ik

[p. 75]

twijfel er niet aan dat Jonk zijn tekst in alle oprechtheid heeft geschreven. De vrucht van de inspanning bewijst hoe problematisch het - nog rondzingende - criterium van de vent is.

Voor de goede orde: Nederland-Mexico eindigde in een puntendeling (2-2). Jonk speelde onopvallend, als ik het me goed herinner werd hij gewisseld.

Misschien valt er nog wat te verhelderen aan het zondagsdichterschap als ik ‘Harry’ vergelijk met iets dat als literatuur wordt beschouwd. Er dunkt me een uitgelezen tegenvoorbeeld voorhanden dat eveneens gedocumenteerd is. In 1997 stierf de dichter, criticus en redacteur Herman de Coninck. Hij was met een aantal collega's in Lissabon, waar hij op straat in elkaar zakte en overleed. Dit bleek behalve een nare een opzienbarende gebeurtenis, media hebben de ins en outs uitgeplozen. Langzaam ontstond van De Coninck een psychologisch portret. Kristien Hemmerechts wijdde een boek aan haar eega.

Ook kwam er een stroom in memoriam-gedichten die nog aanwast. Ik kies daaruit ‘Tussen twee haakjes’ van Esther Jansma:

De dood maakt van mensen een plek.
De plek waar de man was: het lichaam

(hoe de haartjes in je nek, en hoe
en hoe) dat zich vergat

op de stenen in die straat, in die stad.
Later, het is nacht, er is een speelpleintje

(wij: schouder aan schouder, ongehaast,
een vriendschap zwijgzamer) vraag ik nog

hebben dingen een geheugen? Wijs
op twee van alle tegels die er liggen.

Stenen kistjes. Zonder geheugen
liggen ze er maar, zeg ik, zijn ze niet dit

hier, niet naast elkaar. Niets.
Het is stil waar ik sta. Later ook.

Het is op straat, nee, waar dan ook
dit: wat een plek maakt, weet die plek niet.

Het verschil met Jonks vormgeving is evident. Jansma hanteert het distichon dat werd gebruikt in de klassieke elegie. De gepaarde regels sluiten aan bij de tweespalt die het gedicht uitspeelt in de tegels, het nu en straks, het wij (ik en geïmpliceerd jij). De titel herbergt reeds dubbelheid, en er staan twee zinnen tussen haakjes. Dood versus leven wordt aanschouwelijk gemaakt, een snelle blik leert dat de usance van de kapspiegel in werking is getreden. Dit lijkt literatuur.

De gethematiseerde kloof krijgt ondersteuning in de wijze waarop Jansma haar woorden rangschikt. Ritmisch hort het gedicht, als laatste ademstoten, en staat het ook in die zin diametraal op dat van Jonk.

Een laatste verschil zit al besloten in Jansma's openingszin. Terwijl Jonk zich particulier richt tot zijn kameraad, doet zij met haar acquit een gooi naar algemeengeldigheid, het bare feit releverend dat mensen ergens sterven - hoewel ‘plek’ dubbelzinnig is. Een tegenspraak met de veronderstelling dat literatuur door concreta werkt? De Coninck is van stonde af ‘de man’ wiens lichaam, in Nederlandse poëzie sinds Faverey gesneden koek, ‘zich’ vergeet. Het enige detail dat ik met wat goede wil bespeur, zijn de haartjes in de nek. Ook die raken echter los van de aanleiding: ‘en hoe/ en hoe’. Feitelijke exactheid lijkt wegens talloze opties tot aanvulling geen nut te hebben. Jansma kiest woorden ergens halverwege. Ze rept van ‘stenen in die straat, in die stad’, en de paradox is dat met plaatsbepaling ruimte geschapen wordt. Dat mag de zelfstandigheid van het gedicht heten, waarvoor zich op de helft een argument aandient in het enjambement ‘Wijs/ op twee van alle tegels die hier liggen’.

Pas met ‘stenen kistjes’ komt beeldspraak in het geding. De link met een graf is gauw gelegd. Ook de betekenis van schoenen klinkt mee, het gedicht beschrijft een moeizame tocht van Koplandesk hardop denken: stellen,

[p. 76]

corrigeren, voortgaan. De dichteres lijkt meer met zichzelf in dialoog dan met haar object. Voortdurend hangt er een schijn dat ze wording en finale staat van het gedicht ter discussie stelt. Of ze, anders gezegd, een goed en duurzaam in memoriam componeert. (Dat het een compositie betreft is zonneklaar. Ik wijs slechts op de chiastische uitzetting van het woordje dit.) Natuurlijk raakt het object nooit uit zicht, zij het dat het van ongeloof vervuld blijft. Is De Coninck echt ontslapen? De werkelijkheid kan maar niet worden aanvaard en de slotzin reageert dit eigenlijk af op de plek des onheils, vergroot tot het ondermaanse ‘waar dan ook’. Tevens maakt de laatste regel de cirkel rond; formeel door een tweede sententie aan te richten, inhoudelijk door de eerste uit te breiden met een verwijt aan de onverschilligheid van de plek.

Jansma's gedicht is, op de nog te redigeren slotstrofen na, vakkundiger dan dat van Jonk. Verschillen de twee ook inhoudelijk? De zondagsdichter maakt onkenbaarheid kenbaar: ‘Maar hoe je bij stilte was/ Daar kunnen wij alleen maar naar gissen’. Jansma suggereert door ‘en hoe/ en hoe’ hetzelfde. Hun vraag is het antwoord, ze omhelzen een identiek dogma: het in tact gehouden raadsel, in dit geval dat van de dood. Jonk stelt het, Jansma stileert het. Zij is daar, gelet op de aanleiding tot het gedicht, ook in getraind. Voorzover interviews dat al niet manifest maakten - sommige dichters hebben de status van voetballers - is Jansma's werk van rouw doortrokken, wachtend op zin.

Ze benut de usance van de kapspiegel die gebaseerd kan zijn op een literatuuropvatting, volgens welke poëzie ook na uitputtende analyse onbegrepen blijft en er een reciproque raadsel het licht ziet. Waar Jonk van de desillusie auto-interpreet blijkt en der aanhangers literatuuropvatting vanwege die explicitatie zijn gedicht na één lezing terzijde zullen leggen, kan Jansma voorlopig mee.

Literatuuropvatting en usance verstaan elkaar uitstekend in de door Jonk met voeten getreden these dat benoemen contraproductief uitpakt en weglaten potentieel eindelozer effecten sorteert. Stille waters hebben diepe gronden, weet ook het spreekwoord; mysteries openbaren zich door mysteries te creëren. Dit idee van almachtig zwijgen is prominent in de Nederlandse poëzie. Het kan worden opgehangen aan wat de geschiedschrijving heeft gebrouwen van Calvijn en vindt participanten onder alle leeftijden. ‘Ik lig te wachten in het wit/ tussen de regels in tussen de/ woorden door,’ lispelt de jonge Hagar Peeters deductief in Genoeg gedicht over de liefde vandaag (1999).

Voor dionysischer strategieën wordt gepleit in een ander recent debuut, van de vierkante man (1998). Ilja Leonard Pfeijffer beveelt ‘in roomboter gebakken beelden’ aan. Hij bedoelt waarschijnlijk dat een overvloed aan gestapelde, inductieve vergelijkingen geen zonde is. Dit idee van almachtig spreken is dun gezaaid in onze poëzie. Het kan worden opgehangen aan de figuur van Jan Steen, met Lucebert als glansrijk vertegenwoordiger. Pfeijffer geldt als diens troonpretendent, maar moet dan nog veel pindakaas eten. Wel bezit hij een hyperbewustzijn voor wat poëzie traditioneel is en een verscheidenheid aan taaldomeinen kan bewerkstelligen.

Gerelateerd aan het zondagsdichterschap is het denkbaar dat Pfeijffer Jonks gedicht zou kunnen hebben geschreven, als bespotting van non-descripte raadplegers van een register dat hij wellicht nog had doorgedreven. De geoefende lezer vat dan dat het gedicht moet worden begrepen als staat het tussen aanhalingstekens. Een dichter van burger begrenzende knipoog is weer bon ton in het huidige literaire klimaat. Het ene gezicht van parlando-poëzie. Jansma laat het andere zien en past evenzeer in de actualiteit. De bundel waaruit het bovengeciteerde gedicht komt, Hier is de tijd (een aan De Coninck ontleende titel), is eensluidend geprezen, genomineerd en bekroond. De kwaliteitstelevisiepresentator lijkt het als missie te hebben opgevat Jansma de hemel in te prijzen. Haar onomstredenheid is in ras tempo verlo-

[p. 77]

pen, verbluft zelfs wie de ontvangst van Jansma's vroege werk erbij betrekt: ze stond te boek als grijze dichteres van ‘achtertuintjespoëzie’ (Middag, 1988).

De tijdgeest is soms grijpbaarder dan verwacht. Handvatten voor analyse geeft Vogelaar in Konfrontaties uit 1974, een tijd waarin idealisme vrij spel had en ook literaire marges werden benut. Inmiddels domineert pragmatisme, gehekeld door de instituten die de Landelijke Gedichtendag opzetten en Jansma lofprijzen. Ik meen dat haar poëzie een uitgebalanceerde mate van consensus bevat. Formeel en inhoudelijk allesbehalve oorspronkelijk, combineert ze suggereren met stellen. Jansma's openings- en slotzin uit het gedicht zijn wijsgerige uitspraken met Vasalis-allure. Ze lijken verrijkend en verdiepend en beweren iets banaals. Tegelijk zijn ze bijkans voldaan van hun eenvoudige formulering. Jansma maakt poëzie van Paars.

De aan haar verwante Jonk verhult zijn intenties minder geslepen. Hij combineert formeel de jaren negentig met het gedachtegoed van de jaren vijftig. Het ‘noodlot’ dat hij betreurt, toont te openlijk dat er restauratie in het geding is. Godverdomme! zou er in beide gevallen moeten staan. Maar dat behoort niet, het wekt ook weerstand waartegen men zich moet bergen. Jonks vormgeving blijkt passend, dit is poëzie van het almaar uitdijende centrum dat Jansma haar ereplaats toewees.

Strokend met alle goede bedoelingen zou het fijn zijn als op de Landelijke Gedichtendag ook aandacht kwam voor poëzie die nu vanuit het centrum met behendige arrogantie wordt gecamoufleerd. En inzake het zondagsdichterschap wil ik tot slot iets aanhalen uit een poesiealbum voor een knaap uit de wijk. Zijn moeder opende het album met een plakplaatje van een zwaaiende persoon op bromfiets. Ze had erbij gezet:

Dag lieve jongen, wuif je me na
als ik straks met de brommerd ga?

Hier las ik regels om nu eens niet te vergeten. Ik was ook ontroerd. Zelfs ontdekte ik een dubbelzinnigheid - de brommerd kon evengoed de God uit de bijbel zijn. De moeder stelde zich voor dat ze na haar dood verkering met Hem krijgt. En ze hoopte maar dat haar zoon haar dan kon nawuiven, vrolijk bijna, sans rancune omdat de werkelijkheid van het vlees gebiedt dat levens vroeg of laat eindigen.

Ik krijg zo een trits gedichten die voor mij iets meedelen over een verwante aanleiding. En daar op de Landelijke Gedichtendag tevens een Dichter des Vaderlands wordt gekozen die bij gelegenheid poëzie moet bedenken, zou ik op basis van deze offerte wel weten op wie van de drie mijn stem uit te brengen.